Morgunblaðið - 10.12.1974, Blaðsíða 32

32 MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 10. DESEMBER 1974
Moröbrennan <>(j aflökurna'r i IIiuiaþinqi Seinni hluti
BÖK Guðlaugs Guðmundssonar
ber því glöggt vitni, hve sú morð-
brenna, sem ræmdust hefur orðið
hér á landi að Njálsbrennu og
Flugumýrarbrennu undanskild-
um, er ennþá sárhugstæð þeim
Húnvetningum, sem á annað borð
um það hirða að líta um öxl sér til
aukins skilnings á mannlegu eðli
og áhrifum félagslegra aðstæðna.
Bókin hefst á ekki löngum, en
skilríkum formála höfundar, og
birti ég hér þann hluta, sem ég tel
skýra allgreinilega, hvað hefur
svo að segja knúið hann til að rita
þessa bók og safna ýmsum
gögnum, sem ekki hafa áður kom-
ið fyrir sjónir almennings, en
vissulega eru nokkurs verð.
„Bók þessa skrifaði ég eftir
miklar vangaveitur. Ég hafði lesið
allt, sem ég náði í um þetta efni,
án þess að fá svör við þeim spurn-
ingum, sem á hugann leituðu:
Hvað var það, sem sameinaði vel
greint fólk, svo að það myrti
Natan Ketilsson, gáfaðan mann
og lækni góðan? Hvað hafði hann
gert af sér? Þá fór ég að lesa
réttarskjölin, en það var mikil
lesning. I gegnum þau greindi ég,
hverni örlagavefurinn spannst
uns hann umlukti þetta fólk og
ýtti því áfram f biindu hatri, sem
spratt upp úr ástinni. Sennilega
er ekkert hatur heitara í mann-
legu brjósti en það er í stað ástar
kviknar, enda brenndi það hér að
lokum. Það var ein manneskja,
sem óf þennan örlagavef, er fleiri
festust í... í bók þessari reyndi
ég að varpa ljósi á tlðarandann,
þegar þessir atburðir gerast, og
umkomuleysi, menntunarskort og
fátækt alþýðu, sem var eins og
kiafabundin vinnudýr húsbænda
sinna.“
Ennfremur segir í formálanum:
„Ég vil láta þess getið, að auk
réttarskjalanna og bréfa sýslu-
mannsembættis Húnvatnssýslu
hefi ég stuðst við handrit Tómas-
Bðkmenntlr
eftir GUÐMUND
G. HAGALÍN
ar Guðmundssonar á Þverá í
Vesturhópi og bók Brynjólfs
Jónssonar á Minna-Núpi um
Natan Ketilsson og Skáld-Rósu,
sem að mestu byggist á handriti
Tómasar, en i þeim er að finna
þær sagnir, sem bezt hafa varð-
veist í munnlegri geymd.
HÖfundur þakkar síðan Sigurði
Nordal hvatningu og heilræði, og
svo ýmsum, sem hafa veitt honum
drengilega aðstoð við uppsrift
skjala og prófarkalestur. Er þar
það einna merkast, að Inga Huld
Hákonardóttir fann í Kaup-
mannahöfn órækar heimildir um
ævilok þeirra Daniels Guðmunds-
sonar og Sigríðar Guðmundsdótt-
ur, sem urðu mjög að vonum á
annan veg en sagt var manna á
meðal i Húnaþingi. Daníel dó úr
brjóstveiki árið eftir að hann kom
í hið illræmda Rasphús i Kaup-
mannahöfn, og Sigríður lézt árið
1839 í spuna- og betrunarhúsi —
einnig úr brjóstveiki, en sá eða
sú, sem bjó til þjóðsöguna um
ævilok þessara olnbogabarna
hamingjunnar, greip til þess
rómantíska hugarflugs, sem löng-
um var harmbót islenzkrar alþýðu
á nauðöldum þjóðarinnar: Daníel,
sem var talinn hraustmenni, átti
að hafa verið skráður í her Dana-
kóngs og að lyktum hlotið þar
liðsforingjatign, en danskur
heldri maður var sagður hafa
komið i tyftunarhúsið og litizt svo
vei á Sigríði, að hann hefði keypt
hana lausa og kvænzt henni, en
hún því miður látizt af barnsför-
um!
