Morgunblaðið - 21.12.1976, Blaðsíða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 21. DESEMBER 1976
Erlendur Jónsson, Jóhann Hjálmarsson og Jenna Jensdóttir skrifa um BÓKMENNTIR - Jón Asgeirsson skrifar um TÓNLIST
Helgar og hátíðir
SIGURBJÖRN EINARSSON
BISKUP: HELGAR OG HÁTIÐ-
IR. 251 bls.
Setberg 1976.
BISKUP er æðsti yfirmaður
íslensku kirkjunnar. Það er
auðvitað stjórnunarembætti fyrst
og fremst. En margir líta svo á að
hann sé þá jafnframt trúarleið-
togi. í rauninni er þarna um
tvennt ólíkt að ræða: annars veg-
ar stofnun sem reka verður eins
og hvert annað fyrirtæki, hins
vegar trú sem viðkomandi stofn-
un er meðal annars starfrækt til
að boða. Sem æðsti maður kirkj-
unnar kemur biskup fram á
stórhátíðum hennar. Helgar og
hátiðir eru safn af ræðum sem
eru að verulegu leyti fluttar við
þvílík tækifæri. í samræmi við
stöðu biskups er efni þeirra í stór-
um dráttum þetta tvennt: kirkjan
og kristin trú. Sigurbjörn Einars-
son biskup er ekki aðeins kirkju-
leiðtogi að embætti heldur einnig
að hugsjón. Hann ann stofnun
sinni og vill veg hennar sem
mestan en telur hana jafnframt
bera skarðan hlut frá borði. 1
ræðu, sem hann flutti á Hólum í
Hjaltadal fyrir sjö árum, skirskot-
ar hann til velmegunar
íslendinga, fátækt hafi að mestu
verið útrýmt hérlendis. En —
eftir á að hyggja — „meðal þess
fáa, sem er verulega fátækt á
íslandi nægtanna, eru sumar
kirkjurnar til og frá i byggðum
landsins."
Um kirkjusókn er biskup ekki
margorður. Við gerum okkur í
hugarlund að hún hafi einu sinni
verið mikil og almenn en alllengi
farið minnkandi og aldrei verið
dræmari en nú. Biskup svarar
þessu í ræðu sem hann nefnir
Aldið og ungt, leggur út af texta í
Lúkasarguðspjalli og segir siðan
meðal annars:
„Biblian er kannski ekki alveg
eins úrelt og margir halda. A.m.k.
upplýsir hún hér, að helgidómar
séu helzt sóttir af gömlu fólki, en
þetta hafa þótt nýjar og tímabær-
ar fréttir eins lengi og ég man
eftir mér.“ Nokkru siðar í sömu
ræðu tekur biskup fyrir spurning-
una um það hvers vegna hinir
eldri sæki betur kirkju, hvort það
stafi af að fólki vaxi trú með aldri
og segir:
„Það er algengur hugarburður,
að trú og trúrækni sæki á gamla
menn eins og hver önnur elli-
mörk, að ekki sé sagt elliglöp.
Ellin út af fyrir sig gerir ekkert í
þvi tilliti. Það sem innra býr segir
aðeins betur til sín oft, berar en
áður.“
Þó trú sé eitt og kirkja annað
má segja það tvennt verði ekki.
sundurgreint í hugum manna. Og
I vitund margra er það eitt og hið
sama. Svo er um trúarlega þáttinn
í ræðum biskups að hann er
gjarnan ofinn saman við hug-
leiðingar um kirkjuleg málefni.
Ræður hans eru að því leyti alþýð-
legar að efni þeirra fer oft á víð
og dreif, dæmi eru tekin af ein-
hverju, sem er ofarlega á baugi þá
stundina, eða aðeins af daglegu
lifi. Stundum útskýrir biskup
ritningarleg atriði með þvf að
skírskota til hánútímalegra hluta,
jafnvel vísindalegra eða tækni-
legra. Og í jólaræðu einni útlistar
hann á nútímavisu hvers vegna
Bókmenntlr
eftir ERLEND
JÓNSSON
efnt var til hins fræga manntals
er „skrásetja skyldi alla heims-
byggðina.“ Agústus var enginn
sérstakur áhugamaður um
manntöl. En hann þurfti fé I hirsl-
ur sínar. Og „þetta var sem sé
skattskráning," segir biskup.
Vlða vikur biskup að vísindum
og tækni andspænis trú. „Sigur-
för visindalegra sanninda er
dásamleg," segir t.d. á einum stað.
Þau orð eru út af fyrir sig
afdráttarlaus. Biskup kveður að
ætla mætti að yfirstandandi öld
Sagaí
myndum
LJÓSMYNDIR SIGFlJSAR EY-
MUNDSSONAR.
