Morgunblaðið - 26.08.1978, Blaðsíða 23

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 26. ÁGÚST 1978
23
Ármann Kr. Einarsson:
Skólasöfn og bók-
menntakynningar
Eins og áöur hefur veriö sagt frá
var í þessum mánuöi haldin ráö-
stefna norrænna skólasafnvaröa í
Hindsgavl í Danmörku. Aöalefni
ráöstefnunnar var kynning barna-
bóka og skólabókasöfn. Rætt var um
einstakar barnabækur og barnabók-
menntir í heild. Of langt mál yröi að
rekja hér þær umræöur. En fram
kom aö góöar barnabækur hafa
mjög miRilvægu hlutverki aö gegna í
uppeldi einstaklingsins. Varðandi
skólabókasöfn var þaö einróma álit
aö með breyttum kennsluháttum er
skólasafn, meö öll sín mörgu og
margvíslegu hjálpargögn, sú undir-
staöa er skólastarfiö hvflir á.
Þríri íslendingar töluöu á ráöstefn-
unni í Noröurlandaþjóöanna í
menningarmálum. Ragnhildur Helga-
dóttir formaöur Félags skólasfnvaröa
talaöi um ástand og þróun skóla-
safna á íslandi. Ármann Kr. Einars-
son ræddi m.a. um Höfundamiöstöö-
ina og bókmenntakynningar í skól-
um.
Til glöggvunar á þessum viöfangs-
efnum skulu hér birtir stuttir kaflar úr
máli ræðumanna.
Erindi dr. Gylfa var langt og
ýtarlegt. Ræddi hann á breiöum
grundvelli stefnu Noröurlandaþjóö-
anna í menningarmálum (nordisk
kulturpolitik). Lokaorö hans voru
þessi:
„Markmið allrar menningarmála-
stefnu á aö vera aö kenna aö velja
og hafna, af ábyrgðartilfinningu, af
samvizkusemi. Þaö á aö kenna aö
virða þaö, sem er rétt, elska þaö,
sem er satt, iöka þaö, sem er gott,
njóta þess, sem er fagurt. Þaö á ekki
aö stuöla aö því, aö menn veröi
vélmenni, sem lifað geti áhyggjulausu
lífi í allsnægtum. Þaö á aö vera
markmiö í menningarmálum að
kenna mönnum aö vera frjálsir menn,
sem sé jafneölilegt að vilja kryfja
vandamál til mergjar og láta láta
heillast af lokkandi leyndardómi. Þaö
á ekki aö hvetja menn til þess aö
reyna aö skilja alla hluti. Markmiö
lífsins er ekki aðeins aö skilja, heldur
ekki síöur aö skynja og njóta án þess
að skilja. Enginn hefur skiliö sterk-
asta afl mannheima, ástina, kærleik-
ann. Stefnan í menningarmálum á aö
hvetja til þess aö reyna aö skilja hiö
skiljanlega, en skoöa hiö óskiljanlega
sem guðs gjöf, helgidóm.
Meiri vandi er lagöur á heröar
þeirrar kynslóöar, sem nú er aö vaxa
upp, en okkar. í gær haföi náttúran
vald yfir manninum. í dag hefur
maöurinn vald yfir náttúrunni. Er ekki
oröiö tímabært, aö við gerum okkur
Ijóst, aö ef tll vill er meginvandamál
tímans, sem viö nú lifum, fólgiö í því,
aö maðurinn hefur öölast vald yfir
náttúrunni áöur en hann hefur náö
valdi yfir sjálfum sér? Höfuöhlutverk
þeirrar kynslóðar, sem nú er aö vaxa
upp, er aö öölast vald yfir sjálfri sér,
til þess aö mannkyniö megi búa viö
frelsi og friö, farsæld og öryggl, til
þess aö framfarasporin þurfi engan
ugg aö vekja í brjósti mannsins,
heldur aöeins fögnuö. Stefna okkar
í menningarmálum veröur aö stuðla
aö því, aö þetta megi takast. Og þaö
tekst, ef menn læra aö þekkja sjálfan
sig og bera kærleika til annarra.
