Morgunblaðið - 26.08.1978, Blaðsíða 27

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 26. ÁGÚST 1978
Anna Þórhallsdóttir söngkona skrifar:
Nýlega barst sú fregn, að hiö
langþráöa útvarpshús ætti aö fara aö
rísa af grunni viö Suöurlandsbraut í
Reykjavík. Sú frétt leiddi til hugleiö-
ingar um ýmislegt, sem á mína daga
hefir drifiö, þau fimmtíu ár, sem ég
hefi átt heima í höfuöborginni. Áriö
1928 kom ég alkomin frá fæöingar-
staö mínum Höfn í Hornafiröi. Hin
langa búseta mín í borginni er ekki
frábrugöin annarra ef ég gæti ekki
skýrt frá því, aö ég hefi sungiö fyrir
almenning öll árin.
Þessi hálfa öld hefir liöiö ótrúlega
fljótt. Hún hefir veriö full af ævintýr-
um og Ijúfum endurminningum.
Beiöni um sönginn hefir oftast komiö
frá ýmsum félagssamtökum, t.d. frá
líknar- og átthagasamtökum, ef
vöntun hefir veriö á skemmtikrafti.
Ennfremur hefi ég haldiö sjálfstæöar
söngskemmtanir og leikiö á langspil-
iö meö söngnum. Síðast en ekki sízt
nefni ég útvarps- og grammófónsöng
minn. Enginn veit hversu langt hann
hefir náö.
Sú tegund sönglistar minnar, fylgir
upphafi Ríkisútvarpsins, sem er
samkvæmt mínu tímatali, árið 1929.
Ummæli nokkurra útvarpsmanna í
sjónvarpi og útvarpi þess efnis, aö
Ríkisútvarpiö hafi byrjað p. 20.
desember 1930, er aö mínu viti ekki
á rökum reist. Söguleg staöreynd er
önnur.
Þennan nefnda dag var sendistöö-
in á Vatnsendahæö opnuö og
Ríkisútvarpiö formlega tekið í notk-
un. Fyrstu reglulegu útsendingar í
gegnum þá sendistöö var næsta dag,
eöa þ. 21. desember.
Tilraunastöö Ríkisútvarpsins
viröist vera týndi hlekkurinn. Stööin
hefir veriö nefnd þrem öörum
nöfnum, Gamla-stööin,
Reynslu-stööin, og Prófstööin.
Vatnsendastööin hefir oft veriö
nefnd Nýja-stöðin eða Stóra-stööin.
Af þessu má sjá að stöövarnar hafa
verið tvær og tel ég aö þegar aö
ríkisstarfsmenn taka viö yfirstjórn á
Tilraunastööinni og Útvarpsnotenda-
félagiö hættir rekstrinum, pá byrji
Ríkisútvarpið starfsemi sína. Þaö
geröist árið 1929. Edinborgarhúsiö í
Hafnarstræti í Reykjavík var fyrsta
leiguhúsnæði Ríkisútvarpsins. I því
húsi byrjaöi ég starfsferil minn sem
útvarpssöngkona.
Á næsta ári, seinni hluta þess, gæti
ég búizt viö fimmtíu ára afmæliskaffi
hjá Ríkisútvarpinu. Afmæliskaffi út-
varpsstarfsmanna er drukkiö ár
hvert, til aö minnast byrjunar út-
varpsins p. 20. desember.
Þjónustualdursár mitt er 1929 og þaö
læt ég ekki af mér taka. Hiö villandi
tímatal útvarpsmanna, sem um er
rætt, ættu þeir helzt einhvernveginn
aö leiörétta, svo aö allt þaö ágæta
fólk, sem fram kom í útvarpi á
þessum tíma veröi ekki strikað út úr
vitund þeirra og annarra.
Nú er horfiö aftur til ársins 1925.
Þá var Víðvarpsnotendafélagið
stofnað. f því var þriggja manna
stjórn. Sú fyrsta var skipuö þessum
mönnum: Júlíus Björnsson, rafvirki,
Ólafur Friðriksson, ritstjóri og
Magnús Thorberg, símstjóri. Tilgang-
ur þess var aö efla þekkingu á
útvarpsmálum og gæta hagsmuna
útvarpsnotenda. Féiagar í þessu
félagi böröust fyrir ríkisreknu útvarpi.
Deild var síöar stofnuö á Noröfiröi,
og var Páll G. Þormar, formaöur. Frá
þeim manni kom kvörtun um mitt
sumar 1929 um lélega fréttaþjónustu
útvarpsins.
