SunnudagsMogginn - 20.11.2011, Blaðsíða 23

20. nóvember 2011 23
Ný bók er komin út eftir rithöfundinnAra Trausta Guðmundsson, sonlistamannsins frá Miðdal. Bókinheitir Sálumessa og gefa Uppheimar
hana út. Í bókinni eru fimm tengdar frásagnir
frá mismunandi umbrotatímum í sögu þjóð-
arinnar. Fyrsta sagan á sér stað í lok goðaveld-
isins, rétt áður en borgarastríð Sturlungaald-
arinnar skellur á. Þá á önnur frásagan sér stað
við endalok Þingeyraklausturs í siðaskiptunum
á 16. öld en þrjár síðustu frásögurnar eru nær í
tíma, gerast þegar síðasti ferjumaðurinn lætur
af störfum á Íslandi, þegar þilskipaútgerð hefst
og í nýliðnu efnahagshruninu.
Aðspurður segir Ari Trausti að hann hafi
fyrst ætlað að skrifa annars konar bók. „Upp-
haflega ætlaði ég að skrifa örlagasögu síðasta
ferjumannsins sem lendir milli steins og sleggju
vegna þjóðfélagsbreytinga en á sér flóttaleið,
bæði sem leiðsögumaður ferðamanna, ljóðskáld
og verkalýðssinni um stund; maður sem fer vítt
og breitt um landið með útlendingum og er
boðið til Englands, áður en hann gerist ferju-
maður," segir Ari Trausti. „Margt varð svo til
þess að sumt úr hans skálduðu ævi varð að
hluta að örlagasögu þjóðarinnar, einn þáttur af
fimm í bókinni. Annað geymi ég. Sprungna
bólan og vond vegferð í kringum hana ýtti
vissulega undir efnisvalið og efnistökin. Mér
finnst allt of margir ekki taka þrjú síðustu árin
og rangar áherslur í pólitík, efnahagsmálum og
menntun eða menningu nógu alvarlega. Í öllum
tilvikum vildi ég nálgast fremur fáar persónur
og þeirra sál í þáttunum fimm sem mynda
þessa sálumessu fremur en reyna að greina at-
burði eða búa til mikil átök milli þjóðfélags-
hópa. Þetta átti að vera skáldskapur."
Með tilliti til þess að umbrotatímarnir í sögu
þjóðarinnar hafa verið margir er eðlilegt að
spyrja hvers vegna hann hafi valið einmitt
þessi tímabil, en ekki til dæmis þjóðernisbylgj-
una á 19. öld, tímabil svarta dauða eða móðu-
harðindanna eða jafnvel landnámið? „Sumir
mikilvægir atburðir í sögunni eru af náttúr-
unnar völdum, eins og sjúkdómsfaraldur eða
eldgos. Aðrir eru stórvægilegir og ekki ýkja
erfiðir en samt boðandi framþróun, eins og
sjálfstæðisbylgjan eða landnámið. Ég vildi held-
ur velja harða upptakta sem voru undanfari
mikilla breytinga en margir greindu ekki eða
gátu metið fyrr en löngu seinna. Í tveimur
þáttum, þeim fyrsta og öðrum, bý ég reyndar
til fléttu sem enginn veit hvort er sönn eða
ósönn. Undanfari borgarastyrjaldar á Sturl-
ungaöld, upphaf siðaskipta, endalok róðr-
arbátaútgerðar og vegarof einangrunar í land-
inu með tilheyrandi búsetukollsteypu og svo
hrunið nýlega fundust mér allt heppileg tímabil
til að spinna í."