Þekkingin á sjálfum sér er allrl
annarri þekkingu mikilvægari. Ef
grundvöllur stefnu í menningarmál-
um veröur sá, aö allir skilji að hiö
versta, sem maöur gerir sjálfum sér,
sé að gera öörum illt, þá getum viö
litiö björtum augum á framtíöina.
Þessi sjónarmiö eiga samkvæmt
minni skoöun aö móta stefnu hinna
einstöku þjóöa á Noröurlöndum í
menningarmálum, og raunar ekki
aöeins þeirra, heldur raunar allra
þjóöa, mannkynsins í heild. En ég
held, aö einmitt hin aldagömlu kynni
og tengsl þjóöanna á Noröurlöndum,
einmitt þær hugsjónir á sviöi stjórn-
mála, efnahagsmála og félagsmála,
sem orðið hafa sameign Norður-#
landaþjóöa á liðnum tíma og eru
grundvöllur hinnar athyglisveröu og
nánu norrænu samvinnu, geti skapaö
þessum þjóöum skilyrði til þess aö
styöja hver aöra viö mótun slíkrar
stefnu. Einmitt þetta á aö mínu viti
að vera meginmarkmið samvinnu
Noröurlanda á sviöi menningarmála:
Aö skilyröi sérhverrar þjóöar til þess
aö efla þroska sinn og hamingju
batni, bæöi fyrir tilstilli aukins átaks
inn á viö og meö hjálp gagnkvæmra
kynna út á viö. Þá fellur stefna
sérhverrar þjóöar í menningarmálum
og norræn samvinna á sviöi
menningarmála í sama farveg og
stuölar aö því, aö norrænir menn
verði frjálsir og farsælir menn,
góðviljaöir og ábyrgir, menn meö
menntaöa dómgreind og hjartaö á
réttum staö. Einmitt vegna alls þess,
sem þjóöir Noröurtanda eiga sam-
eiginlegt, getur samvinna þeirra í milli
á sviöi menningarmála bætt skilyröi
sérhverrar þeirra til þess aö auöga
eigin menningu og efla skilyröi
sérhvers einstaklings til aukins
þroska og dýpri hamingju.
f kjölfar aukinna kynna á sviöi
menningarmála fyigir aukin vinátta. Á
grundvelli auklnnar vináttu veröa
Ármann Kr. Einarsson
Norðurlandaþjóöirnar sú norræna
þjóðarfjölskylda, sem eykur farsæld
allra þeirra þjóöa, sem eiga aöild aö
henni, og sérhvers einstaklings
hverrar þjóöar. í þessu er fólgin
grundvallarskýringin á gildi norrænn-
ar samvinnu í menningarmálum og
þá um leiö meginréttlæting þess, að
hún er nauðsynleg. Hún eflir sér-
hverja þjóömenningu, sem stendur á
gamalli rót og ber fagran ávöxt, og
hún eykur þá fegurö mannlífsins,
þann þroska einstaklingsins og þá
hamingju hans, sem gefur lífi hans
æöst gildi.“
í ræöu sinni rakti Ragnhildur
Helgadóttir skólasafnvörður þróun
bókasafnsmála frá upphafi barna-
fræöslu hér á landi. Um stööu
skólasafna í dag komst hún svo aö
orði:
„Til skamms tíma hafa hin nýju
bókasöfn veriö óþekkt hér á landi. En
í grunnskólalögunum frá árinu 1974
er í fyrsta sinn kveðið á um að við
hvern skóla í landinu skuli vera
bókasafn. í greinargerö, sem fylgdi
frumvarpinu, segir m.a. um áöur-
nefnda lagagrein 'aö meö gerbreytt-
um kennsluháttum, sem miöa aö því
fyrst og fremst aö kenna nemendum
sjálfum aö afla sér þekkingar, hlýtur
bókasafn aö vera eitt helsta starfs-
tæki skólans.“
í lögunum segir að nánari ákvæöi
um skólabókasöfn, húsnæði, bóka-
kost, starfsleiö og starfshætti setji
menntamálaráöuneytið í reglugerö.
