Morgunblaðið - 05.12.1981, Blaðsíða 10

10
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 5. DESEMBER 1981
Halldóra Bjamadótt-
ir — Minningarorð
Fædd 14. nóvember 1873.
Dáin 28. nóvember 1981.
Þegar hringt var til mín þ. 28.
nóv. sl. og mér tilkynnt lát vin-
konu minnar Halldóru Bjarna-
dóttur og heyrði hvernig andlát
hennar hafði borið að, komu í hug
minn orð skáldsins okkar, sr.
Matthíasar: Dæm svo mildan
dauða Drottinn þínu barni, eins og
léttu laufi lyftir blær frá hjarni,
eins og lítill lækur ljúki sínu hjali,
þar sem lygn í leyni liggur marinn
svali.
Halldóra blessunin fékk mildan
dauða, Guði sé lof.
Margar minningar þyrluðust
upp í huga mínum, því mörg ár
eru liðin frá því fundum bar fyrst
saman. — Það var síðsumars árið
1908, að barið var að dyrum heima
í skóla, á ég þar við gagnfræða-
skólann á Akureyri, sem nú er
menntaskóli. Annríki var á heim-
ilinu, þvi við vorum þá að flytja í
skólann, og var mér sagt að fara
til dyra, þá var ég 11 ára stelpu-
strá. Þegar ég opnaði fyrir gestin-
um stóð fyrir utan ung og glæsileg
kona í dönskum búningi, með fal-
legan fjaðrahatt, sem mér varð
starsýnt á. Hún spurði eftir móður
minni. Hver gat þetta verið, skyldi
það vera nýi skólastjórinn, sem
væntanlegur var að barnaskólan-
um um haustið? Þó ótrúlegt væri,
heyrði ég fullyrt, að það væri
kona, sem hefði orðið fyrir valinu.
Og þetta reyndist rétt tilgáta.
Þarna var komin Halldóra
Bjarnadóttir, nýi skólastjórinn.
í skyndi sótti ég móður mína og
þarna urðu miklir fagnaðarfundir,
því báðar voru þær Húnvetningar,
og meira að segja Vatnsdælingar.
Frá fyrstu bernsku hafði ég orðið
vör við, að sterk átthagabönd
tengdu móður mína við sína
bernsku- og æskusveit, hvergi var
grasið grænna, blómin litauðugri,
fífan hvítari né vatnið tærara en í
Vatnsdalnum hennar, og ég fann
ekki betur en Halldóra væri sömu
skoðunar.
Mér leist afskaplega vel á þessa
ungu konu við fyrstu sýn, og góð
vinátta hófst svo að segja strax
með okkur, sem haldist hefur
langa æfi. Eftir því sem árin liðu
og ég kynntist Halldóru betur hef
ég dáð hana meira; hún var ein-
stök í sinni röð, engum öðrum lík.
Eins og alþjóð er kunnugt var
hún ein af merkustu konum sinn-
ar samtíðar hér á landi og þó víðar
væri leitað og margt hefur verið
um hana skráð, en ég get þó ekki
annað en sent henni kveðju þá hún
er öll og verður kvödd hinstu
kveðju.
Halldóra var fædd að Ási í
Vatnsdal 14. október 1873, einu ári
fyrir þjóðhátíðina, hugsið þið ykk-
ur!
Foreldrar hennar voru hjónin
Björg Jónsdóttir frá Háagerði á
Skagaströnd, vitur kona og göf-
uglynd. Faðir hennar Bjarni var
sonur Jónasar bónda að Ási í
Vatnsdal; var hann talinn mikill
greindar- og sómamaður eins og
þeir Ásfeðgar allir. Jónas þótti
mjög hnyttinn í svörum og lét ekki
sinn hlut. Gat Halldóra sótt margt
til þessa afa síns.
Foreldrar Halldóru fluttu brátt
frá Ási að Hofi í sömu sveit og búa
þar til vorsins 1883. Þá skilja leið-
ir, þær mæðgur flytja til Reykja-
víkur og eiga fyrst heimili hjá
Jóni Árnasyni þjóðsagnaritara, en
Björg og Jón voru systraþörn.