Þrjú þessara tímabila eru mjög nálæg í tíma
en aðeins tvö þeirra eru forn; aðspurður hvort
það sé tilviljun segir Ari svo ekki vera. „Stóru,
manngerðu atburðirnir rekast sífellt þéttar á
okkur eftir því sem mannkynið stækkar og
vandkvæði hagkerfa og lítið heildræns hugs-
unarháttar aukast," segir Ari Trausti. „Þannig
má horfa til framtíðar og sjá margt mjög nálægt
í uppsiglingu, svo sem breytingar í valda-
hlutföllum milli þjóða, alvarlegri umhverfismál
en áður, orkukreppu, erfiðleika við öflun matar
og vatns. Nýjar greiningar, breytt samvinna og
alvöru mannúð banka á. Nú lesa menn ekki
þetta neins staðar í skáldsögunni en ef nýjar og
ferskar hugmyndir kvikna hjá einhverjum les-
endanna um samhengið í fortíð, nútíð og fram-
tíð kinka ég kolli."
Það er áhugavert í verkinu að sjá kaþólskuna
vera lagða af á 16. öld en koma aftur með
pólskum innflytjendum á 21. öld. Aðspurður
hvort honum finnist sem endurtekningin sé
óhjákvæmileg og allt fari í hringi svarar hann
með spurningu: „Hvað fer í hringi og hvað í
spíral upp á við?" spyr Ari Trausti á móti.
„Sennilegast er það svo að margt sem ýtt er út
af borðinu í öllum samfélagsátökunum og
flóknu samvirkninni sem drífur þjóðfélögin
áfram sýnir sig með tímanum að vera ann-
aðhvort nothæft eða í það minnsta lífseigt. For-
tíðin á að kenna okkur fjölmargt, langt aftur og
líka nálægt okkur, en gerir það of sjaldan vegna
skammsýni og skorts á hógværð. Þannig finnst
manni til dæmis að sturlungalegir flokkadrætt-
ir, að vísu vopnlausir, ættu ekki að gilda þegar
þjóðfélagið fer á hliðna, ekki fremur en þegar
ný móðuharðindi verða vegna eldvirkni, fyrr
eða síðar."
Í Sálumessu Ara Trausta Guðmundssonar eru fimm tengdar frásagnir frá mismunandi umbrotatímum í sögu
þjóðarinnar, en upphaflega ætlaði hann að skrifa örlagasögu ferjumanns.
Morgunblaðið/Golli
Fortíðin á að kenna
okkur fjölmargt
Ari Trausti Guðmundsson hefur skrifað fjölda bóka um
náttúru Íslands, jarðfræði, eldfjallafræði, stjörnufræði og
umhverfisvernd en á síðustu árum hefur hann hallað sér
meira að ljóðagerð og skáldsögum.
Börkur Gunnarsson borkur@mbl.is
Jólabækurnar Glæsir
Ármann Jakobsson
JPV
Frásögnin er annars knöpp og vel
stíluð. Textinn er hæfilega forn,
hugsanir nautsins nútímalegri í
framsetningu en samtölin, sem
eru engu að síður lipurleg og hefur
höfundur býsna traust tök á
efninu. Framan af er hann jafnvel óþarflega trúr
Eyrbyggju, með upprifjun og tengingum sem
lesendum sem hafa ekki mikinn áhuga á
hinum fornu sögum kunna að þykja vera á
kostnað flæðisins í frásögninni, en skriðþungi
atburðarásarinnar eykst þegar á líður, með
dramatískum endalokum sem hafa allan
tímann verið óumflýjanleg.
Einar Falur Ingólfsson
Hálendið
Steinar Bragi
Mál og menning
Í gegnum söguhetjurnar fjórar
vinnur Steinar svo
markmiðsbundið með gagnrýni á
nútímasamfélagið, hrunið og þá
siðferðislegu hnignun sem þar
varð. Hér tekst honum hvað best
upp. Eftir því sem sögunni vindur frammagnast
svo upp torkennilegur óhugnaður sem liggur
undir öllu, einhver ógn sem ýjað er að af meiri
ágengni eftir því sem síðunum fjölgar ... Stíll
Steinars er kaldhamraður nokk og myrkur og
hann hefur það á valdi sínu að draga mann
óskiptan inn í textann. Hér fara því oft og tíðum
frammögnuð stíláhlaup og Steinar kann vel að
skrifa, það er ekki vandamálið. Nei, vandi
þessarar bókar liggur fyrst og síðast í
erfiðleikummeð að binda saman þessa ólíku
frásagnarhætti sem nefndir hafa verið, bókin er
hreinlega of mikið í lausu lofti þegar lestri er
lokið þrátt fyrir glæsitilþrif hér og hvar.