Árió 1927 fól Alþingi ríkisstjórninni
aö skiþa nefnd til þess aö gera
tillögur um ríkisrekstur á útvarpi.
Kosnir voru: Gísli J. Ólafsson,
landssímastjóri, Páll E. Ólason,
prófessor og Lúövík Guómundsson,
skólastjóri.
Nefndin lauk störfum haustið 1927,
og voru tillögur hennar um byggingu
og rekstur útvarpsstöðvar samþykkt-
ar á Alþingi árið 1928. Lög um
útrýmingu á útvarpstruflunum höföu
veriö samþykkt ári áöur.
Sennilega á árinu 1925 var félag
stofnaö, sem nefnt var „H.f. Útvarp”.
Stofnendur voru nokkrir menn sem
ætluöu aö koma á stofn útvarpsstöö.
Aöalforystumenn voru: Otto B. Arnar
loftskeytafræóingur og Lárus
Jóhannesson lögfræöingur, síöar
hæstaréttardómari. Þessir hugdjörfu
og bjartsýnu menn höföu fengiö
áhuga fyrir þessu nýja menningar-
tæki og byrjuöu af kappi aö vinna aö
þessu hugöarefni sínu. Félagiö tók á
leigu baöstofu Búnaöarfélags íslands
í Reykjavík, gjörbreyttu henni og
klæddu upptökusalinn meö taui, til
hljóöeinangrunar. Þarna settu þeir í
gang upptöku- og sendistöö,.
Kallmerki stöðvarinnar, sem var
opnuö sunnudag 21. mars 1926 var
„Víðvarp Reykjavík". Hér var komin
fyrsta Útvarpsstöö íslands. Eftir
opnunina kom í ijós, aö stööin var
orkulítil og byrjunaröröugleikar mikl-
ir. Það heyrðist til hennar á takmörk-
uöu svæöi sunnanlands. Nokkrum
dögum áöur en opnað var, eöa 18.
marz, var tilraunaútsending. Stööina
opnaöi Magnús Guömundsson at-
vinnumálaráöherra. í ræöu, sem
hann hélt viö þetta tækifæri, minntist
hann á hve mikið menningartæki
þetta væri, en þar sem engin reynsla
væri á svona starfssemi og þjóöin
væri fámenn, varaöi hann viö bjart-
sýni. Þeir, sem uröu hennar aönjót-
andi, voru himinlifandi af fögnuöi yfir
aö hafa fengið útvarp, og yfir efni því,
sem þar var flutt. Sjómenn voru
þakklátir fyrir þessa nýung, þeim
þótti gott á fá fréttir og veöurfregnir
í gegn um útvarpiö, og var kappkost-
aö að þessir dagskrárliöir féllu ekki
niöur á meöan útsendingar voru ekki
rgiubundnar. Varðveitzt hefir skeyti
frá togaranum „Maí“, sem var á hafi
úti. Hann hrósar Víövarpsstööinni
fyrir hversu greinilega heyrist frá
henni. í prentuöum dagskrám dag-
blaöanna má sjá furöu mikla fjöl-
breytni. Þar koma fram þjóöþekktir
menn meö margvíslegt efni. Flestir
eru nú iátnir. Þaö er mikill skaöi, aö
Tiiraunastöö Ríkisútvarpsins lét ekki
prenta dagskrár, hvorki í blööum né
annarsstaöar.
þjónusta var styrkt af ríkinu. Ég man
eftir aösópsmiklum manni, séra
Siguröi Einarssyni í Holti. Var hann
tilrauna-þulurinn. Fiestir vita að einn
fallegasti þulurinn, meö mjúku tal-
röddina, var settur í þularstarfió í lok
ársins 1930, Sigrún Ögmundsdóttir,
og er talinn fyrsti útvarpsþulur
Ríkisútvarpsins.
Næst nefni ég mennina, sem voru
við vélar og upptökutæki í magnara-
salnum. Þar er efstur í huga Dagfinn-
ur Sveinbjörnsson magnaravöröur
prúömenni mikiö, og tveir útvarps-
virkjar, sem þekktir eru úr viöskipta-
lífinu, Friörik A. Jónsson fyrrum
kaupm. Bræöraborgarstíg og Svein-
björn Egilsson útvarpsvirki.
