Morgunblaðið - 04.12.1976, Blaðsíða 21

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 4. DESEMBER 1976
21
Dr. Halldór Halldórsson:
Halldór Halldórsson
Mál-
yrkja
Guðmundar
Finnbogason-
ar og fram-
tíð íslenzkr-
ar tungu
I
Bók Baldurs Jónssonar.
Bókaútgáfa Menningarsjóós hefir ný-
lega látið frá sér fara bókina Mályrkja
Guðmundar Finnbogasonar eftir
Baldur Jónsson lektor. Bókin er 150 bls
í átta blaða broti og vönduð á allan
hátt.
Sú var ekki ætlun min að skrifa hér
venjulegan ritdóm um þessa ágætu og
tímabæru bók, heldur að setja á blað
hugleiðingar, sem hjá mér vöknuðu við
lestur hennar. En fram skal tekið, að
bókin er unnin af mikilli vandvirkni og
natni, enginn tími sparaður til að eltast
við aldur og upptök nýyrða, sem ætla
mætti, að rætur gætu átt að rekja til
Guðmundar Finnbogasonar. Varlega er
farið i fullyrðingar, staðreyndirnar
látnar tala og forðazt að kveða upp
dóma, sem ekki verða að fullu rök-
studdir. Bókin er samin á vönduðu og
lipru máli og því læsileg i bezta lagi.
Hún gefur glögga mynd af mályrkju
Guðmundar Finnbogasonar og raunar
fleiri samtimamanna hans. Bókin er
grundvallarrit, sém allir þeir þurfa að
kynna sér, sem vilja skilja þau vanda-
mál, sem kynslóð Guðmundar glímdi
við, hvern vanda hún leysti og hvað við
getum af Guðmundi og samtíma-
mönnum hans lært.
II
Ásókn götunnar.
Sunnudaginn 10. október I haust
hringdi til mín kennari hér I bæ og
sagði mér sögu, sem mér hefir ekki úr
minni liðið siðan og raunar gerzt því
áleitnari, sem lengra hefir liðið. Sagan
virðist mér eiga erindi til fleiri en min
og ekki sízt þeirra, sem móta stefnuna í
íslenzkukennslu og raunar öllum
menntamálum þjóðarinnar. Sagan var
á þá leið, að kennarinn hefði eitt sinn
— ég spurði ekki nákvæmlega hvenær
— verið kvaddur á fund námstjóra I
íslenzku ásamt fleiri kenríurum. Á
fundinum lagði námstjórinn fram hug-
myndir sinar um Islenzkukennslu, en
kennarinn rakti þær ekki I einstökum
atriðum. A fundinum barst talið að svo
nefndri þágufallssýki. Sagði nám-
stjórinn, að hann hefði sjálfur gefizt
upp við að venja börn sín af henni.
Áhrif götunnar væru svo mikil, að
hann teldi það tilgangslaust og ráðlagði
kennurunum að fara að dæmi slnu og
láta afskiptalaust, hvort nemendurnir
væru þágufallssjúkir eða ekki.
Áreiðanlega hefir námstjórinn rétt
fyrir sér I því, að ásókn götunnar er
mikil. En hitt er annað mál, hvort það
er hlutverk skólanna að elta uppi götu-
málið og láta undan áhrifum götunnar,
þótt róðurinn geti verið þungar. Og vist
er, að stefna námstjórans er I beinni
andstöðu við hugmyndir Guðmundar
Finnbogasonar um íslenzka málrækt.
III
Þjónkun við linkuna.
Ég llt ekki svo á, að það sé hlutverk
skóla að gefast upp fyrir áhrifum göt-
unnar né stuðla að því, að út úr þeim
komi linjumenni.Þessi stefna virðist þó
eiga nokkru fylgi að fagna nú.