Arnar Eggert Thoroddsen
Jójó
Steinunn Sigurðardóttir
Bjartur
Persónurnar eru áhugaverðar og
lifandi. Textinn er meitlaður og
stílhreinn, engu að síður hlýr og
húmorískur. Steinunn nær góðum
tökum á þessu vandmeðfarna
efni, á köflum reynir nokkuð á
lesandann, því hér er ekki mikið um berorðar
lýsingar, heldur verður stundum að geta sér til.
Og þegar vel tekst til, getur það verið miklu
áhrifaríkara en að lýsa atburðum í smáatriðum.
Jójó er áhrifamikil, skemmtileg og geysilega vel
skrifuð bók sem skilur lesandann eftir með
margar hugsanir löngu eftir að lestrinum er
lokið. Til dæmis hvort allir eigi skilið að fá
lækningu.
Anna Lilja Þórisdóttir
Konan við 1000°
Hallgrímur Helgason
JPV
En hvernig á að skrifa um svona
margbrotna bók? Fyrst og fremst
er hún gargandi fyndin. Nánast
hver einasta setning er þannig að
mann langar til að leggja hana á
minnið og slengja henni fram við
vel valið tækifæri, sem væri hún manns eigin
uppfinning. Það myndi því æra óstöðugan að
tína til eitthvað sem upp úr stendur. Bókin er
nefnilega svo jafngóð, að það er eiginlega
lygilegt ... Vissulega var von á góðri bók frá
Hallgrími. En satt best að segja átti gagnrýnandi
ekki von á slíku verki og spyr sig: Hvernig er
hægt að vera svona svakalega fyndinn í
gegnum tæplega 500 síðna bók, án þess að
missa nokkurn tímann dampinn og halda
þræði? Hallgrími tekst það. Fyrir það fær hann
fimm stjörnur.
Anna Lilja Þórisdóttir
Lýtalaus
Þorbjörg Marinósdóttir
JPV
Lýtalaus er fljótlesin, oft á tíðum
fyndin og þegar ég horfði framhjá
holdafarshugsunum Lilju gat ég
haft gaman af henni. Tobba ætlar
sér augljóslega að skrifa bók nr. 3
og hlakka ég til að lesa hana.
Vonandi er að Lilja verði þá komin í þyngd sem
hún er sátt við og geti beint sjónum að öðru og
mikilvægara en fitunni á lærunum á sér.
Ingveldur Geirsdóttir
Mannorð
Bjarni Bjarnason
Uppheimar
Plottið er vissulega hugvitssamlegt,
býður upp á mikil ævintýri en fer
stundum fram úr sér í
fáránlegheitunum. Bókina
einkennir sígandi lukka og á
síðustu blaðsíðunum er Bjarni
bestur; þar kveður við fallegan og
áreynslulausan tón og hann nær að hleypa upp
smá gæsahúð hjá lesandanum á
lokasprettinum. Arnar Eggert Thoroddsen
Málverkið
Ólafur Jóhann Sigurðsson
Vaka-Helgafell
Fjölmargir aðdáendur Ólafs Jóhanns
verða varla fyrir vonbrigðummeð
nýjasta sköpunarverk hans.
Málverkið er sérlega vel skrifuð
bók, rétt eins og búast má við af
Ólafi. En hún er fyrst og fremst
skemmtileg. Því er ekki ólíklegt að
aðdáendahópurinn stækki ennmeir þessi jólin.
Anna Lilja Þórisdóttir
Meistaraverkið og fleiri sögur
Ólafur Gunnarsson
JPV
Höfundi tekst vel að draga
persónurnar skýrum dráttum,
gæða þær lífi þótt sögurnar séu
stuttar; að vekja samkennd
lesandans með þeim. Stíllinn er
tær og knappur, og samtöl lipur.
