SunnudagsMogginn - 20.11.2011, Blaðsíða 31

20. nóvember 2011 31
Þ
að er verkefni hverrar kynslóðar
að finna leiðir til að miðla
menningararfleifð íslenzku
þjóðarinnar til nýrra kynslóða.
Á sumum heimilum ólst fólk upp með
þessum sögum. Einn af þeim er Halldór
Blöndal, fyrrum forseti Alþingis og ráð-
herra. Frá því að við kynntumst ellefu ára
gamlir finnst mér Halldór hafa verið með
sögurnar í blóðinu með einhverjum hætti.
Ég leyfi mér að efast um að nokkur maður
hafi verið betur að sér í þeim á Alþingi en
Halldór þann tíma, sem hann átti sæti þar.
Og ekkert hefur mótað málflutning hans á
vettvangi stjórnmálanna jafn mikið og sú
þekking.
Ég þekkti líka afa, sem las Íslend-
ingasögurnar fyrir barnabarn sitt og hefur
áreiðanlega með því haft sterk áhrif á þann
afkomanda sinn um alla framtíð.
Listamenn á okkar tímum hafa leitað
leiða til þess að koma þessari þekkingu á
framfæri með þeim miðlum, sem henta
samtímanum.
Brynja heitin Benediktsdóttir, leikstjóri,
ferðaðist víða um lönd með leikverk sitt
Ferðir Guðríðar, auk sýninga hér á landi,
en það verk fjallar um Guðríði Þorbjarnar-
dóttur. Með því leikverki sýndi Brynja,
hvernig hægt er að nýta leikhúsið til þess
að koma hinum fornu sögum til skila, bæði
til Íslendinga og útlendinga.
Sonur hennar Benedikt Erlingsson hefur
gert garðinn frægan í Landnámssetrinu í
Borgarnesi með eins manns sýningu á sögu
Egils Skallagrímssonar. Benedikt höfðaði
til allra kynslóða með þeirri sýningu en
ekki fór á milli mála, að hann náði til
yngstu kynslóðanna með afgerandi hætti.
Egill Skallagrímsson öðlaðist nýjan sess í
hugum fjögurra ungra drengja sem ég
fylgdist með á einni af sýningum Bene-
dikts.
Fyrir nokkrum dögum sá ég sýningu
Sögusvuntunnar og Leikhússins 10 fingur á
verkinu Kjartan eða Bolli?, sem byggist á
Laxdælu. Þar eru á ferð þær mæðgur Hall-
veig Thorlacius og Helga Arnalds undir
leikstjórn Þórhalls Sigurðssonar. Verkinu
er lýst á þennan veg:
„Ein af stóru perlunum í íslenzkum bók-
menntum er Laxdæla. Við höfum þróað
aðferð sem hentar vel til að leiða áhorf-
endur inní söguna í gegnum myndmál án
þess þó að missa út þá töfra, sem búa í
texta sögunnar. Við fléttum saman
brúðum, texta, tónlist, vídeó, myndlist og
skuggaleikhúsi. Sýningin … er gerð fyrir
elstu nemendur grunnskólans og full-
orðna. Í sýningunni er sagan sögð frá sjón-
arhorni Guðrúnar Ósvífursdóttur með
áherslu á ástarþríhyrninginn fræga –
Kjartan, Bolla og Guðrúnu.“
Þær mæðgur hefja sýninguna með til-
vísun í líf þeirrar merku konu, Guðrúnar
Laxdal, sem var amma Helgu og tengda-
móðir Hallveigar og halda athygli áhorf-
andans frá þeirri stundu. Þær hafa áður
gert Íslendingasögum skil með sýningu,
sem hét Egla í nýjum spegli og fjallaði um
Egilssögu.
Að lokinni þessari sýningu gerði ég mér
skýrari grein fyrir því en áður hvað hægt er
að koma mörgu á framfæri við bæði börn
og fullorðna með brúðuleikhúsi. Brúðu-
leikhússýning er frábær aðferð til þess að
koma menningararfleifð okkar til skila.
Hvort sem það er gert með aðferðum
þeirra Hallveigar, Helgu og Þórhalls eða
með einleikssýningum á borð við sýningar
Benedikts Erlingssonar og móður hans
Brynju Benediktsdóttur er ljóst að efnivið-
ur sagnanna nær til fólks og ekki sízt barna
og unglinga.
