Tíminn - 03.11.1974, Blaðsíða 21

Sunnudagur. 3. nóvember 1974.
TÍMINN
21
Teikningin I miðiö sýnir útlinur kirkju þeirrar er reist var úrrústum Péturskirkju og kennd hefur verið við Halldóru dóttur Guðbrands biskups, reist 1620 og stóð til 1759.
Teikningin lengst til hægri, sýnir útlfnur dómkirkjunnar, sem nú stendur að Hólum.
Teikningar H. Á..
hana munu margir kannast af
teikningu Gaimard’s hins
franska. Þessa kirkju felldi
Tómas Sæmundsson árið 1837, ef
ég man rétt. í Odda var enn frem-
ur kirkja með þessu lagi. Sú
kirkja féll um miðja nitjándu öld.
— En ef við berum okkur sam-
an við aðra, hvernig hafa þessar
kirkjur okkar verið i samanburði
við það sem gerðist hjá grann-
þjóðum okkar?
— Það er ekki neitt vafamál, að
dómkirkjurnar á Hólum og i Skál-
holti hafa verið stærstu timbur-
kirkjur á hinu norræna menn-
ingarsvæði, — stærstu stafkirkj-
ur, sem nokkurn tima hafa verið
byggðar. Það er mikið og freist-
andi ihugunarefni, hvers vegna i
ósköpunum Islendingar, einir
þjóða á hinu vestur-evrópska
menningarsvæði, byggja dóm-
kirkjur úr timbri á meðan allir
aðrir byggja úr steini, meir að
segja Grænlendingar hinir fornu,
og Færeyingar.
— Já, hvaða skýringar eru á
þessu?
— Þær geta auðvitað verið
margar, og miklu fleiri en svo, að
nokkur tök séu á að rekja þær all-
ar hér. En eitt langar mig þó að
minnast á: Timbrið er á þessum
tima mál germana, en steinninn
mál Rómverja, hinnar grisk-
rómversku menningar. Þar sem
latinan ræður, þar sem mið-
stjórnarvald kirkjunnar er sterk-
ast, þar er farið að byggja af
steini. Þar læra Evrópubúar þá
byggingartækni. Islendingar, aft-
ur á móti, þráast við. Þeir halda
áfram að nota timbrið til bygg-
inga, alveg eins og þeir þráuðust
við að sleppa sinu forna og fagra
máli.
Við megum og eigum að vera
stoltir af okkar mikla bók-
menntaarfi, sem gengnar kyn-
slóöir skiluðu okkur i hendur. Ég
skal verða siðastur manna til
þess að gera lítið úr þvi afreki,
sem geymt er á fornum skinnbók-
um, en það sakar ekki, þótt við
horfum dálitið viðara yfir og ger-
um okkur ljóst, að forfeður okkar
stóðu trúan vörð á öðrum sviðum
Islenzkrar menningar.
Ein skýringin á þessu er auðvit-
að lika sú, að miðstjórnarvald
kirkjunnar hafi aldrei orðið eins
sterkt hér og viða annars staðar,
meðal annars vegna þeirrar
grónu lýðræðishefðar, sem Is-
lendingar varðveittu og létu sér
annt um.
— Nú eru hér tveir biskupsstól-
ar á miðöldum, eins og allir vita.
Er ekki Hóladómkirkja býsna
sór, ef hún hfur verið ætluð Norð-
lendingaf jórðungi einum?
— Á þvi er enginn efi, að Norð-
lendingar sýna mikinn stórhug og
myndarskap á þessum tima (eins
og reyndar oft endranær). Þeir
eru ekki nema um það bil einn
fjórði hluti þjóðarinnar, en þó
byggja þeir nákvæmlega jafn-
stóra kirkju og hinir lands-
fjórðungarnir þrir, saman lagt, —
dómkirkjuna i Skálholti. En það
er vitað, —- og ég gat þess i viðtali
við Timann I fyrravetur — að
dómkirkjurnar á Hólum og i Skál-
holti voru nákvæmlega jafnstór-
ar.
