Tíminn - 03.11.1974, Blaðsíða 16

r r
Y\vm.u.
TÍMINN
í-'Pf •wdmfr/ón .£ iii^cbunnug
Sunnudagur 3. nóvember 1974.
AFTUR TIL
HINS
EINFALDA
Gildi þjóðfélagsins hækkar jafnt og þétt
16
Ginn þekktasti tóniistar-
frömuður landsins, dr.
Haligrimur Helgason, er sex-
tugur i dag. í tilefni af þvi
hefur Timinn átt viðtal við
hann og fer það hér á eftir:

— Hvenær og hvar fæddist þú?
— 3. nóvember 1914 á Eyrar-
bakka, en þar var faðir minn,
Helgi Hallgrimsson, kennari við
barnaskólann. Móðir min var
Clöf Sigurjónsdóttir.
— Hver er þín fyrsta endur-
minning um söng?
— Það er lagið „Ein yngismeyj-
an gekk úti i skógi”, sem ég
heyrði móður mina fara með, er
ég var tveggja ára gamall.
Snemma mun ég hafa haft góöa
söngrödd, þvi að ég man sjálfan
mig fjögurra ára aö aidri syngja
með undirleik fööur mlns lagið
„Husker du i Höst”, eftir danska
tónskáldiö Peter Heise. Söng ég
lagiö á dönsku.
Siðar, er ég sótti einkaskóla hjá
móðursystur minni, Jónu Sigur-
jónsdóttur á Hólatorgi, áskotnað-
ist mér viðurnefnið „söngplpa”,
en það gáfu mér leikfélagar
minir, þvi að Jóna lét okkur ávallt
byrja hvern skólamorgun með
sameiginlegum söng, eins og
siðar gerði kennari minn I Mið-
bæjarbarnaskóla, Steinunn
Bjartmarsdóttir.
Annars voru foreldrar minir
bæði sönghneigð og léku á hljóð-
færi. Faðir minn var einn af fá-
um, sem tekið hafði söngkenn-
arapróf, og hann var um skeið
organisti við messur hjá afa-
bróður minum, Haraldi Niels-
syni. Þannig átti ég þvi láni að
fagna að alast upp i tónelsku
umhverfi.
Á sumrum var ég jafr.an hjá
afa minum og ömmu á Grims-
stöðum á Mýrum Hallgrimi
Nlelssyni og Sigriði Helgadóttur.
Þar var litið sveitaorgan og alltaf
mikiö sungið. Þar söng faðir minn
t.d. lagið Valagilsá eftir Svein-
björn Sveinbjörnsson, sem þá var
nýtt af nálinni, og vakti almenna
hrifningu. Afi minn hafði verið
forsöngvari við Alftártungu-
kirkju, og I minnum var haft, hve
langamma min, Sigriður Sveins-
dóttir hafði lifgað þar upp kirkju-
söng, en hún var dóttir Guðnýjar
Jónsdóttur, sem dáð var af
Fjölnismönnum sakir ljóðgáfu
hennar.
— Eftir upplagi þinu aö dæma
hefirðu snemma fengið tilsögn i
grundvallaratriðum tónmenntar.
Hverjir voru fyrstu kennarar þin-
ir?
— Foreldrar minir og bæjar-
lækurinn á Grlmsstööum, þau
kenndu mér að lesa nótnaskrift-
ina I tveim lyklum, að þekkja
snertla á hljómborði, en viö læk-
inn brýndi ég raust mina og
reyndi að yfirgnæfa fossniðinn
meö þvi að kveða sjálftilbúnar
hendingar. Eina þeirra man ég
enn:
„Hvar ertu silungur?
Sýndu á þér sporöinn
eins og lambið dindilinn!”
Atta ára gamall eignast ég
hálffiðlu og fer I tima til Þórarins
Guðmundssonar fiðluleikara.
Mikla viröingu bar ég fyrir
þreknum manni, sem á undan
mér var hjá Þórarni. Reyndist
þaö slðar vera Þórarinn Jónsson,
tónskáld.