Þór Magnússon valdi myndirnar
og samdi myndatexta,
ÍJtlit: Graffk og hönnun / Ottó
Olafsson. '
Almenna bókafélagið 1976.
Nafn Sigfúsar Eymundssonar
(1837—1911) er einkum tengt
bókaversluninni sem enn heldur
minningu hans I heiðri. En með
útkomu Ljósmynda Sigfúsar Ey-
mundssonar ætti öllum að vera
ljós hið merka framlag hans á
sviði ljósmyndunar. Þór Magnús-
son segir um bókina:
„1 þessari bók verða ljósmynd-
irnar iátnar tala að mestu sjálfar.
Þær segja oftast meira en mörg
orð um ljósmyndagerð Sigfúsar
Eymundssonar, eins frumherjans
vísindanna væri þá jafnframt öld
sannleikans öðrum öldum frem-
ur. En „því miður er ekki svo,“
segir hann. Er þá farið að nálgast
þau sjónarmið sem verið hafa
deilumál kirkjunnar manna sfðan
á dögum þróunarkenningar og
raunsæisstefnu, sem sé þetta:
hvernig ber að leita sannleikans?
Felst óumbreytanlegur og eilífur
trúarlegur sannleiki i orðum
Biblfunnar sjálfrar? Eða ber
kristnum manni að endurskoða
afstöðu sína í ljósi rökhyggju og
vísindalegra staðreynda og hafna
trú fyrr en sönnuð verði? Eða
fara einhvers konar bil beggja:
trúa og leita sannana fyrir trú
sinni um leið? Yfirhöfuð leiðir
biskup hjá sér spurningar af
þessu tagi. Ekki leynir hann þó
skoðunum sinum í þeim efnum.
Til dæmis segir hann í ræðu er
hann flutti fyrir rösku ári og
nefnist Sannleikurinn, sem
frelsar:
„Kristin trú er ekki leit að sann-
leiksdreifum. Hún er ekki hugboð
um eitthvað satt, sem mannsand-
inn kunni að geta fálmað sig fram
til um myrkviðu mannlegra hug-
mynda. Kristin trú er að gefast
lifandi persónu, Guði sannleikans
i Jesú Kristi. Gefa honum trúnað
sinn, fela sig leiðsögn hans,
umsköpun hans, lækningu hans.“
Þessi orð láta ekki mikið yfir
sér. Þó má segja að hér sé komið
að kjarna þess sem skipt hefur
kirkjunnar mönnum í tvo hópa
í ljósmyndagerð hérlendis, val
hans á fyrirmyndum, tilfinningu
fyrir landslagi og mannvirkjum,
natni og smekkvísi og glögg-
skyggni á það, sem sfðar átti eftir
að verða sögulegt, eða tilfinningu
fyrir að skrá á myndaplötur dag-
leg störf manna, sem mönnum
datt oft ekki I hug fyrr en löngu
síðar, að einhvers virði væri að
eiga á mynd. Við kunnum nú að
meta þessi störf hans.“
Af 97 myndum bókarinnar eru
65 frá Reykjavík, hin elsta frá því
um 1868. Það er ævintýri likast að
þessar myndir skuli hafa varð-
veizt. Hús og götur vitna um kýrr-
látt andrúmsloft liðins tfma, en
mannlif í gleði og sorg birtist okk-
ur lika jafnt á helgum dögum sem
rúmhelgum. Eins og Þór Magnús-
son bendir á fengust flestir ljós-
myndarar á öldinni sem leið og á
öndverðri þessari næstum ein-
göngu við myndatökur af fólki.
Markaður fyrir aðrar myndir var
lítill, en Sigfús Eymundsson var
fyrstur til að taka útimyndir að
ráði og eftirmaður hans og mágur,
Daníel Danielsson, beindi list
Sinfóníutónleikar
Efnisskrá:
Karneval-forleikurinn, A. Dvorak
Hornkonsert, P. Hindemith,
Hornkonsert nr. 2, K.417, W.A. Mozart,
Fjórða sinfónian, op. 120, R. Schumann,
St jórnandi: Gunnar Staern
Eínleikari: Ib Lanzky-Otto
Fyrsta verkið á efnisskránni,
Karneval-forleikurinn eftir
Dvorak, er skemmtilegt og var
nokkuð vel flutt. Þau verkefni
sem mesta athygli vöktu voru
án efa hornkonsertarnir eftir
Mozart og Hindemith. Þessi
verk eru ekki aðeins ólik að
gerð og blæ, heldur eiga sér og
mjög ólíka forsögu. Mozart var
„aðeins" að leika sér og fylgdi f
einu og öllu eftir gildandi
smekk, „var ekki frumlegur, en
samdi betri verk en nokkur
annar", svo notuð séu orð
Alfred Einstein. Hindemith var
aftur á móti byltingarsinni og
hugðist leggja grundvöll að nýj-
um stíl, nýju tónmáli sem þó
átti i grundvallaratriðum að
vera tengt eldri tónlist. Fyrir
undirritaðan er hornkonsertinn
eftir Hindemith ekki sérlega
skemmtileg tónsmfð. Hún hefst
án upphafs, heldur áfram án
takmarks og endar án niður-
lags. í hornkonsertum Mozarts
er einleiksröddin ekki laus við
að vera notuð á köflum eins og
hljómfylling, sem nútfma horn-
leikarar reyna að gera eins lftið
áberandi og frekast er unnt. Á
milli kveður svo við annan tón
og þá syngur Mozart söngva,
sem eru með þeim fegurstu sem
hann samdi. Ib Lanzky-Otto er
snillingur. Hjá honum samein-
ast tækni og tóngæði sterkri
Tðnllst
eftir JÓN
ÁSGEIRSSON
tilfinningu fyrir formi og blæ-
brigðum. 1 Mozart-konsertinum
var tónmótunin frábær bæði í
sterkum og veikum leik og á
öllu tónsviði hljóðfærisins.