Þessir menn störfuöu mikiö aö
uppsetningu tækja í Vatnsendastöö-
inni. Áöur en sagt er frá þeirri stöö,
vil ég minnast á deilur þær sem risu
út af ágreiningi um yfirstjórn Ríkisút-
varpsins. Þá var útvarpsstjóranafniö
ekki til í málinu. Sem sjá má áöur var
Gísli J. Ólafsson landsímastjóri, í
nefnd þeirri sem stjórnvöld skipuóu
til aö athuga með tilhögun og rekstur
útvarps. Hann var orðinn málinu
kunnugur og hefir sennilega taliö
réttast aö Landssími íslands, tæki öll
þessi mál aö sér. Enda kom á daginn
aö starfsmenn Landssímans unnu
nikiö aö aö margskonar störfum fyrir
Vatnsendastööina. Þessum deilum
lauk á þann veg sem menn vita um,
að útvarpiö geröist sérstök stofnun í
ríkisrekstrinum. Mikiö lán var þaö, aö
hægt var aö fá sprenglæröan verk-
fræöing, sem kom úr röðum síma-
Hugleiðing um upp-
haf útvarps á Is-
landi og búsetu mína
íRegkjavík í 50 ár
í ársbyrjun 1928 fór alvarlega aó
síga á ógæfuhliöina hjá litlu for-
ystu-útvarpsstöðinni. Félagar í „H.f.
Útvarp," höföu ekki handbært meira
rekstrarfé fyrir stööina. Þeir hótuöu
lokun hennar, ef þeir fengju ekki
aöstoö. Þar sem engin hjálp barst,
var útvarpinu lokað Þ. 11. apríl 1928,
eftir þaö heyröust víösvegar
óánægjuraddir, sem linnti ekki fyrr
en stööin var opnuö aftur, einum
mánuöi síðar, eöa p. 12. maí.
í sambandi viö lokunina skrifar
Lárus Jóhannesson stjórnvöldum
bréf, en þá var forsætisráöherra
Tryggvi Þórhallsson. Útdráttur úr því
bréfi var á þessa leiö: „Félagar höföu
margítrekaö beiöni um fjárhagsaö-
stoó og lagt ríka áherzlu á, aö þeir
myndu komast yfir erfiöleikana, ef
þeir fengju tolltekjur þær, sem ríkið
fengi af innfluttum útvarpstækjum.
Þeir höföu barizt viö fjárskot í tvö ár.
Ef landsstjórnin vildi sýna þessu máli
skilning, væru félagar reiöubúnir til
aö opna stööina aftur og einnig
sögöust þeir leggja fram fé til
endurbóta á stööinni, ef þessu kalli
væri sinnt.
Ekkert heyröist frá yfirvöldum.
Útvarpsstarfsemi sigldi hraöbyrinn í
ríkisreksturinn. Víkur nú sögunni aö
Útvarpsnotendafélaginu. Fundur var
boöaður í „Bárunni". Þar var fjöl-
menni mikiö. Ákveöiö var aö stofna
félag til aö koma' útvarpsmálum á
fastan grundvöll. Félagiö var stofnað
9. maí 1928, og gengu þá í þaö þrjú
hundruö manns. í félaginu var sjö
manna stjórn. Einn félagsstjórnenda
var hién ötuli framkvæmdamaöur,
Steingrímur Jónsson rafmagnsstjóri.
Lagt var til aö Víövarpsstöðin væri
fengin aö láni, og reka átti hana meö
því aö fá sjálfboðaliöa, til starfa.
Ekkert átti að greiöa nema rafmagn
og leita eftir afslætti á því. Stööina
fengu félagar leigufrítt.
Hafi rafmagnsafsláttur fengizt, er
þaö fyrsti ríkisstyrkur til útvarps-
starfsemi eftir því sem séð verður.
Víövarpsstööin hélt áfram í Bunaðar-
félagshúsinu, ef til vill hefir bænda-
stéttin iánaó hinum nýju mönnum
húsiö endurgjaldslaust, um þaö er
ekki glöggt vitaö. Hvenær útvarps-
stöóin flyzt í Edinborgarhúsjö undir
handleiðslu hins nýja Útvarps-
notendafélags veit ég ekki, en þegar
Gunnlaugur Briem símaverkfræðing-
ur er settur starfsmaöur viö Lands-
síma íslands og þá jafnframt viö
útvarpiö, þá er brotiö blaö. Hann
byrjar starf sitt 6. júní 1929. Um
svipað leyti kemur hinn nýi útvarps-
stjóri Jónas Þorbergsson fram á
sjónarsviöiö. Þegar ríkisstarfsmenn
eru settir til starfa viö útvarpsrekstur-
inn, má telja aö Ríkisútvarpið byrji.