Undirtitill bókarinnar er:
„Sagnfræðilegt skáldrit, sem
varpar nýju ljósi á morðmálin í
Húnaþingi, aðdraganda þeirra og
afleiðingar." Ég hef lítillega
kynnzt höfundinum — og af þeim
kynnum dreg ég það, að meiri-
hluta þessa undirtitils megi eigna
útgefanda bókarinnar, þó að höf-
undurinn telji, að þarna sé satt
sagt. Annar er bókinni með titil-
blöðum skipt i tvennt. Á titilblaði
fyrri hlutans stendur: „Sagn-
fræðilegt skáldrit," en titill seinni
hlutans er: „örlög fanganna, sem
utan voru fluttir og ýmis eftir-
mál.“
Hvernig hefur svo hið sagn-
fræðilega skáldrit tekizt? Þar er
sá galli auðsær, að ekki er sam-
stæður skáldsögublær yfir frá-
sögninni, heldur kemur aftur og
aftur fram orðalag manns, sem er
að segja sanna sögu, en getur sér
til um það, sem honum þykir
skorta í bókfærðum eða munnleg-
um heimildum. Læt ég hér nægja
aðeins þrjú dæmi:
Á blaðsíðu 11 segir svo um
Natan: „Vafalaust hefur það haft
áhrif á skaplyndi drengsins, að
hann mátti ekki lesa bækur nema
í pukri og átt sinn þátt í að vekja
kala hans til samfélagsins." Þarna
hefði skáldsagnahöfundur sagt:
Hafði það djúp áhrif... Og: Atti
það sinn þátt í... Á blaðsíðu 13
segir svo: „Er sagt að þeim
^emundi hafi fallið vel ásamt.“ I
skáldsögu ætti þarna við að segja:
Fór vel á með þeim Sæmundi. Um
Agnesi segir á blaðsiðu 89: „Ef til
vill hafði hún aldrei ætlað sér að
taka virkan þátt i framkvæmd
morðsins.Orðalagið „ef til
vill“ hæfir ekki í þessu sambandi
í skáldsögu.
Annars er sagan yfirleitt vel
sögð og gerð ljós greirí fyrir því
fólki, sem þar lætur einkum til
sín taka. Athyglisvert er það sem
höfundurinn mun hafa heimildir
fyrir, að fornsögurnar, sem stæltu
margan IsLending til þess mann-
dóms að láta ekki baslið beygja
sig, áttu sinn þátt I þvi, hve
purkunarlaust þau Agnes og
Friðrik gengu að morði Natans
Ketilssonar. Um Agnesi segir svo
meðal annars:
„Hún var bókhneigð að eðlis-
fari og voru fornsögurnar henni
kærar.“
Um Friðrik:
„Islendingasögurnar voru hans
uppáhalds lestur. Hetjur þeirra
voru sem guðir i huga hans, sér-
staklega Grettir, sem aldrei
vægði, og Gunnar á Hliðarenda og
Skarphéðinn Njálsson.“ Um
fermingaraldur ræddi hann það
og við föðurbróður sinn að vega
mann, sem honum hafði orðið
sundurorða við. Sextán ára fór
hann að heiman og varð vinnu-
maður á prestssetrinu Vestur-
hópshólum. Þar gerðist hann
sauðaþjófur, og hann stakk upp
á því að kveikja í rúmum
mæðgna, sem þar voru
vinnukonur. Hann batt þar og
trúss við kvenmann, sem var
miklu eldri en hann. Hún var
lauslát mjög og ekki fyrirleitin.
Bætti hún ekki um ófyrirleitni
hans frekar en móðirin, fordæðan
Þorbjörg Halldórsdóttir, sem
vissulega hefur haft meira en lít-
ið við sig sem eiginkona, þar eð
Sigurður bóndi hennar orti til
hennar, þegar hún sat í fangelsi i
Kaupmannahöfn, kvæðið Vetrar-
kvíða, sem í er hin dáða og víð-
kunna visa: „Þó að kali heitur
hver o.s.frv." en sú vísa var lengi
vel eignuð Vatnsenda-Rósu og átti
sinn þátt í vinsældum hennar sem
skáld. Friðrik, sem var flugnæm-
ur og snemma lesinn, eftir því
sem þá tíðkaðist, hefur verið
skapmikill og örlyndur með af-
birgðum. Því var það, að þegar
hann hafði verið dæmdur til
dauða og presti var falið að tala
um fyrir honum, varð hann grip-
inn slíkum trúarhita að allir undr-
uðust og dáðu. A aftökustaðnum
kyssti hann öxina og kallaði hana
„blessaðan hirtingarvönd," og
þegar hann skyldi höggvinn, sneri
hann sér að mannfjöldanum og
hvatti fólk til að láta sér víti hans
að varnaði verða. Ég veit, að lýs-
ingin á Friðriki er í samræmi við
heimildir, en hins vegar hef ég
ekki við höndina gögn, sem sýndi
hvað Guðlaugur hefur lagt til, hitt
er vist, að honum hefur farizt
þarna vel og skáldlega að sam-
Um bók Guð-
laugs Guð-
mundssonar:
Enginn má
undan líta
ræma heimildir og það, sem hann
hefur þar aukið við.