Bjarni faðir Halldóru fór til
Vesturheims og giftist þar sðar
húnvetnskri konu, Þórunni Magn-
úsdóttur frá Steiná í Svartárdal,
var hún systir sr. Jóns Magnús-
sonar prests á Snæfelli og víðar.
Sr. Jón var faðir Magnúsar Jóns-
sonar prófessors og alþingis-
manns.
Eignuðust þau hjón þrjár dæt-
ur. — Síðasta árið sem Halldóra
er á Hofi, er þar kvennaskóli
Húnvetninga, forstöðukona skól-
ans var þá Þórdís Eggertsdóttir
frá Kleifum. Varð hún þá strax
fyrir áhrifum um menntun
kvenna, hún fær að sitja í tímum
og saumar krosssaumsmynd, sem
ennþá er til og er til sýnis í Hall-
dórustofu á Blönduósi.
Á seinni árum hafði Halldóra
orð á því við mig að hún hefði
aldrei beðið þess bætur, að for-
eldrar hennar skildu. Og aldrei
datt henni í hug að festa ráð sitt.
Vildi ekki eiga neitt á hættu. Óef-
að hefur hún þó oft átt kost á því,
jafn glæsileg og vel gefin, eins og
hún var. — Þegar ég var að hjálpa
Halldóru við að koma sér fyrir á
Héraðshælinu á Blönduósi fyrir
nýárið 1955 dró hún mynd í falleg-
um ramma af ungum manni, upp
úr pússi sínu og sagði um leið og
hún hengdi myndina fyrir ofan
rúmið sitt: „Ætli það sé ekki best
að hengja hann upp eftir 60 ár.“
Ég þorði ekkert að segja, en fann
að mikil saga lá þar á bak við. —
Og þegar Halldóra var spurð
sem ung stúlka hvort hún hugsaði
ekki til ráðahags svaraði Helga
Gröndal vinkona hennar fyrir
hana: „Dóra giftist aldrei nema ef
hún ætti annað hvort séra Eirík
Briem eða pabba."
í Reykjavík naut Halldóra
þeirrar menntunar, er þá var völ á
fyrir ungar stúlkur, og þegar hún
er 17 ára, ræðst hún sem farkenn-
ari norður í Gönguskörð. Fæst
hún við farkennslu næstu fimm
árin. Henni var brátt ljóst, að
mikils var krafist af farkennur-
um. Það voru ekki aðeins þessar
algengu námsgreinar sem krafist
var af kennaranum, heldur þurfti
hann að kenna að sauma alls kon-
ar fatnað bæði á konur og karla
heimilisins. Þá var fjölmenni á
bæjum svo mikla kunnáttu og
leikni þurfti til að sinna öllum
þeim störfum. Gömlu farkennar-
arnir eiga merka sögu. Þeir þurftu
að kunna skil á öllu mögulegu
milli himins og jarðar. Til þeirra
var leitað með mörg vandamál,
andleg og líkamleg, þar við bætt-
ist svo söngur og íþróttir og börn-
in í sveitinni nutu þess að ganga í
skóla hjá þeim. Gömul vinkona
mín, sem andaðist síðastliðið
haust, lét þess oft getið við mig, að
hennar sælustu stundir í æsku
hefðu verið í litla farskólanum
hennar í Hörgárdal; þannig hugs-
aði hún til skólans síns. —
Hvernig hugsa börnin nú til fal-
legu og vel búnu skólanna sinna?
— Mér skilst að bestu dagarnir
séu, þegar gefið er frí. —
Halldóra fékkst við farkennslu
næstu fimm árin. Hún var svo
lánsöm að komast að Höfnum á
Skaga til Jóninnu Jónsdóttur, sem
þá bjó þar, ekkja Árna Sigurðs-
sonar stórbónda á Höfnum. Jón-
inna skildi vel löngun Halldóru til
meiri mennta. Hún fann, hve
miklum hæfileikum hún vargædd,
og hvatti hún hana til frekara
náms og bauð henni fjárhagslegan
stuðning.