Fjögur ár eru liðin og enn bólar ekki
á reglugeröinni. Þrátt fyrir þetta hafa
risiö upp skólasöfn viö marga skóla,
einkum í Reykjavík og nágrenni.
Hefur Reykjavíkurborg gegnt
forustuhlutverki í þessum málum. En
fjórum árum áöur en lögin komu
fram, beitti Borgarbókasafn Reykja-
víkur sér fyrir aö komiö var á fót
skólasafni í einum af Reykjavíkur-
skólunum, aö tilhlutan þáverandi
borgarbókavaröar, mun þaö hafa
veriö þaö fyrsta sem fullnægði
kröfum sem geröar eru til nútíma
skólasafns. Og áriö 1972 byrjaði
Fræösluskrifstofa Reykjavíkur aö
reka skólasafnamiöstöö sem sér um
alla tæknihliö safnanna, þ.e. flokkun,
skráningu og frágang bóka. Og nú er
svo komiö að skólasöfn eru í flestum
grunnskólum Rvk. Þaö er aö segja í
18 skólum af 22. Þannig aö í
höfuöborginni er staöa þessara safna
mjög góö.
Hinsvegar gegnir ööru máli um
skólasöfnin utan Reykjavíkur. í
könnun, sem menntamálaráöuneytiö
lét gera árin 1976—77, kom í Ijós aö
í skólum fyrir utan Reykjavík eru
aöeins unnar aö meöaltali tæpar 5
klukkustundir á viku viö bókasöfnin,
en hinsvegar í Rvk. ca. 25 tímar.
Aftur á móti er mismunurinn á
bókakostinum ekki eins mikill, í Rvk.
eru um 6 bækur á nemanda, en úti
á landi um 4 bækur á nemanda.
Gylfi Þ. Gíslason
En þaö sem fyrst og fremst háir
starfsemi skólasafnanna utan
Reykjavíkur er aö söfnin þar hafa
ekki neina þjónustumiöstöö, heldur
veröur hver og einn skólasafnvöröur
aö sjá um sitt safn, flokka og skrá
sínar bækur sjálfur. Er þetta
ófremdarástand og má rekja or-
sakirnar til hinnar langþráöu reglu-
geröar. Svo er enn eitt sem bagar
starfsemi skólasafnanna í öllu
landinu, en þaö er hinn mikli skortur
á fræðibókum fyrir börn og unglinga.
Síöastliöiö ár komu út 111 barna- og
unglingabækur en af þeim voru
aöeins 17 fræöibækur.
Starfsliö safnanna er aö mestu
leyti kennarar og bókasafns-
fræðingar t.d. í Reykjavík störfuðu
s.l. vetur 30 skólasafnsveröir; af þeim
voru 5 bókasafnsfræöingar. Þvi
miöur hefur verið mikil óeining milli
þessara tveggja hópa. Viröist vera
um merkingamun varöandi hlutverk
og eðli safnanna aö ræöa, aö
minnsta kosti ef marka má greinar
þær sem birtust í einu af dagblööum
borgarinnar s.l. vetur en þar reit
fulltrúi Félags bókasafnsfræöinga
hvassorða grein um þessi mál, kom
þar fram aö greinarhöfundur taldi að
kennarar vildu sitja aleinir aö skóla-
söfnunum, þar sem vinnan þar væri
mjög þægileg, einkum ef þjónustu-
miöstöövarnar gera öll skítverkin,
þ.e. flokkun og skráningu. Einnig var
þar skrifaö um aö námsgagnaverk-
stæöi tilheyröu ekki skólasöfnunum
og að síöustu var okkur kennurunum,
sem vinna á skólasöfnunum, líkt viö
homopata en bókasafnsfræöingum
viö lækna.
