Tíminn - 03.11.1974, Blaðsíða 17

Sunnudagur 3. nóvember 1974.
TÍMINN
17
Helgi Hallgrimsson, Hallgrimur Nieisson og Hallgrimur Helgason.
ára afmælis og var m.a. stjórnaö
af sjálfum J. S. Bach.
— Hvað tók nú við, þegar þú
komst alkominn heim?
— Auðvitað varð ég glaður
haustið 1956 aö vera kominn heim
til landsins. Mér var fagnað af
skyldfólki, Jóhann Kúld og skáld-
konan Erla ortu til min velkomu-
kvæði og séra Sigtryggur á Núpi
sendi mér hjartanlegt skeyti.
Þetta þótti mér allt vænt um. Gott
var að vera glaður i vina og
frænda hópi, en gleðin ein hvorki
fæðir né klæðir. Nú var þörf á
starfi. 1 þrjú löng ár mátti ég
ganga bónleiður til búðar, þola
þriggja ára atvinnuleysi. Svona
lærður maður er okkur of dýr, var
viðkvæðið, enda þótt ég hefði
hvergi lagt fram neinar
kaupkröfur.
Fékk ég þá oft boð erlendis frá
til fyrirlestrahalds. Ég ritaði
greinar i fræðileg timarit og
erlend músiklexikon og hélt
áfram að fræða umheiminn um
okkar umkonulausu islenzku
tónlist, ungu en þó gömlu, ef
þjóðlög teljast til listar. Þau voru
þó kannski frekar lifsþörf en
kúnst. Þrátt fyrir allt Var ég þó
glaður i hjarta minu. Island
þarfnaðist min. Hundruð þúsunda
manna þekktu Island fyrir min
töluð og rituð orð.
— Styrkur þinn hefur
bersýnilega verið bjartsýni. En
kom svo ekki að þvi að þú fengir
starf við þitt hæfi?
— Hér er vitanlega um mats-
atriði að ræða. En hvað um það,
þá barst mér sú fregn út i Berlin
á öndverðu hausti 1959, að ég
heföi hlotið tónlistarfulltrúastöðu
við islenzka útvarpið. Hér er
þarft verk að vinna, hugsaði ég.
Yfirmaður minn var Arni
Kristjánsson sem tónlistarstjóri.
Tókst strax með okkur góð sam-
vinna. Mörg skemmtileg verkefni
bárust mér i hendur og margar
skýringargaf ég á hinum ólikustu
vandamálum tónlistar, allt frá
dögum Snorra Sturlusonar til
tólftóna-tækni og sérlalisma
nútimans. Samstarfsfólk allt var
með ágætum, vinsamlegt og
skilningsrikt. Um þetta leyti tók
ég að mér stjórn Alþýðukórsins,
sem Sigursveinn D. Kristinsson
hafði stofnað. Unnum við þrek-
virki með þvi að frumflytja á
islenzku Islands-kantötu Jóns
Leifs, Þjóðkvöt, á 60 ára afmæli
hans á konsert i Þjóðleikhúsinu
með Sinfóniuhljómsveit Islands.
Kantatan hafði áður aðeins verið
flutt erlendis á þýzku. Starfaði
kórinn af miklum krafti við þann
undirbúning á ótal æfingum, svo
sem endranær. Margar góðar
endurminningar eru tengdar þvi
samstarfi, ekki siður en i stöðu
minni við rikisútvarpið.
Nú hafði ég verið full 7 ár við þá
stofnun. Mér varð það ljóst, að
þetta var tæplega til frambúðar.
Starfið gekk allt i breidd, ekkert I
dýpt. Þannig nýttust ekki minir
kraftar. Ég var tilknúinn að mæta
timamótum.
— Ég skil mæta vel, að vinnan
veitti þér ekki fullnægju. Kunn-
áttu þinni var haslaður of þröngur
völlur. En hvernig tókst þér að
finna lausn á þessum vanda?
— Mér bauðst prófessorsstaöa
viö háskólann i Saskatchewan i
Kanada. Teningunum var kastað.
Og þangað dreif ég mig fullur
eftirvæntingar haustið 1966. Þessi
ákvörðun var vissulega nauðsyn,
og hún var meira, hún var
nauösyn til að halda óskertri
sálarheill, hún var siðgæðisleg
krafa til varðveizlu sjálfsvirðiiig-
ar.
