Tíminn - 03.11.1974, Blaðsíða 20

20
TÍMINN
Sunnudagur. 3. nóvember 1974.
Hörður Agústsson
fór þó að sjálfsögðu á Þjóðskjala-
safnið, en þar hafði dr. Aðalgeir
Kristjánsson fundið myndina,
þegar hann var að draga fram
gamla böggla frá kirkjustjórnar-
ráðinu.
Myndin er gerð af þýzkum
steinsmið, Sabensky að nafni,
þeim er gerði þá dómkirkju, sem
nú stendur á Hólum. Hann hefur
verið gæddur nógu miklu af
hirðusemi safnarans til þess að
nenna að slá máli á gömlu kirkj-
una um leið og hann reif hana.
Þvi þarf ekki að lýsa, hversu
merkileg heimild þetta er, en þó
viröist mér, sem nokkurrar óná-
kvæmni gæti, sérstaklega hvað
málin snertir, þegar teikningin er
borin saman við hina mjög svo
nákvæmu úttektarlýsingu, em til
er. Um hitt er meira vert, að i öll-
um meginatriðum kemur grunn-
myndin heim og saman við þær
niðurstöður, sem ég hafði komizt
að með þvi að teikna kirkjuna eft-
ir úttektarlýsingunni einni.
Um sama leyti fann dr. Aðal-
geir aðra, mjög langþráða mynd.
Þaö er hvorki meira né minna en
grunnmynd af þeirri kirkju, sem
nú stendur á Hólum. — Teikning
Thura arkitekts. Og hér kemur
það i ljós, sem menn hafði reynd-
ar lengi grunað, að hinn þýzki
steinsmiður og Gisli biskup hafa
breytt upprunalegri gerð kirkj-
unnar. Á kirkju Thura hefur ekki
verið nein forkirkja, og það sem
þó er merkilegast, er, að innan-
búnaður kirkjunnar er allur ann-
ar en Thura hefur teiknað.
Þetta má vafalaust skýra á
margan hátt. tslendingar voru
ihaldssamir á marga hluti, arki-
tektinn er viðsfjarri, þegar verið
er að byggja húsið, sem hann
haföi teiknað, og fleira kann að
hafa komið til..En hvað um það:
Hin íslenzka hefð i innréttingu
helzt, og lætur eins og hún viti
ekki um þá erlendu tizku, sem
stóð til boða.
Kirkjubyggingar
að fornu og nýju
NÝLEGA FLUTTI Hörður
Agústsson listmálari merkilegt
erindi á sögusýningunni, sem nú
stendur yfir að Kjarvalsstöðum I
Reykjavik.
Þótt margir hafi nú þegar séð
þessa sýningu og hlustað á það
sem þar hefur veriö flutt, og þótt
margir eigi áreiðanlega eftir að
koma þar á meðan sýningin
stendur, þá er hitt jafnvist, að
ekki eiga allir þess kost. Og til
þess nú að gefa lesendum þessa
blaös einhverja hugmynd um þá
hluti, höfum við fengið Hörð
Agústsson til þess að segja okkur
frá meginefni erindis sins.
Saga íslenzka
kirkjuhússins
— Höröur,núspyr ég einsog sá,
sem alveg ekkert veit: Um hvað
fjallaði þetta erindi þitt?
— Erindið hét Kirkjubyggingar
aö fornu og nýju. Hér var að visu
ekki um neitt smáræðis viðfangs-
efni að ræða, en ég rakti þetta I
eins stuttu máli og framast var
unnt og sýndi myndir máli minu
til skýringar. Mynd segir meira
en orð, með glöggri mynd er hægt
að útskýra hluti, sem ekki verða
sagðir með orðum, nema þá I
löngu máli. Efni erindis mins var
hvorki meira né minna en saga
islenzka kirkjuhússins frá upp-
hafi og fram á þennan dag, svo að
við getum varla gert meira en að
stikla á þvi stærsta i þessu stutta
blaðaviðtali.
— Var annar kotungs-
bragur á kirkjum á miðöldum og
sagt er að hafi verið á bændabýl-
um á þeim tima?
— Nei, sannarlega ekki. Ég er
svo oft búinn að reyna að brjóta
þessa lifseigu trú um kotungs-
braginn og moldarkofana, að ég
veit varla, hvort ég á að fara að
endurtaka það enn einu sinni. Það
er eins og íslendingar hafi ekki
enn skilið, hvað þeir hafa átt i
byggingarlist og myndlist.
Niðurstöður minar eru i stuttu
máli þær, að á miðöldum hafi
verið byggt miklu meira af stór-
um og veglegum timburkirkjum
en taliö hefur verið til þessa. Þær
voru löngum nefndar útbrota-
kirkjur hér á landi, en stafkirkjur
I Noregi. Þetta er islenzkt af-
brigði af germönsku stafkirkj-
unni, og norska stafkirkjan er aft-
ur grein á hinum mikla meiði
samgermanskrar geymdar I
byggingarlist, — timburhefðar-
innar. En á for-miðöldum eru hús
i öllum meginhluta Norður-
Evrópu byggð úr timbri en ekki
steini.
Þessar kirkjur okkar, einkum
dómkirkjurnar á Hólum og i Skál-
holti, svo og margar klaustur-
kirkjurnar, hafa verið hin vegleg-
ustu hús, og það er aldrei of oft
sagt, að sjálfar hafa þær verið
listaverk, fyrir nú utan hitt, að
innan veggja voru þær fullar með
list.