Síðasta verkið á tónleikunum
var 4. sinfónian eftir
Schumann. Fjórða sinfónian er
ekki sérlega sinfónfsk að gerð,
en svipar aftur á móti mjög til
leikhústónlistar, eins og t.d.
forleikja. Ferli tónhugmynd-
anna er að mestu bundið við
„efstu rödd“, sem undirraddir
eru settar við. Þá eru stefin
sjálf ekki ólík uppfyllingar-
„figúrum" og ekki gædd þeim
sérkennum sem hæfa sinfónfsk-
um vinnubrögðum, nema þá
helst í skérsó-kaflanum, sem þó
er mjög lítið unninn. Að svo
miklu leyti sem ráðið verður af
frammistöðu hljómsveitarinnar
er Gunnar Staern góður hljóm-
sveitarstjóri, en ekki sérlega
spennandi eða tilþrifamikill.
Sigurbjörn Einarsson bískup.
sfðustu áratugina. Hitt er svo
annað mál að kirkjan hefur um
sinn skipað kærleiksboðskapnum
í öndvegi þannig að deilumál um
trúarleg efni hafa, tilfinningalega
séð, farið framhjá almenningi,
prestar hafa verið að stjaka þetta
hver við öðrum f sinn hóp á bak
við tjöldin. En fólk veit af þessu,
leggur við hlustir, vegur og
metur.
En því aðeins tilfæri ég þessi
orð biskups hér að ég hygg að
ræður hans skiljist ekki auðveld-
lega nema hliðsjón sé af þeim
höfð. Hann eyðir ekki tima til að
rökræða hvort Guð sé til eða
hvort orð Bibliunnar þar að
lútandi séu sönn heldur gengur út
frá þvi sem gefnu að svo sé. I
einni bestu ræðu sinni, sem
prentuð er I þessari bók og hann
nefnir Tfmann og nafnið, vitnar
hann til orða manns sem nútim-
inn kannast vel við: „Austur í
Bðkmenntlr
eftir JÓHANN
HJÁLMARSSON
sinni inn á sömu braut. Ekki er
alltaf ljóst hvaða myndir Sigfús
hefur tekið vegna þess að Daníel
tók myndir f nafni hans. Hlutur
Daníels Daníelssonar mun því
vera stór í þessari bók. Liklegt er
talið að hann hafi tekið flestar
nýrri myndirnar. Sigfús nam ljós-
myndagerð í Björgvin og Kaup-
mannahöfn, en Danfel hjá Sigfúsi
og einnig I Skotlandi.
Myndatextar Þórs Magnússonar
eru stuttir, en engu að sfður góð-
ur leiðarvisir með myndunum.
Hönnun bókarinnar er prýðileg
og hefur prentun tekist vel. Ég
ætla ekki að hætta mér út i bolla-
leggingar um einstaka myndir, að
minnsta kosti ekki að sinni. En ég
tel að Ljósmyndir Sigfúsar Ey-
mundssonar sé ein þeirra bóka
sem varla er hægt að vera án.
Heimildasaga Sigfúsar Eymunds-
sonar og Daníels Danfelssonar er
slík að hún varðar alla. A bak við
hverja mynd er saga, stór eða smá
eftir atvikum, en saga sem á er-
indi til okkar ef við hirðum um
fortfðina, uppruna okkar.
Rússlandi," segir hann. „situr
skáldið André Siniavski I fangelsi
og skrifar þaðan: „Það er nauðsyn
að trúa. Ekki af hefð né ótta við
dauðann, ekki af því að enginn
veit nema..., ekki af auðsveipni
eða uggsemi, ekki til að varðveita
vissa húmanfska hugmynd, ekki
til að bjarga sálu sinni eða vera
frumlegur. Það er óhjákvæmilegt
að trúa af þeirri einföldu ástæðu,
aðGuð er.“
En hver er Guð? Og hvar er
hann? Þvi svarar biskup svo í
sömu ræðu: „Guð er hulinn bak
við slæður tfmans og öll fylgsni
eilffðar."