Þegar Jónas Þorbergsson var send-
ur, fyrst í janúar áriö 1930, af
ríkisstjórninni til margra landa til
þess aö kynna sér útvarpsrekstur
annarsstaöar, var búiö aö ráöa til
bráöabirgöa margt starfsfólk viö
útvarpiö. Þar má fyrst nefna heiðurs-
konuna Guörúnu Reykholt, sem
starfaói sem skrifstofustúlka viö
útvarpiö í áraraöir. Til þess aö hressa
upp á minnið frá þessum tíma, ætla
ég aö nefna nokkur nöfn, sem eldra
fólk kannast við, frá byrjun útvarps-
ins og sem mér er í fersku minni.
Auk þeirra þriggja sem ég hefi
nefnt koma í huga minn þeir menn,
sem komu fram f útvarpinu. Vil ég
fyrst nefna Jón Eyþórsson veöur-
fræöing. Hann kom fram fyrir veöur-
stofuna meö veöurfregnir, einnig
flutti hann fróöleg erindi. Ásgeir
Magnússon teiknari á Landssíman-
um var meö fyrstu starfsmönnum,
sem settir voru til starfa í Tilrauna-
stööinni. Hann mun hafa verið viö
fréttaþjónustu. Ég man einnig vel
eftir Axel Thorsteinssyni rithöfundi.
Hann starfaöi á vegum F.B. sem
þýöir Fréttaþjónusta blaöamanna. Sú
manna, til starfa við þetta flókna
tæknistarf. Gunnlaugur Briem hafði
ritað margar fræöigreinar um þessi
mál og gert mönnum Ijóst, hve
stórkostleg uppfinning útvarpiö var
og möguleikar margir.
Þeir sem byggóu Vatnsendastöö-
ina voru fyrst og fremst Einar
Kristjánsson, byggingameistari og
Siguröur Jónsson múrarameistari.
Sennilegt er að Jónas Eyvindsson
símaverkstjóri hafi starfaö aö lagn-
ingu stóra jarðstrengsins frá Reykja-
vík aö sendistööinni. Eftir opnun
stöövarinnar voru möguleikar hvar
sem var á landinu aö heyra í útvarpi.
Mig minnir að upptökustööin hafi
haldiö áfram í Edinborgarhúsinu til
ársins 1932, en þá fiyzt starfsemin í
Landssímahúsiö v/Austurvöll. Þar
var stór upptökusalur á efstu hæö
hússins. Þarna söng ég nokkrum
sinnum á ári í mörg ár. Árið 1929 var
stofnaö útvarpsráö. Fyrsti fundur þar
var í nóvember.
í fyrsta útvarpsráö voru skipaöir:
Helgi Hjörvar formaður, dr. Páll
ísólfsson og dr. Alexander Jóhannes-
son. Þessir þrtr menn geröu garðinn
frægan, hver á sínu sviði. Dr.
Atexander var faliö af útvarpsráöi aö
leita samninga viö nokkrar helztu
stöövar Evrópu um rétt til endurút-
varps. Dr. Páll skipulagöi starf
útvarpstónlistar, hann var stórfeng-
legur orgelleikari og kórstjóri og
mörgum minnisstæður. Ég átti því
láni aö fagna. aó syngja oft meö hans
undirleik í Dómkirkjunni og undir
hans kórstjórn, Helgi Hjörvar kennari
og fræöimaöur skrifaöi eftirfgrandi:
„Utvarpiö er nýjast af öllum undrum
nútímans. Útvarpið hefir þurrkaö
burt allar fjarlægöir af jöröinni. Víöa
hvar erlendis hefir útvarpiö veriö til
dægrastyttingar. Varla þarf aö efa aö
þaö veröur á aöra lund hér, fyrst af
því aö alþýöa hér er námfús og þyrst
í fróöleik. En í ööru lagi af því að
27
íslenzka stööin mun vissulega verða
rekin sem menningarstofnun, en ekki
sem gróðafyrirtæki, sem þarf að
þjóna duttlungum fólksins." Og Þá
vitum við það. Þessu var lofaó og hví
ekki aó efna það?
Þennan kafla greinar minnar enda
ég meö upptalningu á mönnum og
konum, sem ég oftast sá bregöa fyrir
og ég haföi afskipti af. Þessi
útvarpsmannahópur, sem ég dreg
fram í dagsins Ijós, var aö störfum frá
1929 til 1932 og er ekki nema lítiö
brot af öllum þeim, sem unnu þarna.