Það hefur gífurlega þýðingu fyrir ís-
lenzku þjóðina að hinar fornu sögur séu og
verði lifandi þáttur í lífi þjóðarinnar. Þess
vegna er spurning, hvort slíkar sýningar
eigi ekki að verða fastur þáttur í skólakerfi
okkar á öllum stigum þess, hvort sem er í
leikskólum, grunnskólum eða framhalds-
skólum. Að skólakerfið taki þau brúðu-
leikhús, sem hér eru starfandi í þjónustu
sína á reglulegum grundvelli og að slíkar
sýningar verði viðburðir í skólastarfinu á
hverju ári. Raunar má líka íhuga að leik-
starfsemi nemendanna sjálfra verði beint í
þennan farveg með skipulegu átaki. Í fjöl-
mörgum skólum hérlendis hefur orðið til
leikhefð sem í sumum tilvikum á sér ára-
tugasögu og jafnvel lengri eins og í
Menntaskólanum í Reykjavík, þar sem
Herranótt lifir góðu lífi.
En jafnframt er það umhugsunarefni,
hvort nýta á brúðuleikhús meira í þágu
þjóðþrifaverka. Þau geta verið aðferð til
þess að koma ákveðnum boðskap og upp-
lýsingum á framfæri. Það blasir t.d. við að
brúðuleikhússýningar geta verið mjög ár-
angursrík aðferð til þess að fjalla um þjóð-
félagsleg vandamál á borð við einelti í skól-
um. Þau geta líka verið aðferð til þess að
fjalla um þær hættur, sem að ungu fólki
steðja vegna áfengisneyzlu og fíkniefna-
neyzlu.
Það er líka hugsanlegt að með brúðu-
leikhússýningum sé hægt að upplýsa börn
og unglinga betur um viðkvæm mál eins og
t.d. málefni geðsjúkra, sem áreiðanlega er
lítið og stundum ekkert fjallað um í skólum
en ekki er vanþörf á.
Það er mikilvægt að byggja góð hús yfir
starfsemi skólanna. En það er líka mikil-
vægt að finna nýjar leiðir til að koma upp-
lýsingum á framfæri innan þeirra eins og
t.d. í sambandi við menningararfinn. Og
það er brýnt að takast á við þjóðfélagsböl
eins og einelti er orðið og tabú samfélags-
ins eins og bæði áfengissýki og geðsýki
voru þar til fyrir tiltölulega fáum árum.
Vissulega hefur þetta verið gert með
ýsmum hætti hér og þar á undanförnum
árum en augljóst að betur má ef duga skal. Í
stað þess að aðrir séu að banka á dyr í
menntamálaráðuneyti og annars staðar
með slíkar hugmyndir er æskilegt að Al-
þingi og önnur stjórnvöld taki forystu um
verkefni sem þessi. Þau eru bæði mikilvæg
og aðkallandi.
Menningararfurinn og nýjar kynslóðir
Af innlendum
vettvangi …
Styrmir Gunnarsson
styrmir@styrmir.is
Á þessum degi, 20. nóvember árið 1820, réðstum 80 tonna hvalur á hið stóra hvalveiðiskipEssex á miðju Kyrrahafinu og sökkti því. Þessiatburður varð bandaríska rithöfundinum
Hermann Melville svo hugleikinn að hann skrifaði eitt af
stórvirkjum bandarískrar bókmenntasögu, Moby Dick,
undir áhrifum frá honum.
Sjómennska hefur alltaf verið eitt hættulegasta starf
sem hægt er að sinna í heiminum. Á 19. öld var hval-
veiðimennska ein sú allra hættulegasta. Hvalveiðiskipin
voru stór en sótt var að hvölunum á litlum róðrarbátum
sem oft voru brotnir í spón af þessum stóru skepnum. En
það var afar sjaldgæft að hvalirnir gætu sökkt stóru móð-
urskipunum. En það gerðist af og til.
Bandaríska hvalveiðiskipið Essex var farsælt hval-
veiðiskip sem hafði hlotið viðurnefnið Lucky Essex eða
Heppna Essex vegna þess hversu fengsælt það var. Þetta
var 238 tonna skip sem var 27 metrar að lengd með fjóra
tæplega tíu metra árabáta á hliðunum sem notaðir voru
til að sækja að hvölunum. Árið 1820 stýrðu tuttugu stoltir
skipverjar Heppnu Essex inn í suðurhluta Kyrrahafsins,
óafvitandi að heppni þeirra var á enda.