Hversdagslegt andrúmloftið sem er splundrað
með afgerandi atburði, stundum slysi eða
óviljaverki, minnir á stundum á einkenni sagna
bandaríska smásagnameistarans Raymonds
Carvers og er það ekki leiðum að líkjast.
Oft er talað um að smásagan eigi erfitt
uppdráttar, í samkeppni við hina löngu og hefð-
bundu skáldsögu. Í vel lukkuðum smásögum er
þó alls ekki síður hægt að kveikja áhugavert líf
og varpa upp heillandi heimum. Það tekst Ólafi
svo sannarlega í bestu sögum þessa vandaða
sagnaúrvals. Einar Falur Ingólfsson
Myrkfælni
Þorsteinn Mar Gunnlaugssonm
Rúnatýr
Myrkfælni, hrollvekjusafn Þorsteins
Mars Gunnlaugssonar, er
skemmtileg nýbreytni og höfundur
fer vel af stað með sinni fyrstu bók
en vissulega eru sögurnar
misgóðar og auðvelt að benda á
ýmsa vankanta. Í tilkynningu segir að þessar
ellefu smásögur fái allar hárin til að rísa. Það er
að vísu orðum aukið en hins vegar eru flestar
sögurnar vel skrifaðar, vel upp byggðar og
spennuþrungnar ... Í stuttu máli er Myrkfælni
góð tilraun og það er ekki slæmt að lesa
draugasögur í björtu, ekki síst fyrir myrkfælna.
Steinþór Guðbjartsson
Nóvember 1976
Haukur Ingvarsson
Mál og menning
Þrátt fyrir að það vanti sterkari
persónusköpun og söguþráð í
bókina fer því fjarri að hún sé
leiðinleg. Þarna eru mjög góðir
sprettir, t.d ferð Batta og Þórodds í
herstöðina og atvikið í stofunni í
lokin. Samtölin ná líka oft skemmtilegu flugi,
verða frábær á köflum. Textinn er lipurlega
skrifaður ... Þetta er fyrsta skáldsaga Hauks og
það er ljóst að það býr mikill rithöfundur í
honum sem við eigum eflaust eftir að fá að
kynnast nánar í framtíðinni.
Ingveldur Geirsdóttir
Sálumessa
Ari Trausti Guðmundsson
Uppheimar
Fjórða skáldverk Ara Trausta
Guðmundssonar er lipurlega rituð
röð fimm sagna sem eru á
mörkum þess að vera smásögur
og nóvellur að lengd, hver um sig.
Fljótt á litið virðist ekki margt
tengja þær saman enda fleyta sögurnar
kerlingar á árhundruðunum frá tólftu öld til
dagsins í dag. Þó eiga þær það sameiginlegt að
fjalla hver um sig um ákveðna umbrotatíma í
sögu Íslands og þjóðarinnar sem það byggir;
nútíminn er í þann mund að víkja fyrir nýjum
tíma, með því sem fylgir. Sögulegar persónur
koma við sögu í bland við skáldaðar,
raunverulegum atburðum fléttað saman við
skáldskap svo úr verður býsna forvitnilegur
aldaspegill sem varpar ljósleiftri á liðinn tíma.
Jón Agnar Ólason
Sláttur
Hildur Knútsdóttir
JPV
Skrif Hildar eru áreynslulaus en
alls ekki án tilþrifa. Lýsingin á því
þegar Edda verður ástfangin er t.d.
mjög myndræn og Hildi tekst að
koma barnslegri einlægni hugsana
og orða Eysteins litla í orð á
sannfærandi hátt.
Sláttur er frambærilegt fyrsta verk höfundar.
Sagan um Eddu hitti mig beint í hjartastað.
Það er því ástæða til að fylgjast vel með Hildi
Knútsdóttur í framtíðinni.
Sunna Ósk Logadóttir