Timburkirkjurnar
voru að hverfa
— Þú nefnir dómkirkjurnar
tvær og svo klausturkirkjur, en
voru þær nú samt ekki tiltölu-
lega fáar, sem voru svona glæsi-
legar?
— Aldamótin 1700 eru nokkurs
konar örlagatimar fyrir þessar
blessaðar kirkjur, þvi einmitt á
árunum þar I kring eru þær sem
óöast að falla. Þó er enn talsvert
slangur eftir af þeim, og um þessi
aldamót, sem við nefndum, hafa
verið hér til þrjátiu timburkirkj-
ur. En þá eru stóru dómkirkjurn-
ar báðar fallnar. Þannig féll
Péturskirkja Nikulássonar I ofsa-
veðri I nóvembermánuði 1624. Við
skulum staðnæmast við hana litla
stund.
í fyrirlestri minum sýndi ég I
fyrsta skipti hugmynd mina um
það, hvernig þessi kirkja muni
hafa litið út. Ég segi hugmynd.
Ég hef stundum sagt það i gamni,
að það væri nokkurs konar sögu-
leg skáldsaga, sem ég væri að búa
til. Þetta er þó ekki alveg svo, þvi
að viö höfum ákveðnar, sögulegar
staðreyndir til þess að byggja á.
Frumstaðreyndin um Péturs-
kirkju á Hólum er sú,- að við höf-
um nákvæmt mál af henni. Og
það er nógu nákvæmt til þess, að
af þvi getum við alveg gert okkur
grein fyrir þvi, hvernig hún hefur
litið út I öllum megindráttum.
Sama er að segja um Halldóru-
kirkju. Það eru til mál af henni og
auk þess mjög nákvæm úttektar-
lýsing, þannig að það er tiltölu-
lega auðvelt að fá fram megin-
drætti hennar, þótt það sé að visu
mikið verk.
Ég héit, að mig
væri að dreyma
— Var það ekki teikningin af
Halldórukirkju, sem fannst I
vetur?
— Jú. Tveim árum eftir að ég
hafði gert mér grein fyrir útliti
þessarar kirkju, eftir þeim
heimildum, sem tiltækar voru,
gerðist það einn góðan veðurdag
— nú I vetur — að þjóðminjavörð-
ur, Þór Magnússon sagði mér, að
fundizt hefði grunnmynd af Hall-
dórukirkju. Satt að segja, hélt ég
fyrst, að mig væri að dreyma. Ég
Sumar kirkjurnar
urðu mjög gamlar
— Þú nefndir áðan, að timbur-
kirkjurnar hefðu verið óðum að
týna tölunni, þegar kemur fram
um 1700. Voru þær kirkjur, sem
þá voru til, ekki sumar orðnar all-
gamlar?
— Jú. Margar þeirra voru svo
gamlar, að menn trúa þvi yfirleitt
ekki, þegar þeim er sagt það.
Kirkjan á Valþjófsstað er, til
dæmis, talin byggð um 1180, en
hún er ekki felld fyrr en 1734. Eft-
ir þvi að dæma hefur hún staðið
um það bil hálfa sjöttu öld — og
það er að visu ekki neinn smá-
ræðis aldur, þegar okkar íslenzka
veðurfar er haft i huga.
Annað dæmi má nefna. Kirkjan
á Hrafnagili hefur verið glæsileg
stafkirkja, sem Jón Koðránsson
lét reisa I upphafi fjórtándu ald-
ar, trúlega I kringum 1320, eða
upp úr þvi. Þessi kirkja fellur
ekki fyrr en árið 1726, og eru þá
liðnar fjórar aldir, eða rösklega
það, frá byggingu hennar.
I Laufási var reist stafkirkja
um 1260. Hana leggur Magnús
Ölafsson að velli árið 1631. Þessa
kirkju hefur ekki vantað nema
um það bil þrjátiu ár til þess að
hafa staðið I fjórar aldir. — Þetta
eru aðeins þrjú dæmi um aldur
þessara gömlu guðshúsa, og þess
ber vel að gæta, að allt hafa þetta
verið stórar og veglegar kirkjur á
þeirrar tiðar mælikvarða.
— Hvar höfum við siðustu dæmi
um „útbrotakirkjurnar”, sem þú
nefndir áðan?
— Siðasta útbrotakirkja á ís-
landi féll upp úr 1870. Það var
kirkjan á Stóranúpi, sú hin sama,
sem Brynjólfur Jónsson frá
Minnanúpi lét gera likan af um
það bil tuttugu árum siðar. Og
það likan geta menn séð á minja-
safni Reykjavikur.
En seinasta útbrotakirkja úr
timbri, er kirkjan, sem reist var
upp úr siátrinu úr Brynjólfs-
kirkju, og kalla mætti Valgerðar-
kirkju, þvi að það var Valgerður,
ekkja Hannesar biskups, sem
stóð fyrir þvi að hún var reist, en
lika mætti kaila hana Amunda-
kirkju, eftir Amunda þeim sem
menn hyggja vera höfund þessar-
ar siðustu timbur-útbrotakirkju á
landi hér. En sé svo, þá er hann
höfundur tveggja síðustu kirkn-
anna með þessu lagi á Islandi, þvi
að hann er með öruggri vissu höf-
undur Stóranúpskirkju.
Næsta útbrotakirkja á undan
þessum tveim var I Fljótshlið. Við
RÆTT VID
HÖRD ÁGÚ5TSSON