Þessi dæmi, sem ég hef tekið
hér úr ræðum biskups, eru handa-
hófskennd og fá. Þó held ég þau
nægi til að leiða i ljós þá trúar-
legu afstöðu sem fram kemur I
þessari bók. Höfundur telur
kristna trú yfir það hafna að leiða
þurfi getum að þvf samkvæmt
rökfræðilegum eða raunvfsinda-
legum aðferðum hvort hún
standist. Biblían er sá bjargfasti
grunnur sem hann byggir á. Mun
þá tæpast ósanngjarnt að álykta
sem svo að þessar ræður nái frem-
ur til þeirra sem trúa en hinna
sem efast. Sums staðar má skilja
svo að biskup telji kirkjuna vera í
varnarstöðu. En Guð er ekki í
varnarstöðu þvf hann er til og er
eilífur. Er ekki rétt skilið að sá sé
grunntónninn? Sumum kann að
finnast sem þessar ræður séu of
einhliða til að vera vekjandi
vegna hinnar trúarlegu sann-
færingar, í þær vanti þá innri
spennu og áhættu sem efinn jafn-
an vekur, ræðumaður ætti að gera
ráð fyrir fleiri möguleikum. Slikt
er jafnan álitamál og fer eftir
afstöðu hvers og eins til málefnis-
ins. Enn annað sem biskupi er
jafnan ofarlega í huga er þakkar-
gerðin, þakklæti fyrir miskunn
Guðs. „Erindi vort hingað f kvöld
er að þakka liðið ár,“ segir hann
t.d. í ræðu sem flutt var í Landa-
kirkju f Vestmannaeyjum réttu
ári eftir upphaf goss. Trúartraust,
tilbeiðsla, þakkargerð — með
þeim þrem orðum hygg ég þannig
að megi í sem skemmstu máli
draga saman og einkenna efni
þessarar bókar.
Vitaskuld bera svo ræðurnar
með sér að þær eru samdar og
skrifaðar með flutning í huga þar
sem ræðumaður getur beitt
áherslum að vild með rödd sinni.
Staður og stund fyrir predikanir
af þessu tagi er kirkjan á helgum
og hátfðum eins og nafn bókar-
innar minnir á. Hitt er bæði
verðugt og tilhlýðilegt að ræður
biskups íslensku kirkjunnar séu
einnig tiltækar i bók.'Þjóðin þarf
ekki að trúa á óskeikulleika
kirkjuhöfðingja sfns til að meta
orð hans meir en annarra.
Embætti fylgir ábyrgð. Og
biskupsembætti er bæði virðulegt
og mikilvægt i vitund þjóðar-
innar. Og hvort sem nú fólk trúir
meira eða minna, hvort sem það
fer f kirkju til gð heyra Guðs orð
eða af vana — sjálfsagt er hvort
tveggja til — þá eru margir sem
líta á kirkjuna sem samhengið í
lífi sfnu, ekki sfst á þessari öld
þegar svo margt fellur — en hún
stendur.
Gamalt -
Sígildar sögur:
Heiða.
Róbinson Krúsó.
Jane Carruth endursagði.
Ándrés Kristjánsson þýddi.
Bókaútgáfan örn og örlygur
hefur sent frá sér tvær sfgildar
sögur: Heiðu eftir Jóhönnu Spyri
og Róbinson Krúsó eftir Daníel
Defoe. Báðar eru þessar sögur fs-
lenskum lesendum að góðu kunn-
ar og virðast alltaf jafn kærkomið
lesefni fyriryngri sem eldri. J :ne
Carruth hefur endursagt sögurn-
ar, stytt þær og gert þær aðgengi-
legri fyrir yngri lesendur. Andrés
Kristjánsson hefur þýtt þær á ís-
lensku.
Stórar litmyndir prýða -bækur
þessar og eru þær eftir hinn
þekkta málara John Worsley.
■ en nýtt
Það er enginn vafi að myndirn-
ar auka enn gildi þessara bóka og
leiða lesandann lengra inn á þá
veröld sem sögurnar opna honum.
Efni þessara ólfku bóka tel ég
óþarft að kynna svo þekktar eru
þær báðar hérlendis.
Andrés Kristjánsson er vand-
virkur þýðandi, mál hans er lit-
rikt og hreint og því eru þessar
bækur mikill fengur fyrir börn og
unglinga.
Frágangur er mjög vandaður.
Bókmenntlr
eftir JENNU
JENSDÓTTUR