Áriö 1975 stofnuöu kennarar, sem
störfuöu á skólasöfnum í Reykjavík
og nágrenni, með sér samtök, Félag
skólasafnvaröa. Hlutverk félagsins
er:
1) Aö vinna aö vexti og viðgangi
skólasafna, svo þau geti gegnt því
hlutverki sínu samkvæmt lögum
um grunnskóla, aö vera eitt af
meginhjálpartækjum í skólastarf-
inu.
2) aö vinna aö aukinni starfsmennt-
un skólasafnvaröa.
3) aö gæta hagsmuna skólasafn-
varöa.
Síöastliöinn vetur náöist mikils-
veröur áfangi í kjaramálunum. En þar
var samþykkt aö „kennarar sem
ráönir eru aö skólasöfnum til starfa
þar sem geröar eru kröfur um
kennaramenntun, taki viö þau störf
sömu laun og þeir heföu viö almenn
kennslustörf."
Því miöur hefur veriö lítiö um
námskeiðahald fyrir skólasafnveröi
þetta áriö. Þó var haldiö stutt
námskeiö ca. 20 tíma sl. vetur á
vegum Kennaraháskólans. Eins hefur
Kennaraháskólinn beitt sér fyrir aö
fræðslufundir um skólasöfn væru
haldnir, var um aö ræöa 2—3 tíma
dagskrá um skólasöfn. Gátu skólar
Ragnhildur Helgadóttir
landsins óskaö eftir slíkum fundum.
Voru nokkrir haldnir meö þátttöku
kennara viðkomandi skóla. Má segja
aö þetta sé góð leiö til aö kynna
almennum kennurum markmiö og
starfsemi skólasafna.
íslenzku kennarasamtökin hafa
alltaf stutt viö bakiö á Félagi
skólasafnvaröa og nú fyrir skömmu
samþykkti 25. fulltrúaþing S.Í.B. aö
beina þeirri ósk til Menntamálaráðu-
neytisins aö þaö hlutist til um aö
kennarar gegni störfum skólasafn-
varöa. Ennfremur taldi þingiö
nauösynlegt aö komiö veröi á fót
skólasafnamiðstöð. Og til að tryggja
samvinnu viö kennara áleit þingið
æskilegt aö skólasafnveröir hafi
kennsluskyldu.
Ármann Kr. Einarsson ræddi nokk-
uö um stööu barnabókahöfundarins
í dag, vék m.a. að þeirri hættu'cgu
þróun aö verið sé að ganga af hinni
heföbundnu barnabók dauöri, en
allskonar rusl og alþjóðlegar mynda-
seríubækur flæöa yfir í ódýrum
útgáfum. Framleiöendur æsispenn-
andi myndaefnis láta gróöasjónarmiö
ráöa. Þá skiptir engu máli þótt þeir
gefi æskunni steina fyrir brauö.
Um kynningu bókmennta í skólum
fórust Armanni orö á þessa leið:
„Aö vekja áhuga barna- og ungl-
inga á lestri góðra bóka má að
sjálfsögöu gera með margvíslegum
hætti. Frumskilyrði er þó aö góöar
bækur séu tiltækar. í þessu sam-
bandi vil ég benda á aö Ríkisútgáfa
námsbóka (Ríkisforlag sem gefur út
námsbækur fyrir grunnskólann) er aö
gefa út svonefnt „Bókmenntaúrval
skólanna", en það er úrval úr verkum
helztu núlifandi skálda okkar og
rithöfunda. Út er komnar fjórar
bækur: „Leikur aö stráum" eftir
Gunnar Gunnarsson, „Kristrún í
Hamravík“ eftir Guðmund Hagalín,
„Syrpa" eftir Halldór Laxness og „Á
meðal skáldfugla“ eftir Tómas Guö-
mundsson. Bækurnar eru allar gefn-
ar út í smekklegri en ódýrri skólaút-
gáfu. Þetta er vissulegga viröingar-
verð tilraun og ber vonandi tilætlaö-
an árangur.