Farkennarakaup var þá 6 kr. á
mánuði. — Eftir miklar bollalegg-
ingar ákvað Halldóra að fara til
Noregs. Vinkona hennar Jóninnu
er bauð Björgu að vera hjá sér
meðan Halldóra dveldi erlendis
seldi Björg húseign sína í Reykja-
vík og flutti norður, hafði hún haft
matsölu í Reykjavík þau árin, sem
Halldóra var við kennsiu. —
Eftir þriggja ára dvöl í Kristi-
aníu, eins og Osló nefndist þá, tók
Halidóra kennarapróf vorið 1899.
Hún kom heim og sótti um
kennslu við barnaskóla í Reykja-
vík, fékk tímakennslu við skólann.
Kaupið var 35 aurar á tímann, en
þegar hún sótti um fasta stöðu
með kr. 500 í árslaun, var henni
neitað. Ymsum í bænum þótti
miður því Halldóra kom með ýms-
ar nýjungar í kennslu auk þess
sem hún var mjög vinsæl meðal
barnanna, brýndi fyrir þeim að
vera foreldrum sínum hlýðin,
hefðu bækur og ritföng í reglu,
væru hrein um andlit og hendur
og hefðu hreinan vasaklút með í
skólann. Eitt sinn hafði Héðinn
Valdimarsson vanrækt það. Sendi
Halldóra hann heim eftir klút, og
var þó ekki viss um hvernig Bríet
móðir hans Bjarnhéðinsdóttir, sá
mikli kvenskörungur, tæki þessu
boði. Bríet þakkaði Halldóru fyrir,
sem hennar var von og vísa. Henni
var ljóst hvers virði það var fyrir
börn að temja sér reglusemi og
góða siði. Var Bríet hvassyrt i
Kvennablaðinu yfir því að yfir-
völdin í bænum skyldu ekki taka
umsókn Halldóru fegins hendi, en
henni var hafnað og Halldóra
hvarf aftur til Noregs þar sem
henni bauðst staða og 900 kr. á
mánuði. Kenndi hún lengst af í
Moss. — Eftir að hún hafði fengið
fasta kennarastöðu í Moss, kom
Björg móðir hennar og þær mæðg-
ur bjuggu saman, þar til Halldóru
var veitt skólastjórastarfið á Ak-
ureyri 1908 og hvarf heim. Björg
móðir hennar kom ári síðar.
Það var í mörgu að snúast, þeg-
ar komið var til Akureyrar. Skóla-
húsið var staðsett undir Brekk-
unni þar sem rými var af skornum
skammti. Snarbrött brekkan fyrir
ofan húsið og fyrir framan mjó
gata og svo kom aftur snarbrött
brekka niður í sjó. — Ekkert rými
var fyrir börnin í frímínútunum,
og varð það fyrsta verk Halldóru
að ryðja brekkuna fram fyrir
sunnan skólahúsið og gera þar
smá leikvöll.
Þegar ég var barn heyrði ég að
mikla deilur hefðu staðið milli Ak-
ureyringa og Oddeyringa um það,
hvar nýi barnaskólinn ætti að
standa og enduðu þær deilur með
því að Páll Briem amtmaður, sem
þá sat á Akureyri, hefði látið
mæla vegalengdina frá neðsta
húsi á Oddeyri og syðsta húsi í
Fjörunni og mælt svo fyrir , að
reka niður hæl á miðri þeirri
vegalengd og þar skyldi skólinn
standa, og öllum gert jafnt undir
höfði.
Halldóru var vel tekið af skóla-
nefnd barnaskólans, en mörgum
var nóg boðið, þegar hún tók upp
ýmsar nýjungar í skólanum.
