Hugur - 01.01.2008, Side 55

Siðferði, hugsun og ímyndunarafl
53
Heidegger gerði: „Hvers vegna er yfirhöfuð eitthvað, fremur en ekkert?" - spurning
sem væntir ekki beinlínis svars, heldur tjáir grundvallarspurn gagnvart veruleik-
anum. Samkvæmt þessu er það auðkenni heimspekingsins - heimspekingsins í
okkur - að sjálf tilvistin vekur með honum undrunarfuUa spurn.1' Arendt vitnar í
Coleridge í þessu sambandi:
Hefur þú einhvern tíma leitt huga þinn að sjálfri tilvistinni, hreinlega að
því að vera? Hefur þú einhvern tíma sagt íhugandi við sjálfan þig: „Það
er!“ Gagntekinn í andránni, hvort sem það var maður andspænis þér, eða
blóm, eða sandkorn, - í stuttu máli sagt, án tilvísunar til þessa eða hins
tilvistarháttar eða -forms? Hafir þú í raun og veru náð svo langt þá muntu
hafa skynjað leyndardóm sem hlýtur að hafa fyllt anda þinn lotningu og
undrun. Bara orðin „Það er ekkert!“ eða „Eitt sinn var ekkert!“ eru þver-
stæða [...] Að vera ekki er því ómögulegt; að vera, óskiljanlegt. Ef þú
hefur öðlast þetta innsæi í skilyrðisleysi veruleikans, þá hefúrðu komist
að því um leið að það var þetta, og ekkert annað, sem á fyrri öldum gagn-
tók göfuga hugsuði, hina útvöldu meðal manna, með eins konar heilögum
hryllingi. Þetta var það sem fékk þá til að finnast eitthvað ólýsanlega
mikilfenglegra vera innra með sér en einstaklingsbundið eðli þeirra
sjálfra.‘!
Þótt reynslan sem Coleridge ræðir um í þessari tilvitnun sé einstök og óviðjafn-
anleg, og þótt hann virðist gefa til kynna að hún sé fárra, þá er jafnframt ástæða
til að draga fram hve hversdagsleg hún er. Vissulega gerum við venjulega lítið úr
þeirri staðreynd að veruleikinn er til. Alla jafnan virðist okkur ekkert geta verið
sjálfsagðara og ómerkilegra en einmitt það. Á hinn bóginn upplifa það flestir ef
ekki allir einhvern tíma á ævinni að þeir eru skyndilega slegnir undrun vegna
einhvers sem þeir eru vanir og ganga út frá sem gefnu. Þessi reynsla er fylgifiskur
þess að hafa huga sem veit til sín og yfirvegar. Það sem helst greinir hugsuðinn frá
öðrum er að hann álítur að þessi hæfileiki til að standa bergnuminn gagnvart
veruleikanum hafi einstæða þýðingu. Hann afskrifar ekki slíka reynslu sem eitt af
11 Arcndt bendir á (The Life of the Mind, s. 114) að Platon og Aristóteles skilji eðli undrunarinnar
ólíkum skilningi. Aristóteles virðist hafa skilið undrun sem furðu yfir því sem maður þekkir
ekki en getur með rannsókn lært að þekkja. Undrunin er því einungis upphaf þekkingar-
leitarinnar, hún fær menn til að leita þekkingar og niðurstaða þeirrar leitar ætti að vera eitt-
hvað sem er betra en undrun, nefnilega þekking. Samkvæmt Platoni er undrunin á hinn
bóginn grunneinkenni mannlegrar hugsunar sem þekking getur í undirstöðuatriðum ekki
útrýmt. Hún er óútmáanlegur þáttur í vitund okkar um heiminn og hverfur ekki fyrr en við
hættum að hugsa. Vissar hliðar mannlegrar tilvistar eru nauðsynlega leyndardómsfullar og
er þess vegna, „samkvæmt skilgreiningu", ekki hægt að útskýra, heldur einungis veita athygli,
reyna, lifa. Þess vegna vill Arendt túlka orð Platons í Þeœtetosi sem svo að undrunin sé allt í
senn upphaf lögmál og takmark heimspekinnar.
12 Sjá Hannah Arendt, 7he Lifeof the Mind, s. 144-145. Þessa tilvitnun mætti bera saman við orð
Williams James: „Því neðar sem maður stendur í vitsmunalegu tilliti því minni gáta virðist
tilvistin vera honum [...] en því skýrari sem vitund hans verður því fastari tökum grípur þessi
vandi hann í mikilfengleik sínum“. Some Prob/ems of Philosophy, s. 1002.