Sama má segja um kaflann um
sálarstríð Agnesar. Agnes var
eins og Friðrik vel greind og til-
finningarik. Hún var ástriðuheit
og lifsþyrst, en einnig skapföst.
Klerkur var látinn búa hana und-
ir dauðann, og valdi hún til þess
mann, sem hún var að nokkru
tengd með dularfullum hætti. En
hans hlutverk var erfiðara en
klerksins, sem bjó Friðrik undir
það, sem beið hans. Henni gekk
illa að trúa því, að ekki hefði hún
átt þær málsbætur, sem hefðu átt
að geta borgið lifi hennar, svo
grátt sem Natan hafði leikið hana.
Hún segir meðal annars við klerk-
inn:
„Séra Þorvarður, ég efast ekki
um, að þú hafir rétt að mæla. En
ég hef stundum hugsað til
Guðrúnar Ösvífursdóttur, sem
aðargjarn og kemur auga á þá leið
til fjár og frama að leggja sig eftir
lækningum, sem siðan heilla
hann, þegar hann fer að iðka þær.
Hann fer utan í þeirri góðu trú, að
hann fái þar tækifæri til að auka
þekkingu sína á lækningum, jafn-
vel, að svo greiðist vegur hans, að
hann fái lært það mikið, að hann
geti fengið opinbera viðurkenn-
ingu sem lærður læknir, en hon
um bregðast vonirnar. Hann fær
þó tækifæri til að auka verulega
þekkingu sína á lyfjum og kemst í
samband við lyfsala, sem lofar að
senda honum lyf, sem hann panti.
Þegar hann kemur heim, er hann
bitur yfir vonbrigðunum, en
beiskjan verkar ekki lamandi á
metnað hans, heldur þvert á móti.
Hann einsetur sér að afla sér fjár
og áhrifa, hvaða brögðum sem
hann þurfti til þess að beita.
Hann verður þess vis, að kvenfólk
er veikt fyrir honum, og hann
svalar um hríð jafnt lífsþorsta
sinum og metnaði með því að nota
kvenhyllina. En hann forðast að
bindast kvenmanni, sem ekki sé
þannig ástatt um, að henni fylgi
ef ekki verulegt fé, þá að minnsta
kosti upphefð í mannfélaginu.
Honum hentar sambandið við
Vatnsenda-Rósu, sem er gift og
ann honum af heilu hjarta, en þó
ekki „með ærslum", og hann nýt-
ur þess að hafa á heimili sinu
dóttur þeirra, Þórönnu Rósu, sem
Guðlaugur nefnir aftur og aftur
Rúnu, hvernig sem hann kann nú
að vera að þvi nafni kominn.
Natan sleppur svo naumlega, frá
tjóni með hryllilegum hætti. En á
einni nóttu hafði fríðleiki og
ástriðuhiti Agnesar Magnúsdótt-
ur hrifið hann svo, að hann hafði
ráðið hana sem ráðskonu sína og
heitið henni eiginorði, og hún,
sem hafði orðið fyrir vonbrigðum
í ástum og siðan ætlað að sætta sig
við hjónaband, sem var henni sið-
ur en svo neitt girndarráð, hafði
notið hans með þeim hætti, að á
eftir logaði óslökkvandi ástríðu-
eldur í hverri hennar æð og taug,
svo að í sömu andrá endurlifði
hún hina undursamlegu nótt og
naut þeirrar vissu, að hennar biði
í framtíðinni himnesk sæla á
jörðu. Hún var sem sé öll á valdi
þeirrar „ástar“, sem orðið getur,
að svo eldlegu hatri, að það svipt-
ir þann, sem því er haldinn, allri
forsjá vits og raunsæis, unz yfir
lýkur. Um hávetur svífur Agnes
svo í sól og sumarblíðu ástríðna
og drauma yfir hjarnið til fundar
við töframanninn á Illugastöðum.
En henni bregður þegar í stað
illilega í brún. Af Natani hefur
vissulega runnið víman. Hann
rekur hana ekki á brott, en tekur
henni siður en svo opnum örmum,
þó allvel í fyrstu. En kvennamað-
urinn Natan hefur vissulega gert
sér grein fyrir því, að Agnes er
stúlka, sem honum getur orðið
hált á að njóta, ef sá draumur
hans á að rætast, að vel ættuð og
helzt nokkuð efnuð húsfreyja
setjist i húsmóðursessinn á góð-
býli hins góðkunna og vel stæða
læknis. Natan lætur Agnesi ekki
taka við ráðskonustörfum, þó að
A aftökustaðnum, Þristöpum f Vatnsdalshðlum. Höfundur ásamt Guðmundi Þorkelssyni, trésmíðameist-
ara.
heldur vildi vita Kjartan dauðan
en lífs í faðmi annarrar konu.
