Uppeldi og menntun - 01.01.2013, Side 68

Uppeldi og menntUn/icelandic JoUrnal of edUcation 22(1) 201368
reiKningsbæKUr tveggJa alda
Átjándu aldar bækurnar tvær lifðu lengi með landsmönnum enda gefnar út í stóru
upplagi, a.m.k. bók Olaviusar. Rannsókn á bókaeign í Austur-Húnavatnssýslu á
árunum 1800–1830 leiddi í ljós þrjú eintök af Greinilegri vegleiðslu og sjö af Stuttri undir-
vísun í dánar- og skiptabúum. Aðeins guðsorðabækur voru taldar í húsvitjunarbókum
presta (Sólrún B. Jensdóttir, 1969). Lausleg áætlun gæti bent til þess að alls hafi verið
um þrettán eintök af þessum reikningsbókum í héraðinu og um 400 á landinu öllu af
bókunum sem voru þá orðnar 15–50 ára gamlar. Hafi fimm manns gluggað í hverja
þeirra eru það 2000 manns, sem er ekki svo lítið. Lítið er vitað um útbreiðslu Reikníngs-
listar Jóns Guðmundssonar en sé litið til þess að hún var eina reikningsbókin á
íslensku af umtalsverðri stærð í nærri þrjá áratugi, en almenningsskólar engir, má
gera ráð fyrir að hún hafi notið nokkurrar athygli.
Yngri bækurnar þrjár voru gefnar út í samvinnu við útgefendur – prentara, prent-
smiðju og bókaverslanir – og voru allar endurútgefnar margsinnis. Um þær mundir
er Reikningsbók Eiríks Briem kom fyrst út voru að koma fram sjálfsprottnir skólar,
sér í lagi í sjávarplássum (Loftur Guttormsson, 2008). Mætti ætla að kennurum og
aðstandendum skólanna hafi þótt gagn að reikningsbók við höndina. Bók Eiríks var
kennd í Reykjavíkurskóla 1875–1883 (Lærði skólinn, 1847–) og í Möðruvallaskóla
1880–1905 (Gagnfræðaskólinn á Möðruvöllum, 1881–1905). Bækur Sigurbjörns Á.
Gíslasonar og Elíasar Bjarnasonar urðu löggiltar kennslubækur í barnaskólum og
öðluðust því tryggan markað. Eiríkur og Elías tóku fram í formálum að bókin væri
ætluð ungmennum til sjálfsnáms en Sigurbjörn stílaði bók sína til kennara, að minnsta
kosti fyrsta heftið. Bók Elíasar var að lokum valin til útgáfu hjá Ríkisútgáfu námsbóka
sem tryggði henni fastan sess í menntun landsmanna í hartnær hálfa öld.
Markmið höfundanna og félagsleg gildi
Ólafur Olavius og feðgarnir Ólafur og Magnús Stephensen voru kunnir frömuðir
upplýsingarstefnunnar. Jón Guðmundsson má einnig telja til áhangenda hennar og
Eiríkur Briem varð ungur fyrir áhrifum af skrifum Ólafs Stephensen. Allir sýna í verki
anda upplýsingarinnar, að þeir telji að menntun geti bætt hag lands og þjóðar; stuðlað
að efnahagslegri þróun samfélagsins.
Skólar og kennslubækur voru í uppgangi í Evrópu á 18. öld. Í flestum löndum voru
heiti af latneskri rót, addition, subtraktion, multiplikation og division, notuð um reikni-
aðgerðirnar fjórar, til dæmis í Danmörku og Þýskalandi. Nokkrar reikningsbækur á
íslensku eru til í handritum frá öndverðri 18. öld. Erlendu heitin eru notuð í hand-
riti frá 1716 (Lbs. 1694, 8vo) en síðar bregður þeim aðeins fyrir til skýringar. Bæk-
urnar Greinileg vegleiðsla frá 1780 og Stutt undirvísun frá 1785 eru komnar með heitin
samlagning, margföldun og deiling. Frádráttur var nefndur „frádragning“ fram að
Reikningsbók Eiríks Briem. Heitin teljari, nefnari og önnur heiti, sem tengjast brotum,
voru þýdd á íslensku og slípuðust smám saman í átt að nútímamáli. Allir höfundarnir
vönduðu mál sitt og markmið þeirra virðist hafa verið að stuðla að því að hugsa mætti
um stærðfræði á íslensku. Jón Guðmundsson (1841, formáli) sagði: „Málið og orð-
færið er hvergi nærri svo hreint og gott sem eg vildi.“ Þrír elstu höfundarnir nefndu
í inngangsorðum sínum að þeir hefðu lagt sig fram um að rita bækur sínar á hreinni
íslensku en hinir yngri virðast hafa talið það sjálfsagt.