Fyrstu sporin á gripbrettinu
voru örðug og verst var aö láta
rlma saman lesna nótu og
spilaöan tón. Bjargaöi ég mér þá
með þvi að spila það, sem sett var
fyrir, á orgel föður mins, læra
það utanaö og spila svo það sama
á fiöluna eftir eyranu. Skeikaði
mér aldrei i þessum undan-
brögðum og Þórarin grunaði
ekkertfyrr en ég sagði honum frá
neyöarúrræði mlnu tuttugu árum
slöar. Hann hló við og sagði;
„Mikill bannsettur prakkari hefir
þú verið”.
— Siðar lærði ég byrjunaratriði
i planóleik hjá frænku minni,
Kristrúnu Hallgrimsson og Onnu
Péturss. Mikil uppörvun var mér,
hve viljugur faðir minn var að
leika undir hjá mér I fyrstu fiðlu-
lögum minum. Og oft lékum við
saman fjórhent á pianó,
HöskuldurDungalfrændi minn og
ég-
— Nú hefur þú ásamt hljóð-
færanámi stundað venjujega
skólagöngu, reyndist þér ekki tor-
velt að sinna hvorutveggja?
— Tólf ára gamall fór ég i
Menntaskólann og hlaut ágætis-
einkunn á stúdentsprófi 1933.
Samhliða námi I Menntaskólan-
um spilaði ég i Hljómsveit
Reykjavikur og varö svo nemandi
Tónlistarskólans er hann var
stofnaður. Sem ungur fiðlari
spilaði ég á menntaskólaskemmt-
unum, einnig á kvöldvökum
nemenda i útvarpi og siðast en
ekki sizt, með tilliti til batnandi
fjárhags á dansleikjum með Árna
Björnssyni, Þóri Jónssyni og
fleiri i Gúttó, Iðnó og Bárunni.
Við stúdentspróf hlaut ég verð-
laun frá Alliance Francaise fyrir
ágætis frammistöðu i frönsku,
einnig verðlaun frá Pálma rektor
Hannessyni, sem mér fannst af-
bragðskennari, viðlesinn og
skemmtilegur.
— Tónmenntanámi hefir þú svo
haldið áfram?
— Eftir millibilsástand, m.a.
sem forfalla-enskukennari við
Stýrimannaskólann og starfs-
maöur i Kreppulánasjóði, hélt ég
til Kaupmannahafnar, æfði þar
stúdentakór og nam tónmenntir,
en fór 1936 til Leipzig. Þar lifði ég
mitt fyrsta blómaskeið, ef svo
mætti segja, naut tilsagnar af-
burða kennara og eignaðist
marga góða vini. Mest lærði ég
hjá Herman Grabner I tónfræöi
og tónsmiði, einnig hjá Jóhann
Nepomuk David og Felix Pety-
rek. Pianóleik nam ég hjá Otto
Weinreich, fiðluleik hjá Edgar
Wollgandt, konsertmeistara I Ge-
wandhaus-hljómsveitinni,
tengdasyni þess marglofaða
meistara, Arthur Nikisch, hljóm-
sveitarstjóra. Þeir störfuðu við
konservatóriið, en við háskólann
lagði ég stund á músikvisindi hjá
Heinrich Husmann og Helmut
Schultz þar sem ég samdi min
fyrstu tónverk, svo sem „Hin
hljóðu tár” eftir Stein Steinarr og
fyrstu planó-sónötu mina, sem
Haraldur Sigurösson flutti á nor-
rænni tónlistarhátiö I Kaup-
mannahöfn 1938, i fyrsta sinni er
Island var þátttakandi.
— Þú hvarfst þá heim 1939. En
hvað tók þá viö?
— Þótt próflaus væri, setti ég I
mig kjark og efndi til tónleika i
Gamla biói með eigin verkum i
janúar 1940. Á efnisskrá voru ein-
söngslög, kórlög, strokkvartett,
fiðlusvita og tvö pianóverk, sem
ég lék sjálfur. Naut ég aðstoðar
duglegra tónlistarmanna, Páls
Isólfssonar, Björns Ólafssonar,
Þorvalds Steingrimss., Einars
Markan, Indriða Bogasonar, Þór-
halls Arnasonar og Otvarpskórs-
ins. Bráttgeröistég músikdómari
við Alþýðublaðið, kennari við
Námsflokka Reykjavikur,
Menntaskólann og viö Kennara-
skólann I forföllum, einnig
spilaði ég fyrstu fiðlu i Hljómsveit
Reykjavikur á konsertum og i
leikhúsi, stjórnaði Stúdentakór
Háskólans, Borgfirðingakórnum,
Barðstrendingakórnum og
Eyrbekkingakórnum. Þá hélt ég
nokkra fyrirlestra við Háskóla Is-
lands um íslenzk þjóðlög og lék
við messur i Háskólakapellunni.
1940 samdi ég kantötuna Heilög
vé viö ljóð Jóns Magnússonar, til-
einkaði hana Háskólanum og var
hún frumflutt undir minni stjórn
við háskólasetningu i tilefni af
vigslu nýju háskólabyggingarinn-
ar.
Sumarleyfum minum varði ég
til þess að feröast um landið og
safna islenzkum þjóölögum. Var
Hallgrimur Helgason
ég þá oft á hestbaki vikum
saman, kom á fjölmarga sveita-
bæi og heyrði tóna, sem I
sannferðugri nekt sinni voru
bergmál þjóðarsálar. Þetta var
mér jafndýrmætur skóli og vistin
i Leipzig. Æ siðan hefir hann
verið mér þaö bjarg, þar sem ég
hefi I trausti á æðra tilgang lifsins
staöiö af mér holskeflur
vonbrigöa og mótlætis. Sumpart
sem árangur af þessu starfi hefi
ég gefiö út alls niu hefti með
islenzkum þjóðlögum i eigin
raddsetningu.
— Nú hefur þú starfað talsvert
að félagsmálum. Hvert er helzta
framlag þitt á þvi sviði?
— Vafalaust sá fyrsti bunki af
upphafs-umboðum sem ég
safnaði, svo að hægt yrði að
stofna STEF, en það nafn fann ég
upp og lagði fram sem tillögu á
fundi stofnenda og var hún strax
samþykkt. Sá ég fljótt hve þessi
félagshugmynd Jóns Leifs var
bráðnauðsynleg til eflingar
tónverkasköpun á okkar landi. Ég
átti svo sæti i fyrstu stjórn
STEFS. Annars var ég 1941
meðstofnandi Félags islenzkra
tónlistarmanna, fyrsti ritari þess
og ritstjóri málgagns félagsíns,
tfmaritsins TÖNLISTIN, sem
langlífast hefir orðið fram
til þessa af öllum múslktima-
ritum íslands. Þvi miður lagð-
ist timaritið niður er ég hóf
lokanám mitt i Sviss. Þá var
ég einnig einn af stofnendum
Tónskáldafélags Islands, átti sæti
i fyrstu stjórn þess og varð siðar
framkvæmdastjóri félagsins. 1944
var ég svo kjörinn formaður
sjálfstæðrar konserthljómsveitar
og lék þar fyrstu fiðlu við hlið
mins gamla kennara, Þórarins
Guðmundssonar. Þetta var
hljómsveit Félags islenzkra
hljóðfæraleikara. ótrauðlega
unnu þeir með mér, þeir Bjarni
Böðvarsson og Fritz Weishappel,
og allir hljóðfæraleikarar léku
endurgjaldslaust. Allt innkomið
fé rann i félagssjóð.
Löngu siðar 1962 hafði ég svo þá
ánægju að stofna ásamt Páli
ísólfssyni og Jóni Þórarinssyni
tónverkaútgáfu Menningarsjóðs,
Musica Islandica, en það var i
fyrsta sinni i sögunni, að
tónskáld, lifs eða liðin (erfingj-
ar), fengu greidd laun fyrir
útgáfuleyfi á tónverkum, Drifum
við út 25 verk á 4 árum. Mér þótti
leitt að starfsemin skyldi leggjast
niður er ég tók að vinna I Kanada.
— Nú varst þú próflaus, búinn
að afkasta talsverðu. En stóð ekki
hugur þinn til að ljúka formlega
námi?