Samkvæmt mínum skilningi er það
hlutverk skóla að vinna á móti áhrifum
götunnar, með öðrum orðum að leitast
við að gera menn að menntamönnum,
en ekki götustrákum. Til hvers eyðum
við allri þeirri fyrirhöfn og öllu þvl fé,
sem fer til skólamála, ef gatan er bezti
uppalandinn? En átakalaust verður
enginn mikill menntamaður, og átaka-
laust leysum við aldrei íslenzk mál-
vandamál. Þennan lærdóm getum við
dregið af starfi og stefnu Guðmundar
Finnbogasonar I menntamálum og af-
skiptum hans af Islenzku máli. Honum
var ljóst, að Islenzkan — málið og bók-
menntirnar —átti að vera undirstöðu-
grein I skólakerfinu. Þetta kemur skýr-
lega fram I bók Baldurs Jónssonar.
Guómundur var ekki hræddur við að
leggja til atlögu við götumálið. Hann
lagði til atlögu við mál heilla stétta og
varð mikið ágengt. Hann gerðist aldrei
þjónn linkunnar, þegar islenzkan átti I
hlut.
IV
Kynslóð, sem réðst
á brattann.
Guðmundur Finnbogason og kynslóð
hans létu ekki deigan síga I baráttu
sinni fyrir vöndun islenzks máls. Hér
er ógerningur að telja alla þá mætu
menn, sem þátt áttu I þessu mikla
starfi. En nánasti samstarfsmaður
Guðmundar I þessum efnum var
prófessor Sigurður Nordal, sem starf-
aði með honum alla tið I Orðanefnd
Verkfræðingafélagsins. Samvinna
þeirra var einkar frjósöm. Þeir voru
báðir óvenjumiklir hæfileikamenn, en
jafnframt mjög ólikir: Guðmundur
kappsfullur I baráttunni, en Sigurður
gætinn og raunsær. Hvorugan skorti
hagleik i orðasmíð. Af öðrum högum
orðasmiðum frá sama eða svipuðum
tima mætti nefna Björn Bjarnason frá
Viðfirði, Sigurð Guðmundsson skóla-
meistara, Steingrlm Jónsson rafmagns-
stjóra, landlæknana Guðmund Björns-
son og Vilmund Jónsson, Alexander
Jóhannesson prófessor, Hallbjörn
Halldórsson prentara og marga fleiri.
Síðar tóku við ýmsir, sem enn eru á lifi,
eins og t.d. Einar Ól. Sveinsson prófess-
or.
Þessi frlði flokkur réðst ótrauður á
brattann. Hann beitti sér bæði fyrir
málhreinsun og málrækt, sem Baldur
Jónsson kallar sameiginlega mályrkju.
Um það leyti, sem ég ólst upp, var
málið atað alls kyns dönskuslettum.
Það þótti ekki tiltökumál að tala um
kokkhús, dösslag og fortó. Þessi orð
heyri ég nú aldrei, nema ef einhver
roskinn maður bregður þeim fyrir sig i
gamni. Ég tek þau aðeins sem dæmi.
Sllkum orðum sópuðu Guðmundur og
kynslóð hans burt úr málinu. Mál-
hreinsun þessarar kynslóðar beindist
að útrýmingu slíkra orða ásamt bar-
áttunni við hvers kyns málvillur eins
og þágufallssýkina, sem gatan og
fylgismenn hennar eru treg til að
varpa út á hauga. Málræktin, sérstak-
lega nýyrðasmið, var annað aðalverk-
efni þessarar kynslóðar. A þessari öld
hafa verið myndaðir tugir þúsunda
orða, sem náð hafa fótfestu I málinu, og
eiga þeir, sem samtiða voru Guðmundi,
og þeir, sem tóku við af þeim, þakkir
skildar fyrir þessi orð.
Mér er ljóst, að islenzk tunga væri öll
önnur og verri tunga, ef Guðmundar
Finnbogasonar og kynslóðar hans hefði
ekki notið við. Þessi kynslóð kennir
okkur, hve langt má komast, ef sótt er á
brattann og reynt er :ð leysa hvert
málvandamál með skynsamlegt,
íslenzkt sjónarmið að leiðarljósi.