Snemma var byrjað að kenna
handavinnu bæði drengja og
stúlkna; Fólkið sagði: þau geta
lært handavinnu heima. Börn voru
látin hafa skóskipti, þegar komið
var í skólann, svo ryk bærist ekki í
skólastofurnar. Börnin voru
skyldug að fara út í frímínútum og
máttu ekki borða nestið sitt í
skólastofunni heldur á ganginum,
því þá þurfti að opna glugga og fá
ferskt loft í stofuna. Þó ekki væri
annað en þetta þá urðu skiptar
skoðanir í bænum um bröltið í
henni Halldóru. Nú var komið á
söng- og leikfimikennslu, en ekk-
ert íþróttahús var þá í bænum
nema leikfimihúsið við gagn-
fræðaskólann, og það þótti of erf-
itt fyrir börnin að sækja þangað,
en Halldóra hélt sínu striki. Það
skorti sönghæf ljóð fyrir minnstu
börnin. Halidóra sá fyrir því, að
Páll Árdal, sá mikli sómamaður,
samdi og þýddi ljóð fyrir börnin
og blessaður séra Jónas lagði hon-
um lið. Innan skamms lét hún
prenta lítið kver, Kvæði og leiki,
hjá Cappelen í Osló. í kverinu
voru nótur svo hægt væri að læra
lögin. Þessi bók varð mjög vinsæl,
komu þrjár útgáfur út. Halldóra
var mjög heppin með kennara.
Aðalbjörg Sigurðardóttir, Páll
Árdal og Ingimar Eydal voru fast-
ir kennarar við skólann. Magnús
Einarsson og Lárus Rist kenndu
söng og leikfimi. Eftir að skóli
byrjaði um haustið hélt Halldóra
kennarafund á hverjum laugar-
degi með kennurum sínum og
stuttu síðar stofnaði hún ásamt
föður mínum kennarafélag til að
sameina alla kennara sýslunnar.
Á fyrstu jólunum hélt hún litlu jól
með börnunum. öll fengu þau eitt
kerti á borðshornið sitt, svo var
kveikt, lesið jólaguðspjall og
sungnir jólasálmar. Hátíðleg
stund, en nýstárleg. Á litlu jólun-
um var skipt milli barnanna
myndablöðum frá sunnudaga-
skólabörnum í Danmörku. Börn-
unum þótti mikill fengur í þessum
blöðum. Þá þekktust ekki mynda-
blöð. — Þessum sið hélt hún öll
árin.
Svo þurfti skólinn að eignast
bókasafn og hljóðfæri. Stofnað
var til skemmtana til að fá pen-
inga, því víðast hvar blasti við fá-
tæktin og allsleysið. Ég man eftir
einni skólaskemmtun, þar sem
m.a. var sýndur þáttur úr Pétri
Gaut. Þar lék Halldóra Ásu og
Guðlaugur sýslumaður fór með
hlutverk Péturs — það var stór-
kostlegt. Og svo þurfti að prýða
brekkuna fyrir vestan skólahúsið.
Eitt vorið mæltist hún til þess við
krakkana, að þeir hjálpuðu henni
við að gróðursetja birki í brekk-
una, þau áttu að grafa holurnar og
fá áburð með því að sækja hrossa-
tað upp á móa, hún kæmi með trén
og segði fyrir um gróðursetning-
una. En viti menn; afturhaldið í
bænum brást illa við, taldi það
ékki sæmandi fyrir börnin að tína
hrossatað úti á víðavangi og slíkt
álag væri óþolandi. Nærri má
geta, að ekki þurfti hvert barn að
hafa svo mikið í poka sínum, að
byrði yrði ofraun. Varð því minna
úr þessu en ætlast var til. Hall-
dóra var mikil félagshyggjukona,
trúði á samtök fólksins, því „hvað
má höndin ein og ein, allir leggi
saman“, segir Matthías. Þegar þar
að kom að konur fengu rétt til að
kjósa og bjóða sig fram 1915—16 á
Akureyri var Halldóra kosin í
bæjarstjórn, en ef mælst var til
þess að hún byði sig fram til
þings, aftók hún það. Hún var allt-
of frjálslynd til að skipa sér í
ákveðinn flokk, sá eitthvað gott
hjá öllum.