Og það er fleira en dómkirkjan
á Hólum, sem ber vitni um stór-
hug Norðlendinga. Klaustrin á
Þingeyrum og Munkaþverá voru
lika með svo reisulegum og
menningarlegum blæ, að það
hlýtur að vekja óskipta athygli og
aðdáun hvers manns sem þvi
kynnist. Hinu ber ekki að neita,
að Norðlendingar nutu i þessu
efni nokkurra forréttinda, fram
yfir Sunnlendinga. Það var
veðurfarið. Norðlenzkt veðurfar
er miklu hagstæðara húsum en
gerist á Suðurlandi. Þau standa
betur og þurfa langtum minna
viðhald þar en viðast annars stað-
ar á landi hér.
— Er nokkuð hægt að ráða i
fyrirbæri eins og til dæmis stétta-
skiptingu með þvi að athuga gerð
gamalla kirkna?
— Já, ég er nú hræddur um það.
Og þarf meira að segja ekki að
fara svo ýkjalangt aftur i timann
til þess. Við þurfum ekki annað en
að lita á okkar elztu sveitakirkj-
ur, eins og til dæmis Viðimýrar-
kirkju. Ég hef stundum tekið svo
til orða, að kirkjurnar hafi i
gamla daga verið eins konar
skattaskrár sins tima. Þar gátu
menn séð, hver borgaði hæstu ti-
und, með þvi að sjá, hvar hann
sat I kirkjunni.
A siðari hluta nitjándu aldar er
farið að ryðja burt úr kirkjunum
þessum ytri táknum stétta-
skiptingarinnar. Þá hverfa þessi
lokuðu hefðarsæti og hin skýrt af-
mörkuðu kórskil, og hver maður
getur tekið sér sæti i kirkju sinni
þar sem honum sýnist, án tillits
til efnahags.
— Hverjar eru helztu niðurstöð-
ur þinar um þessi mál?
— Ég vil láta varðveita og
byggja upp. Islendingum er ákaf-
lega tamt að gráta yfir þvi, sem
þeir hafa misst fyrr og siðar. En
sannleikurinn er sá að fæstir hafa
minnstu hugmynd um, hve gifur-
legt það afhroð var, sem þjóðin
galt á liðnum öldum. Við þurfum
ekki annað en að lita á Sigurðar-
registur og telja þar innanbúnað
Hóladómkirkju. Listaverkin
skipta hundruðum, ef ekki þús-
undum. Hvar eru þau nú? Lang-
flest eru þau týnd. Ég hef áður
minnzt á það opinberlega, að það
sem Þingeyrarklausturskirkja
átti á sinni tið, myndi fylla tvo
sali i Þjóðminjasafninu.
En þótt við höfum misst allt
þetta, þá er samt geymdin til. i
þeim húsum, sem enn eru uppi
standandi. Mörg þeirra eru að-
eins veikir geislar, sem senda
daufa birtu inn i fortiðina. 1 annan
staö eigum við geymd um þjóð-
frelsisanda nitjándu aldar. Það
eru gömlu timburkirkjurnar okk-
ar og gömlu bæirnir, og það sæm-
ir ekki annað en að gera myndar-
legt átak til þess að varðveita
þetta og halda þvi við. Það veit
enginn hvað átt hefur fyrr en
misst hefur.
Ég hef oft oröið vitni að þvi, hve
erlendir menntamenn og sér-
fræöingar hafa orðið undrandi,
þegar þeir hafa komið hingað og
séð hve mikið við. eigum af þessu
tagi. Þeirhöfðu vitanlega drukkið
I sig gömlu trúna (ég leyfi mér að
segja skröksöguna) um sögueyj-
una, — messa makalausu trú, að
íslendingar eigi ekki neitt annað
en sögur. En þegar þessir menn
koma hingað og fara að skyggn-
ast hér um bekki, þá sjá þeir, að
við eigum einnig annan menn-
ingararf, sem að sinu leyti er
engu ómerkari en fornsögur vor-
ar. -VS.