Kennslugreinar minar voru
hljómfræöi, kontrapúnktur, tón-
smiði, gjörgreining tónverka og
saga tónfræðinnar, til kanditats
— og meistaragráðu. Mikill léttir
var það að hitta móðurmáls-
talandi Vestur-lslendinga I
hverjum bæ og borg, snæða með
þeim heimatilbúna rúllupylsu og
vinartertu og spila vist. Enn
meiri hugarlyfting var i þvi að
koma heim i jóialeyfi og sumar-
leyfi og eyða hér fimm mánaða
frii, en árleg kennsla varaði
aðeins i 26 vikur.
— Nú hefir þú notið islenzka
sumarsins og hvilt þig frá
erilsömu starfi. En notaðir þú
ekki þennan tima sumpart til
vinnu?
— Bezta hvildin er oft fólgin i
þvi að skipta bæði um umhverfi
og starf. Háskólinn pantaði yfir-
leitt verk hjá mér. Þvi gat ég
sinnt tónsmiöi, sjáitum mér til
ánægju og háskólanum til gagns.
Þannig samdi ég fyrsta sumarið
kvartett fyrir pianó, flautu, fiðlu
og celló, þarnæst sónötu fyrir
fiðlu og pianó. Sérstök ánægja var
að skrifa sóló-sónötu fyrir fiðlu,
sem kollega minn, H.L. Brown,
spilaöi sem prófraun ásamt
öðrum verkum, til að öðlast
doktors-gráðu við háskólann i
Ann Arbor, Michigan. Hann var
fyrsti konsertmeistari við
filharmónisku hljómsveitina i
London áður en hann kom til
Kanada.
— Stundaðir þú nokkur auka-
störf meðan þú dvaldist i Kan-
ada?
— Timi vannst til að stjórna
blönduðum kór, Regina Folksong
Choir, en með honum hélt ég alls
38 konserta, bæði sjálfstætt, með
öðrum og svo i skólum, klúbbum
og sjúkrahúsum. Þá spilaði ég
nokkurn tima á fiðlu i borgar-
hljómsveitinni, tivsvar sem fyrsti
konsertmeistari, i Sköpuninni
eftir Haydn og i Amahl og nætur-
gestirnir eftir Menotti. Einnig
kom ég oft fram á háskólahljóm-
leikum, flytjandi eigin verk,
sömuleiðis i kanadiska rikisút-
varpinu, CBC. Vitanlega hélt ég
og áfram að rita fræðigreinar
fyrir músik-lexikon, og sumarið
1971 var ég ráðinn gisti-prófessor
við háskólann i Vestur-Berlin.
— Svo viöreist sem þú hefir
gert, munt þú og hafa komið fram
á ráðstefnum fyrir Islands hönd,
er ekki svo?
— Ég flutti erindi á Alþjóða-
þingi músikvisindamanna i Köln
1958 um islenzka tvisönginn og
annaö á norrænni músikvisinda-
ráðstefnu i Helsinki 1970.
— Þú hefir öðlazt mikla reynslu
i námi og starfi viöa um lönd,
hvernig lizt þér nú á islenzkt
tónlistarlif?
— Ekki er allt tónlist þótt músik
sé. Tölum þvi heldur um músiklif.
Við það vex breidd umræöunnar.
Islenzkt kvæðalag er músik, ekki
tónlist, enskur bitlasöngur er
músik, ekki tónlist. Skipta má
músik i tvær höfuðgreinar, alþýð-
lega músik og æðri músik. Alþýð-
leg músik er kórsöngur yfirleitt,
skólasöngur og kirkjusöngur,
lúðraleikur, auk þjóðlagasöngs af
ýmsu tagi. Æðri músik er t.d.
strokkvartettleikur og önnur
kammermúsik, synfónisk músik,
óperumúsik og óratóriumúsik.
Sjálf músiksagan byrjar þá á
allra einföldustu formum i ein-
radda alþýðusöng. Hún þróast
gegnum allskyns f jölradda söng i
mótettu, messu, kantötu upp i
óratóriu, og I hljóðfæramúsik
gegnum dans a, svitur, kansónu
og sónötu uppi synfóniu. Þannig
er fullskipuð symfóniuhljómsveit
með 50-100 manna áhöfn fyrst
fyrirbæri rómantisku 19. aldar.