Um útgáfu barna- og unglinga-
bóka, bæði frumsamdra og þýddra,
er ekki tími til að fjalla um hér. En
því miöur er nú svo málum komið aö
erfitt er aö fá útgefnar bækur sem
fengur er í.
Aö síöustu vil ég drepa á eitt atriöi
í kynningu bókmennta, en það eru
heimsóknir skálda og rithöfunda f
skóla.
Upphaf þessa máts er aö fyrir
nokkrum árum var komiö á fót
svonefndri Höfundamiðstöö meö
aösetri f Reykjavík. Nýtur hún
fjárhagsstuönings frá ríki og borg og
starfar í tengslum viö Rithöfunda-
samband fslands. Því miöur hefur
fjárskortur hamlaö nokkuö starfsemi
stöðvarinnar hin síöustu ár. Eigi aö
síöur hefur stööin gegnt mjög
mikilvægu hlutverki hvaö varöar
kynningu ísl. bókmennta. Höfunda-
miöstöðin starfar á þann hátt aö
skólar, sem óska eftir heimsókn
rithöfunda, snúa sér til hennar. Ef
beöið er um sérstaka höfunda reynir
miðstöðin aö veröa viö þeim óskum
eöa sendir aöra eftir samkomulagi.
Höfundamiöstööin greiöir sföan rit-
höfundunum fyrir flutning verka
þeirra, en viökomandi skóli greiöir
ferðakostnaö utan Reykjavíkur.
Frumkvæöiö aö þessum höfunda-
heimsóknum eiga ýmist skólabóka-
veröir, skólastjórar eöa móöurmáls-
kennarar viökomandi skóla. Skipu-
lagning og undirbúningur hvílir hins-
vegar aö mestu á bókaveröinum.
Hann tekur fram allar bækur sem
safnið á eftir viðkomandi höfund,
kynnir nemendum þær, lánar bæk-
urnar til lestrar og lætur teikna úr
þeim myndir í samvinnu viö teikni-
kennara skólans. Stundum færa
nemendur jafnvel stuttar sögur í
leikbúning og frumsýna á bók-
menntakynningunni.
Er bókmenntakynningin fer fram
kynnir skólastjóri, bókavöröur eöa
einhver, sem til þess er fenginn,
höfundinn, bækur hans eru til sýnis,
myndir hanga uppi o.s.frv. Höfundur-
inn les valda kafla úr verkum sínum,
ræöir um ritstörf sín og svarar
spurningum nemenda.
Ef þessar heimsóknir eru vel
undirbúnar af beggja hálfu, skólans
og rithöfundarins, geta þær oröið
eftirminnilegar, ekki einungis nem-
endum og kennurum heldur líka
höfundunum sjálfum. Hér tala ég af
eigin reynslu. Þaö er rithðfundi dýrleg
upplifun aö tala viö fróöleiksfús og
áhugasöm ungmenni og svara hinum
sundurleitustu spurningum: Hver er
skemmtilegasta persónan sem þú
hefur skapaö og hver er sú leiöinleg-
asta? Hvaö á maöur aö gera til þess
aö verða rithöfundur? o.s.frv.
Höfundamiðstööin nýtur vaxandi
vinsælda og til hennar er leitaö frá
öllum landshornum. ísland er stórt
og erfitt yfirferöar, ekki síst í
skammdegi og vetrarhörkum. En
rithöfundarnir telja ekki eftir sér aö
feröast langan veg, meö skipum,
flugvélum eða áætlunarbílum sem
sitja svo kannski fastir á einhverri
heiðinni þar sem snjótraðirnar eru
svo háar aö aöeins sér upp í
stjörnubjartan himininn.
Skólabókaveröir hafa veriö áhuga-
samir um bókmenntakynningar í
skólum og eru aö nokkru leyti
brautryöjendur á því sviöi. Aö mínu
mati er samvinna bókavaröa og
rithöfunda mjög mikilvæg. Nokkuö
hefur áunnizt en mikil verkefni bíöa
fram undan.
Ármann Kr. Einarsson.