— Jú, vissulega. Þegar efni
voru i varasjóði, hélt ég til Sviss
og lauk þar þeim prófraunum, er
ég taldi vænlegust til þess að búa
mig sem bezt undir það að verða
landi minu að liði. Ég tók kenn-
arapróf i fiðluleik, rikispróf i
tónfræði og tónsmiði og hlaut loks
fyrstur allra Islendinga doktors
gráðu i músikvisindum við há-
skólann I Zurich fyrir rit mitt um
islenzk rimnalög, forsögu þeirra,
byggingu og framsagnarhátt.
Sem aukafög tók ég norrænu og
þýzka bókmenntasögu. 1 fiðluleik
komst ég það langt að spila
sólósónötur Bachs og fiðlukon-
serta eftir Beethoven, Bruch og
Brahms. Til tónsmiðaprófs skyldi
semja móttettu i pólýfón-stil fyrir
blandaðan kór og tvöfalda fúgu
fyrir strokkvartett, auk margra
annarra úrlausna. I norrænu
skilaði ég ritgerð um samanburð
á formi og innihaldi íslendinga-
sagna og Fornaldarsagna
Norðurlanda. Meðal kennara
minna voru Paul Hindemith og
A.-E. Cherbuliez. Að afloknu
doktorsprófi tók ég tima i pianó-
leik hjá A. Baum og I raddbeit-
ingu hjá Mia Neusitzer-Tönnisen,
söng hjá henni m.a. allt Krists-
hlutverkið I Matteusar-passiu
Bachs.'Við konservatóriið I Zur-
ich lagði ég einnig stund á kór-
stjórn og hljómsveitarstjórn hjá
Paul Muller.
— Þú hefur nú brugðið þér öðru
hverju frá Sviss á meðan á
lokanámi stóð. Stutt er til
annarra landa til allra handa.
Hvert lá þá leið þin öðru fremur?
— Til Italiu. Þar var léttur lifs-
andi,góð afþreying og upplyftandi
tilbreyting frá borgaralegum
þunga Svisslendinga. Þess sjást
vel merki i verki mlnu Intrada og
Kansóna. Annars varð mér
tiðförult til Þýzkalands, þar sem
verk min voru oft flutt, með eða
án minnar aöstoðar. 1952 hélt ég
svo konsert meö eigin verk-
um I Kaupmannahöfn þar sem ég
lék undir hjá fjórum sólistum og
stjórnaði hljómsveit. Var ég
harðánægöur með blaðaummæli
strangra danskra dómara.
Þriggja tima islenzkt kvöld
undirbjó ég I svissneska útvarp-
inu skömmu siðar, hélt erindi hjá
ýmsum félögum og fyrirlestra við
marga háskóla, bæði i Hollandi,
Sviss, Austurriki, Vestur- og
Austur-Þýzkalandi. Ég mun hafa
talað þar i um 80 borgum, þar af i
30 háskólum og tónlistarskólum.
Aöur en ég hvarf heim aftur var
ég aöstoöarkennari hjá prófessor
Georg Kempff (bróður Wilhelms
pianósnillings) við háskólann i
Erlangen-Nurnberg. Skipulagði
ég þar Islenzka viku með sýningu
á isl. myndlist, fyrirlestrum,
konsertum og sérstökum póst-
stimpli, sem stimplaðar voru meö
um 500 þúsund póstsendingar.
Stimpill þessi táknaði náin tengsl
milli Islands og Þýzkalands. Var
hann búinn til af prófessor við
listaakademiuna i Nurnberg og
sýndi gamla burstabæinn á
Bergþórshvoli og tvo fræga
kirkjuturna I Erlangen.
— Hvað telur þú merkastan
viöburð ævi þinnar sem tónskáld?
— Efalaust þann dag, er ég
undirritaði samnipg viö eitt fræg-
asta músikforlag heims, Breit-
kopf & Hartel, um að verk min
skyldu tekin upp i forlagið, og þá
ekki siður þá viðurkenningu sem
St. Thomas kórinn i Leipzig veitti
mér með þvi að syngja mótettu
mina, Þitt hjartans barn, en þessi
drengjakór litur nú aftur til 700
Afmælisrabb við
dr. Hallgrím Helgason