Myndbreyting músikþróunar
hverrar þjóðar er ör, öld eftir öld.
Hirðir þjóðhöfðingja og auöugar
þéttbýliskirkjur örva tónflutning
og hvetja beint og óbeint til tón-
sköpunar. Hér á landi er engu
sliku til að dreifa. Okkar hirð er
heimafólk á stórbýli. Kolan er
glæsilegur ljósahjálmur, hirð-
músikin er rimnakveðsskapur og
óratóriusöngvarinn er kvæða-
maður. En rimnakveðskapur er
episkur söngur fólks, sem trúir og
treystir á þjóðartilveru. Með
tilliti til fábreytni aldanna,
þróunarlegrar kyrrstöðu og
óvenjulegs strjálbýlis held ég, að
tónlistarlif landsins i heild sé enn
mjög skammt á veg komið.
Stökkið frá rimu upp i synfóniu
kom of snögglega. Bókmennta-
dýrkun okkar hefir verið of
einhliða, svo okkur hefir yfirsézt
uppeldisnauðsyn og menningar-
verðmæti sem falin eru i tón-
menntum. Afleiðingin er, að við
eigum talsverða yfirbyggingu án
allra grundvallarrannsókna.
Benda má t.d. á órannsökuð
músikhandrit i Arnasafni og
kynstrin öll að þjóðlagaupp-
tökum, sem ekki hafa verið
færðar i nútimanótnaletur. Eigi
að skapast hér sjálfstætt og frjótt
músiklif, verður þaö að byggjast
á þeim verðmætum, sem til eru i
landinu.
— Hvernig heldur þú, að hér
megi bezt um bæta, svo að eftir-
timar ásaki okkur ekki um hrófa-
tildursstil og sýndarmensku?
— Með meiri og betri kennslu,
með traustari menntun, með þvi
að skilja nauösyn og möguleika
okkar þjóðar. Nauðsyn til bættrar
tónmenntunar er himinhrópandi
og möguleiki til betra tónmennta-
kerfis er tiitækur. Nauðsyn al-
mennrar þátttöku I músiklífi
þjóðar er auðsær. Sú almenna
þátttaka veröur að undirbúast i
skóla, og sú almenna þátttaka er
fyrst og fremst fólgin i þvi að hafa
ánægju af leik tóna. Enn
fullkomnari veröur ánægjan, er
við skiljum mál tóna, erum læs á
þeirra máli, vitum deili á nótna-
skrift. Þetta er lykill að blómlegri
tónmenningu, sem grundvallast á
útbreiddri skólamúsik, margs
konar kórsöng og kirkjusöng,
lúðrasveitum, hljóöfæraflokkum
og skilningsfúsum áheyrendum.
og nær svo hámarki i rekstri tón-
listarháskóla, æðri tónlist,
symfóniuhljómsveit, óperuhöll,
tónverkasköpun stærri forma og
músikvisindastarfsemi. Tónlist
er ströng móöir, sem sér barni
sinu fyrir réttri og hæfilegri
aðhlynningu á sérhverju þroska-
stigi, svo að fullvaxta verði
maðurinn nýtur þegn, fær til
dugs og dáða.
— Þú telur máske, að þróun
þessara mála hafi ekki verið i
samræmi við fortið þjóðar?
— Einmitt. Tökum dæmi. 1
músik má segja að barkasöngur
hafi hér á landi verið einasta
skemmtun fólks frá upphafi
landsbyggðar. En svo með til-
komu tónlistarskóla um 1930 liður
langur timi þangað til þar er inn-
leidd söngkennsla, tilsögn til að
nota það hljóðfæri sem allir höfðu
átt og þekkt i þúsund ár, sin eigin
raddbönd.
Fábrotinn en sannur söngur
alþýðunnar er alltaf vinsæll. Til
marks um það er sú staðreynd, að
kvæðamenn eins og ólafur
Danielsson og Jón Láruss. fylltu
á sinum tima Báruhúsið i
Reykjavik þakklátum til-
heyrendum, ennfremur Guðmund
ur Ingimundarson frá Bóndhól,
sem kunni um 500 lög.