Hún kom á foreldrafundum,
vildi kynnast heimilum barnanna.
öll börn fengu lýsi í skólanum.
Sama var hvað Halldóra gerði,
eitthvað var við það að athuga hjá
ýmsum bæjarbúum. Svo leið að
frostavetrinum mikla, sem kallað-
ur var, 1917—1918. Eftir nýjár
urðu miklar frosthörkur og fjörð-
urinn fylltist af ís. Erfitt var að
halda uppi skóla fyrir ófærð og
kulda, eldsneyti var af skornum
skammti, og varð að spara eftir
mætti. Köldustu dagana féll
kennsla niður. Nú var í mörg horn
að líta, ekki nóg að hugsa um
börnin og skólann. Það þurfti
einnig að skyggnast inn í heimili
barnanna og hlaupa undir bagga,
ef mögulegt var. Halldóra kvaddi
til sjálfboðaliða og kom á fót
sauma- og prjónastofu í barna-
skólanum sem starfaði seinni bart
dags til að nota ylinn frá deginum,
þegar hitað var upp. Svo skálmaði
hún um allan bæ og safnaði hlýj-
um fötum hjá þeim, sem hún vissi
að áttu hálffulla og fulla skápa af
slíkum varningi. Svo var sprett
upp og saumað af miklum áhuga.
Band var einnig á óskalistanum og
heillegar prjónaflíkur, sem raktar
voru upp og var prjónað á ný úr
bandinu. Mest voru þetta barna-
föt. Að kvöldi var fatnaðurinn lát-
inn í poka sem bundinn var á lít-
inn sleða, og svo sagði Halldóra:
„Nú kemur þú Hulda mín og dreg-
ur sleðann, ég ræð ferðinni."
Minnisstæðust er mér ein ferð út í
Kræklingahlíð. Hörkufrost var á
og allt ísköld breiða.
Eftir 5 km göngu komum við að
litlum bæ, sem var á kafi í snjó,
bæjardyrnar höfðu þó verið mok-
aðar upp. Halldóra barði að dyr-
um, en enginn bærði á sér, gekk
hún þá ótrauð inn göngin og
komst við illan leik innað bað-
stofudyrum, ég beið með sleðann
úti á hlaðinu og horfði á dýrðina
sem blasti við. Tunglið skein í allri
sinni dýrð og stirndi á endalausa
fannbreiðuna, hvergi sá á dökkan
díl.
Að stundu liðinni heyrði ég kall-
að: „Hulda komdu með pokann."
Ég leysti af sleðanum og fór inn.
Hálfrokkið var í baðstofunni,
spara þurfti ljósið. Þar grillti í
mörg barnsandlit, sem gægðust
upp undan sænginni sinni. Eftir-
væntingin og forvitnin leyndi sér
ekki í augnaráðinu, og svo breytt-
ist hún í gleði þegar tekið var upp
úr pokanum og úthlutað fötum til
allra barnanna. Einn drengurinn
hrópaði upp yfir sig af gleði: „Nú
getum við farið á fætur á morgun,
komist út og leikið okkur í snjón-
um.“ Þessi mynd hefur fylgt mér
síðan, átakanleg en þó fagnandi.
Svona var Halldóra. Ég hef alla
æfi verið henni þakklát fyrir að fá
að taka þátt í merkilegum störfum
hennar. Eftir stundarkorn kvödd-
um við elskulegt fólk í litla bæn-
um í hlíðinni og skunduðum létt-
stígar heim. En bæjarbúar fundu
einnig að þessu brölti Halldóru,
eins og þeir komust að orði.
Vorið 1918 sagði Halldóra lausu
starfi sínu við barnaskólann á Ak-
ureyri; hún var orðin leið á nagg-
inu bæði á mannfundum og í blöð-
um eins og hún komst að.orði í
ævisögu sinni, en þar með er ekki
öll sagan sögð. Halldóra vill ekki
kasta rýrð á Akureyringa og því
lætur hún það ósagt, sem réði úr-
slitum. Hún hafði eignast marga
vini á Akureyri og nágrenni, verið
vinsæl meðal barnanna og sam-
kennara, komið ýmsu góðu til leið-
ar utan skóla og innan. Allt er
betra en dauðinn, segir hún. Haft
var orð á því strax í byrjun að hún
væri góður stjórnandi, vildi hafa
allt í röð og reglu og væri afbragðs
kennari, einkum lét henni vel að
kenna kristinfræði. Hún var mikil
trúkona. Halldóra lét sér mjög
annt um skólabörnin. Tók oft
heim börn sem áttu í erfiðleikum,
kenndi þeim heima og hlynnti að
þeim. Iðulega kom hún fátækum
og vanþroska börnum fyrir á góð-
um sveitaheimilum, taldi þroska-
vænlegt að þau kynntust sveitalíf-
inu, eins og það var þá, laust við
alla vélvæðingu. Kom á lýsisgjöf-
um í skólanum o.s.frv. sem of
langt yrði upp að telja, en að öllu
var fundið. Afturhaldið í bænum
þoldi ekki að aðrir nytu heiðursins
en hin gömlu stórveldi bæjarins,
sem öllu höfðu ráðið i áratugi og
höfðu haft öll ráð í hendi sér.
Halldóra fékk áskoranir og
bænaskrá um að taka uppsögn
sína aftur, en það var árangurs-
laust, Halldóra hélt sínu striki ens
og hún var vön. Ekki var þó blóm-
legt framundan, að engu var að
hverfa. Fjöldi bæjarbúa saknaði
Halldóru frá skólanum. Lárus
Rist íþróttakennari og sómamað-
ur lætur þess getið mörgum árum
síðar að Halldóra Bjarnadóttir
hafi átt mikinn þátt í að gera Ak-
ureyri að því menntasetri sem
höfuðstaður Norðurlands er nú
orðinn.
Þó börnin og skólinn væru efst í
huga Halldóru þá lét hún félags-
mál mikið til sín taka. Konur
höfðu ekki kosningarétt né kjör-
gengi á fyrstu árum Halldóru á
Akureyri, en hún hvatti konur til
félagsskapar og samvinnu. Hún
gekk í félög kvenna á Akureyri,
Framtíðana og Hlíf, fór ut um
nærsveitir og vakti konur til sam-
eiginlegra starfa. Og svo rann upp
sá stóri dagur vorið 1914, þegar
Halldóra stofnaði til kvennafund-
ar á Akureyri og fulltrúar úr öll-
um sýslum norðanlands komu til
fundar. Slíkt var einsdæmi. Þessi
merkilegi fundur var haldinn í
skólanum heima, faðir minn vildi
ávallt vera Halldóru hjálplegur.
Ég fylgdist með af lífi og sál, þótt
unglingur væri, fannst mér hróp-
legt ranglæti, að konur hefðu ekki
sama rétt og karlar, ég leit mikið
upp til Halldóru, hún var sann-
kölluð vökukona.
Eftir að Halldóra fór að kynn-
ast kvenfélögunum á Akureyri og
nágrenni fannst henni þau ekki
nægilega lifandi, starfsemin ekki
eins fjölskrúðug og skyldi. Góður
félagsskapur á að fræða menn og
þroska. Hlutverk félaganna er að
sameina konurnar, kenna þeim að
vinna saman að góðum málum,
einkum eru það heimilin, hinn
forni arfur, sem þeim ber að
vernda segir Halldóra. Það færð-
ist nýtt líf í bæinn þessa fundar-
daga. Nú voru það konur sem settu
svip á bæinn, hver skyldi hafa trú-
að því.
í fundarlok var stofnað sam-
band norðlenskra kvenna, ánægja
ríkti meðal fundarkvenna, gömlu