V
Framtfðin
Mér virðist, að sú málstefna, sem
kynslóð Guðmundar Finnbogasonar
hélt á loft, eigi sér öfluga stuðnings-
menn enn. Þessa verð ég meðal annars
var meðal ungs fólks, sem ég hefi
kynnzt. En við verðum að athuga, að
aðstæður hafa mjög breytzt, þannig að
eðlilegt er, að hugmyndir okkar um
vandað mál eru ekki nákvæmlega þær
sömu og á tímum Guðmundar. Við
eigum lika við nokkuð breytt vandamál
að gllma. Áhrif frá dönsku eru að visu
ekki úr sögunni, en enskan er nú miklu
áleitnari. Hvers vegna nota margir
djús og sprei, þegar við eigum jafngóð
orð og safi og úði i þeirra stað? Þetta
eru aðeins einangruð dæmi. Þá vaða
enn uppi allslenzkar málvillur, sem
þarf að útrýma. Mér er að vísu ljóst, að
götumál verður aldrei að fullu upp-
rætt. En það þyrfti að takmarkast við
þröngan hóp og skyni bornum mönnum
innrætt, að þeir eiga að bera virðingu
fyrir tungunni, enda sé það þeim sjálf-
um virðingarauki.
Nýyrða er enn meiri þörf en áður, og
til þeirra ber að vanda. Mér virðast nú
vaða uppi óhrjáleg og stundum óþörf
nýyrði. Hér er þörf aukinnar málrækt-
ar. Á ráðstefnu, sem menntamálaráð-
herra hélt um stafsetningarmál 30.
okt. s.l., bar nokkuð á góma, að efla
þyrfti Islenzka málnefnd. Ef við
viljum vinna I anda Guðmundar Finn-
bogasonar, ætti að breyta íslenzkri
málnefnd I stofnun, sem hefði sér-
fróðu starfsliði á að skipa. Hlutverk
þessarar stofnunar ætti að vera íslenzk
málhreinsun og Islenzk málrækt. Hún
ætti að gefa út bækur og bæklinga um
þessi efni og gefa þeim ráð, sem til
hennar leituðu, um málfarsleg efni. Ég
beini þessari tillögu tií menntamála-
ráðherra og Alþingis og vænti þess,að
þessir aðilar hrindi hugmyndinni i
framkvæmd, en láti ekki Islenzka mál-
nefnd veslast upp af f járskorti, eins og
formaður hennar lýsti á fyrr greindum
fundi. Ef Alþingi er jafnannt um
Islenzkt mál og ýmsir alþingismenn
hafa látið f veðri vaka, ættu þeir að
sýna ræktarsemi sfna I verki.Það er
nauðsynlegt að undirbúa þegar f stað
frumvarp um þetta efni og samþykkja
það sfðan sem lög. I þessum lögum ætti
að ákveða, að Islenzk málnefnd verði
sérstök stofnun, sem annaðist fslenzka
málhreinsun og málrækt. Stofnunin
ætti að hafa rffan fjárhag og beita
öllum tiltækum ráðum til verndar
tungunni.
Áskell Löve:
Um mýragróður Islands
Á s.l. ári gaf Vísindafélag Islend-
inga út allstórt rit um fslenskan
mýragróður eftir Steindór
Steindórsson fv. skólameistara.
Þess hefir lítt eða ekki verið getið
I íslenskum fjölmiðlum en fyrir
skemmstu birtist um það ritdóm-
ur I amerísku vlsindatlmariti eft-
ir dr. Áskel Löve. Fer hann hér á
eftir I íslenskri þýðingu.