Guðrún þurfti ekki að deyja fyrir
syndir sínar. Konuhjartað hefur
ekki breyzt, heldur aldarfarið."
Fallega og átakanlega er að orði
komizt og í fyllsta samræmi við
lífsást og fegurðarþrá Agnesar,
þegar höfundur lætur hana líta
yfir Vatnsdalinn, frá Hnúki, þeg-
ar hún, ásamt hreppstjóra, presti
og tikvöddum Vatnsdælum eru á
leið til aftökustaðarins. Hvað sem
hún lét uppi annað veifið við
klerkinn, varð hún aldrei eins og
Friðrik sátt við þá hugsun, að hún
væri i rauninni sek og ætti að
deyja i blóma aldursins, án þess
að hafa nokkurs notið af því, sem
hún hafði hugsað sér i vonum
sinum og draumum.
Þá er það Natan Ketilsson,
vandgerðasta persóna sögunnar,
svo margslunginn sem hann er að
gerð. Lýsingin á honum fram að
kaflanum, örlagavefurinn
spinnst" er blátt áfram, vel rituð
og hagleg, en í þessum kafla og
þeim næsta, Natan veginn, færist
höfundurinn í aukana og sýnir sig
þar sem mjög svo vel ritfæran,
glöggan og getspakan rithöfund
og mannþekkjara, jafnfram því
sem hann heldur sér þó við þær
heimildir, sem fyrir hendi eru.
Natan er gáfaður maður, dverg-
hagur og gæddur næmri athyglis-
gáfu. Hann er þegar i æsku metn-
flóknu þjófnaðarmáli, að hann
hlýtur líkamrefsingu fyrir að
vera við það bendlaður. Hann safn
ar fé á heiðarlegan hátt með
lækningum sinum — og fær kom-
ið þannig málum, að Blöndal
sýslumaður verður honum frek-
ast vinveittur. Natan sér og ráð til
að beita þannig getu sinni til
lækninga og því trausti, sem hann
hefur unnið sér með þeim, að
sjálfur Björn Ölsen umboðsmaður
á Þingeyrum verður í ráðum með
honum við að ná ábúð á jörð, sem
hann girnist og telur sig munu
geta gert að hlunnindaríku stór-
býli, þegar fram líði stundir.
Þangað flytur hann, hefur með
sér Þórönnu Rósu, ræður sér ráðs-
konu og sem vinnukonu fimmtán
ára telpu, friða og geðþekka. En
húsfreyjusætió á Illugastöðum
er autt, og er auðskilið, hvers
vegna það er svo hjá hinu
metnaðarríka kvennagulli, Natan
Ketilssyni.
Þá er hér var komið, hafði
Natan unnið þá sigra í baráttunni
til fullnægingar metnaði sínum,
að ætla hefði mátt, að hann hefði
getað sæmilega við unað þótt
sumir sigrarnir hefðu orðið þeim
sama metnaði alldýrir. En svo vel
sem hann hafði sloppið í kvenna-
málum sinum, mun hann sízt hafa
órað fyrir, að ein nótt í sæng með
blásnauðri og umkomulausri
vinnukonu, yrði honum að fjör-
raunar sé ráðskona hans farin.
Hin unga Sigríður er ráðskona og
hún hefur lyklavöldin, þegar
Natan eru i lækningaferðum.
Agnes vonar í lengstu lög, að úr
rætist, en Natan, sem ætlar sér að
þoka henni á brott með þumbar-
skap og vaxandi kulda i fram-
komu, bregzt með öllu vonum
hennar um úrbót. Það slær í hart
með þeim, og hún hefur í hótun-
um. Hann sængar hjá Sigriði
Agnesi til kvalar og vísar henni á
brott. Hún fer ekki, en nú tekur
hún að brugga honum banaráð.
Aldarfarið er þannig, að ekki að-
eins gripdeildir, sauóaþjófnaður
og peningastuldir eiga sér stað,
heldur er vitað, að sjálfum hinum
röggsama sýslumanni hafa verið
brugguð banráð, sem raunar
Natan hefur afstýrt. Svo tekur þá
Agnes að spinna það net, sem á að
duga. Hún kann að nota Sér, að
Natan i gremju sinni yfir
heimilisbragnum, skeytir skapi
sínu á Sigriði, og svo verður
Friðrik, þjófurinn og glanninn,
henni léttur í vöfum; hann girnist
bæði Sigriði og fé og bújörð
Natnas. Agnes stekkur á brott, en
kemur brátt aftur til að stjórna
þeim hermdarverkum, sem hún
vill fram koma...
Nú er svo komið að þeirri gátu,
sem Guðlaugur og aðrir hafa látið
hjá líða að geta, en eins og oft er í
Framhald á bls. 33