Aldrei þessu vant gekk þeim ekkert að veiða og spenna
byrjaði að myndast á milli manna í áhöfninni, sérstaklega
milli skipstjórans George Pollards og fyrsta stýrimanns-
ins Owens Chase. Chase stýrði einmitt einum árabátanna
sem loksins náði að skutla einn hvalinn en báturinn lask-
aðist svo í átökunum að þeir þurftu að skera á línuna og
róa hratt aftur að Essex til að bjarga bátnum. Þeir voru
einmitt að gera við árabátinn þegar einhver skipverjanna
tekur eftir gríðarlega stórum hval framundan sem hegðar
sér undarlega. Að mati þeirra sem lifðu af úr áhöfninni
var hann um 27 metra langur. Hann lá hreyfingarlaus við
yfirborð sjávar, framhlutanum beint að skipinu eins og
hann væri að horfa á það. Svo tók hann allt í einu af stað
og jók hraðann með dýfum á meðan hann stefndi beint á
skipið. Það hefur verið tilkomumikil og óhugnanleg sjón
fyrir skipverjana að sjá þetta 80 tonna og 27 metra langa
dýr koma á miklum hraða beint framan á skipið þar sem
það var hvað sterkast byggt. Skipið tókst á loft áður en
það skall aftur í hafið og fór nánast á hliðina. En ekki var
komið gat á það og mesta hættan liðin hjá. Hvalurinn lá
hreyfingarlaus meðfram skipinu fyrst um sinn og ætluðu
skipverjarnir að fara að skutla hann en hættu við þegar
þeir sáu að afturhluti hans var upp við stýrið á bátnum
sem hann hefði auðveldlega eyðilagt ef hann hefði farið
að berjast um eftir að hafa verið skutlaður. Skipverjunum
hraus hugur við því að verða stýrislausir en þeir voru þá í
um 3700 kílómetra fjarlægð vestur frá strönd Suður-
Ameríku. Þeim til léttis synti hvalurinn síðan á brott. En
hann fór ekki langt. Þegar hann var kominn í um hundr-
að metra fjarlægð sneri hann sér við þannig að hausinn
vísaði aftur að skipinu. Svo tók hann aftur á rás og að
sögn skipverja á enn meiri hraða en þegar hann gerði
fyrstu árásina. Hann kom á fullri ferð á hliðina á skipinu
og braut hana jafn auðveldlega og eggskurn. Síðan losaði
hvalurinn höfuðið úr bátnum og synti rólega á brott og
sást aldrei aftur. Skipið sökk á miklum hraða en flestir
náðu að bjarga sér í árabátana. Að sögn Chase var skip-
stjórinn Pollard ennþá forviða þegar þeir voru komnir í
bátana og starði eins og í losti á skipið sökkva og sagði
síðan: „Guð minn góður, herra Chase, hvað gerðist?“
„Okkur var sökkt í árás hvals,“ svaraði Chase.
Í 3.700 kílómetra fjarlægð frá landi tók við hrikaleg
ferð á hafinu þar sem þeir í vatns- og matarleysi drógu
strá til að velja hver skyldi fórna sér. Sá sem fékk minnsta
stráið var síðan skotinn og étinn af félögum sínum. Að-
eins 8 af 20 manna áhöfn lifðu af. Þeir fundust á hafinu
rúmum þremur mánuðum eftir árásina og þeir sem enn
voru á lífi voru nánast meðvitundarlausir en komnir svo
nálægt ströndinni að það sást orðið til lands.
borkur@mbl.is
Að éta eða
vera étinn
Hvalveiðar voru stórhættulegar á 19. öld eins og þessi at-
burður sem átti sér stað sunnarlega í Kyrrahafinu sýnir.
’
Þetta var 238 tonna skip sem
var 27 metrar að lengd með
fjóra tæplega tíu metra árabáta
á hliðunum sem notaðir voru til að
sækja að hvölunum. Árið 1820 stýrðu
tuttugu stoltir skipverjar Heppnu Es-
sex inn í suðurhluta Kyrrahafsins,
óafvitandi að heppni þeirra var á
enda.
Atvikið sem frá er sagt gerði Hermann Melville að efnivið í
bók sinni Moby Dick en hér er forsíða af einni útgáfunni.
Á þessum degi
20. nóvember 1820