Langt er síðan almennar rann-
sóknir á ýmsum arktfskum lönd-
um hafa leitt I ljós, að hinar vel
þekktu regnmýrar norrænna
landa hittast þar naumlega, held-
ur eru votlendi þessara svæða
nær eingöngu til orðin af stað-
háttum, engu að síður eru nær
engar nákvæmar rannsóknir um
gróðurfarslegan breytileika nor-
rænna mýra. Þessvegna er full
ástæða fyrir grasafræðinga og bú-
fræðinga, sem fást við arktískan
gróður að fagna bókinni um Is-
lenskar mýrar eftir Steindór
Steindórsson, öldung fslenskrar
grasafræði og fyrrverandi skóla-
.re:staia á Akureyri.
Höfundurinn hefir varið nær 45
árum til að rannsaka gróðurfar
um mestan hluta Islands. Þar eð
verulegur hluti af rannsókna-
starfi hans hefir beinst að mýr-
lendinu, sem nær yfir verulegan
hluta landsins, er bók þessi byggð
á geysimiklum fjölda af gróður-
greiningum, sem hann hefir gert
á allflestum gerðum mýra, og eru
þær settar upp I töflur, sem taka
yfir 60 blaðsiður aftast I bókinni.
Niðurstöður þessara gróðurgrein-
inga sýna um 100 mismunandi
gróðursveitir islenskra mýra. I
þrjátfu og fimm gróðursveitum
eru starartegundir og klófffa ríkj-
andi tegundir, og einkennast þær
af þessum tegundum. Þær heyra
allar til flóagróðri, en I flóanum
er landið flatt, og yfir jarðvegin-
um liggur kyrrstætt vatn meiri
eða minni hluta ársins. Flóar
þessir eru á flötu láglendi en
einnig víða I hálendinu, þar sem
f landinu hallar ekki, og verða þar
oft til freðmýrar með rústum. I
fjörutíu gróðursveitum rikja star-
ar- skúfgras- og elftingartegundir
og jafnvel grös og smárunnar. Þar
flýtur vatn sjaldnast yfir jarðveg-
inum, enda þótt hann sé rakur af
vatni, sem er á sffelldri hreyf-
ingu. Mýrar þessar, sem ætlð eru
meira eða minna hallandi, eru að
öllum jafnaði þýfðar, þúfurnar
oft að mestu úr mosum, enda þótt
þær séu vaxnar öðrum tegundum.
Það eru þessar mýrar, sem eink-
um hafa verið nýttar til heyöflun-
ar, og síðar þurrkaðar og teknar
til ræktunar á seinni árum. 1 nán-
um tengslum við þessar tvær
mýragerðir er jarðargróður sem
Steindór Steindórsson
er blandaður þurrlendis og mýr-
lendistegundum. Sérstöðu hefir
dýjagróðurinn, sem aldrei þekur
nema smábletti, vaxna nokkrum
tegundum, sem stöðugt eru I
köldu vatni, en frjósa aldrei.
Þessar gerði votlendisgróðurs
eru ekki sérkennilegar fyrir
ísland, heldur er þær að finna
hvarvetna I arktískum löndum.
Þriðja megingerð íslenskra mýra
eru flæðimýrarnar, sem verða til I
óshólmum á láglendi, þar sem
árnar, stundum ásamt sjávar-
föllunum hlaða upp leir- og
sandeyrum þar sem plöntur festa
smám saman rætur og mynda með
timanum samfellda gróðurbreiðu.
Víðast hvar I arktískum löndum,
þar sem þessi skilyrði eru fyrir
hendi verða fyrstu gróðurhverfin
samansett af grastegundum, elft-
ingum og nokkrum jurtum, síðan
tekur við hrafnafífu gróður-
hverfi, er hverfur seinna yfir I
þéttar breiður af klófifu, hálma-
gresi og skyldum tegundum. Þessi
gróðurhverfi eru einnig til á
Islandi en algengast er að lokastig
I gróðri flæðimýranna sé annað-
hvort hrein gulstarahverfi, eða
gróðurhverfi, þar sem gulstörin
er að visu rlkjandi, en þó oft
Framhald á bls. 26