Uppeldi og menntun - 01.01.2013, Síða 58

Uppeldi og menntUn/icelandic JoUrnal of edUcation 22(1) 201358
reiKningsbæKUr tveggJa alda
Stutt undirvísun – Ólafur og Magnús Stephensen
Ólafur Stefánsson Stephensen (1731–1812), síðar stiftamtmaður, lauk prófi í lögfræði
við Kaupmannahafnarháskóla árið 1754. Hann var fyrsti leiðtogi upplýsingarinnar á
Íslandi og ritaði margt í tímarit upplýsingarmanna um gagn lands og þjóðar. Kennslu-
bók hans, Stutt undirvísun í reikningslistinni og algebra, 248 bls. auk 16 bls. formála og
fleira efnis, kom út árið 1785. Höfundur ávarpaði lesarann og firrti sig grun um yfir-
læti gagnvart landsmönnum:
[E]i er ritlíngr þessi samantekinn í þeirri meiníngu, at ei seu þeir margir her á landi, er
vel kunni at reikna, og geti án hanns kennt þat öðrum út af ser, einkum af embættis-
mönnum andligrar og veraldligrar stéttar, helldr er hann ætlaðr þeim úngu og upp-
vaxandi til nota ... (Ólafur Stefánsson, 1785, Til lesarans)
Efnisskipan er hefðbundin: reikniaðgerðirnar fjórar í heilum tölum, einum sér og
„margskyns“ eða nefndum tölum, almennum brotum og tugabrotum. Nánar var
farið í runur en í Greinilegri vegleiðslu, þríliðu voru gerð skil, dregnar voru rætur og
algebra og jöfnur voru kynntar til sögunnar. Merkilegust eru þó tugabrotin. Innleiðing
tugabrota í Evrópu er eignuð Simon Stevin (1548/49–1620) en þau voru ekki orðin
útbreidd í evrópskum reikningsbókum á átjándu öld. Þau eru hvorki í bók von Claus-
bergs (1732) né í Einleitung zur Rechenkunst eftir Leonhard Euler (1738).
Magnús Stephensen (1762–1833), sonur Ólafs, tók inntökupróf í Kaupmannahafnar-
háskóla um jól 1781. Skipi hans seinkaði og haustprófum var lokið er hann náði landi.
Hann hafði því ekki getað fylgst með stærðfræðikennslunni um haustið og skildi
ekki kennarann þegar hann komst í tíma enda fannst honum orðatiltæki kennarans
óvenjulega myrk og óskiljanleg. Hann keypti sér því uppskriftir af fyrirlestrum Geuss,
prófessors við Háskólann, en þá er meðal annars að finna í handritinu Lbs. 408, 8vo,
og stóð sig prýðilega á stærðfræðiprófinu um vorið (Magnús Stephensen, 1888).
Ólafur Stefánsson sagðist í formála hafa ritað kver sitt árið 1758 eftir dvöl sína í
Kaupmannahöfn. Hann var þá 27 ára. Uppkastið hefði gengið manna á milli í upp-
skriftum og því hefði hann talið rétt að láta prenta það. Hann hefði nýlega aukið það
um nokkra kafla. Magnús flutti handrit að kveri föður síns til Kaupmannahafnar til
prentunar haustið 1784, þá tæpra 22 ára. Faðir hans „hafði nefnilega falið Magnúsi á
hendur, 1784, að yfirskoða, og, hvar þessi hjeldi við þurfa, laga hennar form“ (Magnús
Stephensen, 1888, bls. 262). Handritið Lbs. 409, 8vo, sem er líklega upphaflegt handrit
Ólafs, ber sama heiti og bókin, Stutt undirvísun, en er mun styttra. Samanburður við
handritið af fyrirlestrum Geuss leiðir í ljós að prentaða bókin er líkari því en hand-
ritinu frá hendi Ólafs. Magnús Stephensen (1888) sagðist í sjálfsævisögu sinni hafa
breytt handritinu nokkuð og bætt við köflum um tugabrot, hlutföll og runur, algebru
og jöfnur; alls sex köflum af tuttugu og sex, eða 78 bls. af 248 bls. texta. Tugabrotin
voru kynnt í fyrirlestrum Geuss. Nýmælin í Stuttri undirvísun, tugabrot, algebra og
jöfnur, eru því frá Magnúsi komin og fyrirlestrum Geuss.
Stutt undirvísun varð strax löggilt kennslubók fyrir stólsskólana tvo (Reskript til
Stiftsbefalingsmand Levetzow, 1855). Löggildingin útilokaði bók Olaviusar frá skóla-
notum. Heimild bendir þó til þess að Stutt undirvísun hafi ekki notið mikillar athygli í
skólunum. Í skólaminningum frá 1795–99 segir: