Morgunblaðið - 10.12.1974, Blaðsíða 10

10
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 10. DESEMBER 1974
Breiðfirðingur lítur um öxl
Bergsveinn Skúlason: Q
Útskæfur □ Prentsmiðjan
Leiftur. Rvík ’74.
ÞETTA er áttunda bók Berg-
sveins Skúiasonar úr Skáleyjum
um Breiðafjörð og Breiðfirðinga
— og þá einkum um eyjarnar og
Þá, sem þar hafa lifað. Ekki eru
allar þessar bækur jafnmerkar,
samt yfirleitt lipurt ritaðar og á
góðu og eðlilegu máli, og margt er
það markvert sem Bergsveinn hef
ur markað og dregið að landi, svo
að notað sé orðalag Fornóefs.
Skemmtilegustu bækur hans og
bezt gerðu tel ég Um eyjar og
annes 1.—2. bindi, sem komu út
1964 og ’67, og Áratog, sem voru
gefin út 1970, þegar liðnir voru
réttir tveir áratugir frá því að bók
kom fyrst f rá Bergsveini.
I formála þessarar bókar lætur
höfundur i það skína, að þetta
kunni að verða seinasta bókin frá
hans hendi. I hana hefur hann
safnað ýmsum greinum, sem
hann hefur birt á víð og dreif. '
Fyrsti af þremur þáttum hennar
heitir öll gamni fylgir nokkur al-
vara, of fyrstu grein þess þáttar
nefnir hann Leikir og leikföng
barna í Eyjum. Hún hefur ekki
verið áður birt. Hún er 38 blaðsið-
ur, — og að ég hygg einna merk-
ust alls í bókinni. Ymsir hafa lýsl
leikjum barna á stórum heimilum
í sveit, þar sem jöfnum hönd-
um var lifað á lands- og sjáv-
argagni og leikföngin voru
ekki úr kaupstað, heldur léku
börnin sér að hornum og leggj-
um, kjálkabeinum og völum,
skútum og bátum af ýmsu tæi
— og stældu í leikjum sínum það
athafnalíf fullorðna fólksins, sem
fram fór undir beru lofti. En eng-
inn hefur lýst þessu, svo að ég
muni, jafnrækilega og skipulega
og Bergsveinn, og auk þess kemur
sitthvað fram í frásögnum hans,
sem — eins og hann kemst að
orði — „ekki var daglegt við-
fangsefni í öðrum sveitum,“ enda
mótað að sérstæðum samgöngu-
og atvinnuháttum.
Þá lýsir Bergsveinn í fyrsta
þætti eða hluta bókarinnar all-
mörgu, í lífi eyjabúa, sem fróðlegt
er og vert að geyma einmitt nú, þá
Bókmenntir
eftir GUÐMUND
G. HAGALÍN
er byggð er svo til eydd í Breiða-
fjarðareyjum, sem áður voru slíkt
nægtabúr, að þær ekki aðeins
björguðu þeim er það bjuggu svo
til alltaf frá hungurvofunni, held-
ur og ærið oft fólki úr nálægum
héruðum og jafnvel öðrum lands-
fjórðungum, og er þar eftirminni-
legast það rausnarafrek Eggerts
Ölafssonar i Hergilsey að taka
upp á arma sina sjö tugi manna,
flytja þá út í Oddbjarnarsker, þar
sem þeir gátu notið húsaskjóls,
veita þeim vistir af búi sinu og
leiöbeina þeim og hjálpa til sjálfs-
bjargar af sjósókn.
I öðrum þætti bókarinnar er
kafli, sem heitir búmennska. Þar
eru skemmlilegar og hugðnæmar
frásagnir af umhyggjusemi eyja-
bænda við æðarfuglinn og selinn,
og er auðsætt, að þótt gagnsemi
þessara húsdýra hafi ráðið þar
miklu, hefur og annað komið til.
Menn eins og til dæmis Ólafur
Teitsson í Sviðnum hafa verið
sannir dýravinir — eóa Jón bóndi
Jónsson í Rauðseyjum er var hinn
mesti kappsmaður við allt, sem
hann tók sér fyrir hendur, en
gerði hlé á smíði sinni, þegar
æðarkolla hafði gert honum þann
óleik að verpa undir bátnum!
Gaman er að frásögninni af hinum
í tilfinningalandi
Ingimar Erlendur Sigurðs-
son: □ FISKAR Á
FJALLI. 111 bls. □
UNDIRHEIMUR, skálds.
173 bls. □ Letur. Rvík.
1974.
1 FYRRA sendi Ingimar Erlendur
frá sér ljóðabókina Ort á öxi. Þá
voru liðin sex ár frá útkomu
næstu bókar á undan. Nú sendir
hann frá sér tvær bækur, ljóða-
safn og skáldsögu. Hann er í sókn,
um það er engum blöðum að
fletta.
Ingimar Erlendur er að ýmsu
leyti sérstæður höfundur. Séu
bækur hans, sjö talsins, bornar
saman kemur i ljós að þær eru
harla fjölbreyttar að formi og
efni. Sé ferillinn þannig rakinn
frá fyrstu bókinni til hinna síð-
ustu verður viðurhluta-
minnst að gefa höfundinum þá
gamalkunnu einkunn að hann sé
Bókmenntlr
eftir ERLEND
JÓNSSON
— leitandi, leitandi að efni, leit-
andi að formi.
Ef litið væri á þrjár síðustu
bækurnar aðeins gæti þó sýnst
svo að hann hefði varpað akkeri
sínu sem rithöfundur því þær eru
býsna samstæðar; að vissu leyti
koma þær f yrjr sjónir sem heild.
Lesa má Ort á öxi og síðan Fiska
á fjalli, allt í striklotu, án þess að
verða var við stórvægileg skil. Að-
eins er hin síðari meiri í öllum
skilningi, meira unnin, meiri bók.
Ingimar Erlendur yrkir ýmist
rímað eða órimað; hann er hvorki
smeykur við að ganga í berhögg
við hefð né þá heldur að fara eftir
hefð. Hann notar rim og Ijóðstafi
með nýstárlegum hætti, ekki til
að láta formið hugsa fyrir sig
heldur þvert á móti til áherslu-
auka. Tilfært skal sem dæmi Ijóð-
iðGrænt:
Allt hiógódagrf.r
grænt f lund og mó;
veröld þess er vær
og von þar aldrei dó;
bersl mér eins og blær
boð um frið og ró:
komdu vinur kær
komdu vinur kær
að kveða í grænum skóg;
gleymdu degiog gær,
og grænt þitt hjarta slær.
Víst er þetta ljóðrænt á sína
vísu og raunar kemur skáldið
ekki á óvart fyrr en með siðustu
hendingunni. En þar koma líka
nýs*árleg hugmyndatengsl sem
bregða óvæntu ljósi yfir allt er-
indið. Til enn fremri áréttingar
tek ég sem dæmi ljóðið Trúarkal:
Svikin reyndist sólin,
sendir engin blóm;
skreiðumst við f skjólin,
skelfumst okkar dóm
á jörðu — næstu jólin:
Eftirtektarverðast við þessa
bók, eins og Ort á öxi, eru átök
hugans, sviptingar sálarinnar.
Ingimar Erlendur er ekki andleg-
ur einsetumaður með auðn og tóm
í kringum sig, heldur borgarmað-
ur innan um fólk, og þvi yrkir
hann meir alhæft en sérhæft: um
dæmi sem varða heildina, en ekki
einsdæmi; um almenna eðlisþætti
fremur en einstaklingsbundin
vandamál. Til að mynda síðasta
ljóð bókarinnar, Kærleikur heitir
það:
jatan verður tóm.
Hin rauða rós
er raunar I jós;
sem guði grær
og geislum slær
á myrka mold
og mannsins hold;
sú rauða rós
er ræktað I jós.
í ljóðinu HarðfuIIorðinn lýsir
skáldið hvernig maður þroskast
með neikvæðu forteikni, gerir sig
smeðjulegan með árunum, læðist,
firrist tilfinning fyrir lifinu
(„missir hjartað“), og svo fram-
vegis. Eða með öðrum orðum: hið
falska og „tilbúna“ vex á kostnað
hins ósvikna, upprunalega,
náttúrlega.
Ingimar Erlendur er ekki þess
konar höfundur að hann láti mál-
efni ekki koma sér við og þá ligg-
ur í hlutarins eðli að hann er líka
pólitískur höfundur. Ljóð er i
bókinni sem heitir Kommúnisti
og annað sem heitir
Sósfalrealismi. Ahrifamest hinna
pólitísku kvæða er þó
Solzhenitsyn, rétt vel gagnort:
Þau óttast ekki að deyja
orðum meðan bifa
skáld sem þurfa að skrifa
er skelfdir aðrir þegja
þau sverðúr höndum sveigja
— og sannleikanum lifa
þau böðla andans beygja
er bók á höggstokk fleygja.
En áður áminnst ljóð, Harðfull-
orðinn, eftir á að hyggja, ef til vill
er það merkilegast fyrir þá sök að
i því felst eins konar uppdráttur
að skáldsögunni, Undirheimur,
sem er bæði formtilraun og al-
hæfð mannlífssaga þar sem
persónurnar bera að vfsu nöfn en
eru þó fremur tákn fyrir tiltekin
sjónarhorn eða skeið í lífinu:
gamall maður, listmálari og svo
framvegis.
Undirheimur er erfið lesning.
Ingimar Erlendur fer hér inn á
nýja braut. Sjötugur karl sem þol-
ir önn fyrir að vera ekki lengur
hlutgengur til kvennafars og lifir
því i draumórum auk þess sem
Ingimar Erlendur Sigurðsson
hann miklar fyrir sér tilteknar
minningar úr lifshlaupi sinu —
kannski minnir það á Tómas Jóns-
son? Að sumu leyti. Þegar betur
er að gætt kemur þó i ljós að
munurinn er jafnmikill og á sam-
anlögðum verkum þessara
tveggja ágætu höfunda, Ingimars
Erlends og Guðbergs. Ingimar
Erlendur er ekki sposkur áhorf-
andi að lífinu eins og Guðbergur,
það er honum miklu meira til-
finningamál, meira hitamál en
svo að hann geti krufið það á
þann hátt. Hann tekur í reynd
afstöðu til allra hluta og þvi má
allt eins segja að Undirheimur sé
andstæða Tómasar Jónssonar
samanber t.d. alllanga útlistun á
þeirri óskmynd sem almenningur
gerir sér af listamanni (bls.
23—24, of langt til að tilfæra
hér). Ingimar Erlendur er mikill
lífsnautnahöfundur: lífið er í
skáldskap hans annað hvort
hreint og óspillt og þar með fag-
urt og til þess fallið að njóta þess,
eða ljótt og spillt og þar með
einskis nýtt.
Fyrir fimmtán, tuttugu árum
hefði verið sagt að höfundur
semdi sögu sem þessa — svo ber-
orð sem hún er — til að ganga
fram af fólki, hneyksla. Nú er
slikt ekki lengur hægt, enda vart
nokkur sem færi að leggja það á
sig að skrifa heiia skáldsögu I
þvílíkum tilgangi!
Undirheimur er ekki neinir
„undirheimar Reykjavíkurborg-
ar“ né annars konar rökkursögur
úr mannlífinu, heldur er hér lýst
inn í undirheima sálarinnar,
þetta er krufning á tilfinningum
manns með hliðjón af atferli
annarra manna gagnvart honum
og sjálfs hegðun gagnvart öðrum.
Þarna gerast ekki félagslegir
árekstrar í venjulegum skilningi
þeirra orða, heldur fjallar sagan
um uppblásturinn mikla í til-
finningalandi, um ástleysið, um
lostann sem fer um mannlífsakur-
inn eins og eyðandi eldur og skil-
ur allt eftir þurrt og skrælnað.
Einnig um þessar sigildu spurn-
ingar sem menn spyrja sjálfa
sig á öllum stað og tíma, en þó
allra helst á viðsjálum tímum:
hver er ég og hver ert þú og hvaða
tilgangi þjónar þetta allt?
„Einförum reyndi hann ad skilja
hvernig og hversvegna
hann væri öðruvfsi en aðrir.
Hann var ekki verri.
Var hann þá betri?“
Sögutextanum er skipt í línur
lfkt og um ljóð væri að ræða og
Framhald á bls. 33
Bergsveinn Skúlason.
guðrækna kappsmanni, Pétri í
Skáleyjum, sem aldrei forsómaði
húslestra eða kirkjuferðir, en gat
þó ekki á sér setið að líta út um
glugga, þá er hann var að lesa í
postillu meistara Jóns, og blanda
svo inn í guðsorðið athugasemd-
um um það, sem hann sá út um
gluggann. Fróðleg og á köflum
skemmtileg er greinin Stykkis-
hólmur — Brjánslækur, enda er
þar frá mörgu sagt um viðkomu-
staðina og um eyjar og sker, sem
fyrir augun ber á leiðinni. Þá er
og í þessum hluta bókarinnar
mjög svo skilmerkileg lýsing á
Múlasveit, sem nú virðist vera að
leggjast í eyði, en er bæði fagur-
gróin og stórbrotin að landslagi.
Og þó að sumum kunni að þykja
greinargerð Bergsveins nokkuð
þurr lestur, þá er hann fróðlegur
þeim, sem vilja vita, hvað kann að
valda eyðingu byggðarinnar, og
ennfremur er greinin mjög glögg
leiðbeining hverjum þeim, sem
þarna fer um á leið sinni vestur f
Firði eða suðurþaðan.
Þriðja og sfðasta hluta bókar-
innar kallar höfundur Utan mark-
anna. Þar segir hann frá tveimur
skemmtiferðum, annarri um
Krýsuvík og Þingvelli, hinni upp í
Skorradal. Svo vel ritfæf er Berg
sveinn og athugull á það, sem
fyrir augun ber, að jafnvel fyrir
þá, sem oftar en einu sinni hafa
farið þar um, sem hann leggur
leið sfna eru frásagnir hans og
lýsingar þess virði að þær séu
lesnar, þó að raunar séu þær
þarna óþörf aðskotadýr.
Bókin er mjög sómasamleg að
ytra útliti, eins og líka að efni og
efnismeðferð, en leitt er að sjá,
hve lítt hefur verið vandað til
prófarkalesturs. Prentvillur eru
margar og sums staðar auðsæjar
rangfærslur á setningum. Ég hef
áðúr á það minnzt, að hinn mikil-
virki bókaútgefandi, Gunnar
Einarsson, þurfi að ráða sér
mann, sem bæði sé fær um að
leiðrétta lýti í handritum og villur
í próförkum, og sakir þess, að
Gunnar Einarsson er prent-
smiðjustjóri, á honum að vera
auðveldara en flestum öðrum
útgefendum að sjá um, að villur i
seinustu próförk séu leiðréttar.
Hnattsigling Magellans
Ian Cameron: □ MAGELLAN
OG FYRSTA HNATTSIGLING-
IN. □ Inngangur eftir Sir
Vivian Fuchs. □ Islensk þýð-
ing: Kristfn R. Thorlacius. □
Umsjón með íslensku útgáfunni:
□ Örnólfur Thorlacius. □
Bókaútgáfan örn og Örlygur
1974.
ÞESSI bók er sú fyrsta f bóka-
flokki, sem nefnist Frömuðir
landafunda og mun á næstunni
koma út i íslenskri þýðingu hjá
Erni og örlygi. Bókaflokkurinn
er enskur að uppruna og er rit-
stjóri hans landkönnuðurinn Sir
Vivian Fuchs. Bækur eins og Mag
ellan og fyrsta hnattsiglingin eru
algengar erlendis, en lítið hefur
borið á þeim á íslenskum bóka-
markaði. Þótt segja megi að text-
inn sé aðalatriðið eru það ekki
sist myndirnar, sem úrslitum ráða
um gengi slfkra bóka. Magellan
og fyrsta hnattsiglingin er ríku-
lega myndskreytt bók með kort-
um, ljósmyndum, teikningum og
málverkum og er myndunum ætl-
að að tala sínu máli. Aðeins með
því að skoða myndirnar og lesa
myndatextann er hægt að gera sér
hugmynd um hnattsiglingu
Magellans, en meginmálstextinn
er i senn fræðilega nákvæmur og
einkennist af ljósri framsetningu.
Leitast er við að veita lesandan-
um nauðsynlega fræðslu og þess
jafnframt gætt að slaka hvergi á
spennu frásagnarinnar. Hér er
Bókmenntlr
eftir JÓHANN
HJÁLMARSSON
um nokkurs konar ævintýrabók
handa fullorðnum lesendum að
ræða, en hún er einnig tilvalin
fyrir unglinga.
Hnattsigling Magellans, sem
var portúgalskur að uppruna en f
þjónustu Spánarkonungs, var
áhættusöm og fífldjörf, enda kost-
aði hún hann lífið. Fjárhagslegur
ávinningur hennar var ekki mik-'
ill. Aðrir landkönnuðir komu fær-
andi hendi og opnuðu leiðir til
auðs og valda. Einn þeirra var
Kólumbus, sem er mun frægari
en Magellan þótt hann hafi ekki
siglt nema átta þúsund milna leið
yfir fremur kyrran sjó eins og Ian
Cameron bendir á. Magellan
sigldi aftur á móti f jörutfu og tvö
þúsund milna leið gegnum
einhver ægilegustu stormabelti
jarðar. Magellan naut hvorki hylli
heima fyrir né við hirð Spánar-
konungs og^/annálaritara gerðu lft-
ið úr afrekum hans. Honum auðn-
aðist ekki að snúa heim sigurveg-
ari, en varð að þola tortryggni og
róg látinn.
Saga Magellans er saga margra
ofurhuga og brautryðjenda. Nú
gera menn sér ljóst að sigling
hans 1519—22 varð til að auka
þekkingu á heiminum um leið og
hún hrakti rækilega ýmsar furðu-
kenningar og hégil jur.