Auðvitað á tónmenntastofnun
fyrst og fremst að starfa sam-
kvæmt nauðsyn og möguleikum
sinnar þjóðar. Nauðsyn var strax
að sjá skólum fyrir söng-
kennurum, kirkjum fyrir
organistum, kórum fyrir söng-
stjórum og hljómsveit fyrir
hljóðfæraleikurum. Þar var
eygjanlegur möguleiki. Ekkert
af þessu var gert. Skólar voru
sönglausir, kirkjur organista-
lausar kórar stjórnlausir og út-
lendinga þurfti að flytja inn til að
annast hljóöfæraleik. Svona var
þetta 1930 og svona er þetta enn i
dag að þvi undanskildu, aö
nokkrir tónlistarskólar hafa verið
stofnaðir af áhugamönnum viös-
vegar út um land, af vanefnum
þó. Þrátt fyrir allt er það þó
merkur visir að tilraun til úrbóta,
sömuleiðis söngkennaradeild
Tónlistarskólans i Reykjavik,
sem þó var alltof siðborin, og auk
þess er viðkoma þar enn alls
ófullnægjandi.
Nú hefir þú tekið sérstöku ást-
fóstri við islenzk þjóðlög. Hvert er
álit þitt á gildi þeirra og framtið?
Þótt krónan okkar stöðugt
lækki i gildi, þá hækkar gildi þjóð-
lagsins jafnt og þétt. Það hækkar
vegna minnkandi framboðs og
vegna aukins skilnings á þýðingu
þess. Þessi þýðing er margvis-
leg, bæði þjóðfélagsleg, mann-
fræðileg, framsagnarleg, form-
fræðileg og landbyggingarleg.
Þjóðlagið eykur skilning sjálfra
okkar á sjálfum okkur. Það
kveður ávallt við sannan tón. Þaö
býr oft yfir dulinni fegurð, sem
aðeins verður vakin til lifs, með
mikilli handverkslegri kunnáttu,
og sé það notað sem tónsmiða-
efni. Þess vegna er ég þess full-
viss. að með vaxandi leikni i
raddfærslu og úrvinnslu muni
þjóðlagaauður okkar verða
komandi kynslóðum óþrjótandi
náma tónsmiðauppistöðu. Sigfús
Einarsson hefði e.t.v. orðið okkar
Grieg, dáður i öllum sið-
menntuðum löndum heims, ef við
hefðum samið symfóniur um
það leyti er Mozart fæddist svo
sem raun var á i Noregi um mið-
bik 18. aldar. Það flýr enginn sina
fortið, hvorki einstaklingur né
þjóðarheild. Að fortið skal
hyggja ef frumlegt skal byggja.
Það var stefna Jóns Leifs.
Arangur ævi hans stóð i réttu
hlutfalli við tónmenntaþroska
þjóðar hans. Hugmynd hans um
þjóðlegan skóla lifir. Hún hvetur
til framhalds. Þjóðlag er imynd
einfaldleika, en i honum felst oft
listin hin æðsta og sú sannasta.
Kjörorð er þvi: Aftur til þess
einfalda.
— Nú hefir þú gefið okkur mynd
af ævi þinni og starfi. En hver
maður á sin eyktamörk, sin eigin
boðorð og bannorð, sinar grund-
vallarreglur, er móta viöhorf og
afstöðu til mannlegrar tilveru.
Hvernig vildirðu helzt lýsa
þessum skoðunum þinum?
— Tilgangur lista er að tjá
fegurð. Tilgangur visinda er að
tjá sannleika. Sannleiki er ekki
alltaf fagur, né heldur er fegurð
ávalt sönn. List og visindi eiga
þvi ekki einatt samleið. Blekking
getur auk þess villt manni sýn á
báðum leiðum, feguröar og sann-
leika. Þetta hafa margir notfært
sér til augnabliks frama. En
timinn sannprófar jarövist
manns. Við þau uppgjör veröur
oft Oræfajökull að öskjuhlið.
Svo skammtæk sem skynjun
min er, þá verður hún samt
helztur prófsteinn á mat mitt. Ég
skynja til að skilja og láta aðra
skilja en ekki misskilja. Að bera
ljós að sannleika er gleðigjafi,
ekki siður en tjáning fegurðar.
Framhald á bls. 39.