Auk þeirra, sem áður eru nefndir
eru eftirtaldir menn mér í huga: Úr
tónleikadeild Tilraunastöðvarinnar er
Þórarinn Guömundsson fióluleikari
fremstur ásamt Emil Thoroddsen,
píanóleikara. Ég vann með báðum
þessum mönnum. í hljómsveit Þórar-
ins vann Indriöi Bogason fiöluleikari,
sem er enn starfsmaöur útvarpsins
og spilar á sína fiölu í Sinfóníuhljóm-
sveit íslands. Þórhallur Árnason
sellóleikari, sem einnig lék iengi í
sömu hljómsveit. Eggert Gilfer tafl-
maöur lék eitt sinn undir söng minn
á stofuorgel. í útvarpskórnum gamla
átti ég marga kunningja. Ein söng-
kona þar kom fram í Víðvarpsstöð-
inni, þaö var Guörún Sveinsdóttir;
sömuleiöis sést nafn Guðrúnar
Ágústsdóttur í útvarpsdagskrá þeirr-
ar stöðvar.
Þegar komiö er fram yfir árið 1930,
fer ég aö rekast á íslenzkukennara
minn, Vilhjálm Þ. Gíslason skóla-
stjóra og síöar útvarpsstjóra. Hann
flutti oft fróðleg erindi í útvarpiö og
var frá fyrstu tíö áhrifamaður í
útvarpsmálum. Jón Þórarinsson,
fulltrúi sjónvarpsins, kom fljótlega
inn í mynd útvarpsins. Þessar konur
eru mér minnisstæðar: Sigrún Gísla-
dóttir starfsstúlka í tónlistardeild,
sem var alltaf á sínum staó og valdi
fagra tónlist af hljómplötum, og svo
voru það gjaldkerarnir Sigríöur
Bjarnadóttir og Þórleif Norland. Ég
lýk þessari upptalningu meö því aö
minnast á nokkra menn enn, fyrst og
fremst Sigurð Þórðarson, skrifstofu-
stjóra og tónskáld. Þá voru þar
erlendu hljómlistarmennirnir sem
báðir fengu íslenzkan borgararétt:
Fritz Weisshappel píanóleikari og dr.
Urbancic hljómsveitarstjóri, báöir
sérstakir listamenn og í uppáhaldi hjá
öllum. Svo kveð ég hópinn og fer inn
í nútímann. Af Andrési Björnssyni
útvarpsstjóra hefi ég haft mjög góð
kynni, ég óska honum áframhaldandi
farsældar í útvarpsstarfinu.
Um búsetu mína í Reykjavík er þaö
að segja eins og áöur er nefnt, að ég
kom til borgarinnar árið 1928. Mér
hafði verið boöið starf við Bæjarsíma
Reykjavíkur og nágrennis, sem var í
Landssímahúsinu gamla, sem nú er
gamla lögreglustööin. Þarna starfaöi
ég í tólf og hálft ár. Þaö er tæpast
hænufet frá margumtöluöu Edin-
borgarhúsi til skrifstofu minnar í
Pósthússtræti. Þeim Þórarni og Emil
þótti þægilegt aö ná í mig til aó reyna
tækin, þá var ekki um annað aö ræöa
en aö syngja í beinni útsendingu,
beint út í loftiö, Stundum kom
Dagfinnur meö stórt spjald, sem á
stóð: Stattu nær, eöa rétt á eftir:
Stattu fjær, meöan ég var að reyna
aö gera mitt bezta, hvað sönginn
snerti. Þarna reyndi á, hve sterkar
taugarnar voru. Á bæjarsímaskrif-
stofuna komu margir vióskiptavinir,
stundum góöir, stundum vondir. Ég
haföi þaö leiöinlega starf aö láta loka
símanum, ef menn skulduöu. Flestir
borguöu fljótlega, aörir voru skuld-
seigir og plötuöu mig aó lána sér
lengur en mér var leyfilegt. Þetta var
þjónusta viö borgarbúa.
Ég býst við aö margir muni eftir
mér á hjóiinu mínu. Þaö keypti ég í
Kaupmannahöfn og notaöi þaö í
áratugi. Á því þeyttist ég á milli,
þegar ég var vió aukavinnu mína,
sönglistina. Kórarnir voru margir sem
ég söng í, og þá þurfti ég aö fara
geyst yfir, því þaö varð kurr yfir því,
ef kórfólkiö kom ekki á mínútunni. Ég
skrifaði á almanakiö: þetta kvöld hjá
Páli, þetta kvöld hjá Sigfúsi, eöa
þegar tilkynnt var, aö nú áttum viö
aö fara út í skemmtiferöaskip á
höfninni og syngja undir stjórn Jóns
Halldórssonar. Ekkert var tekið upp
af hljómplötum þá. Svo slæ ég botn
í greinina, meö þessum oröum: „Ég
vildi hvergi frekar eiga heima í
heiminum en á Höfn í Hornafirði, eöa
höfuöborginni Reykjavík."
Svo vona ég aö engum detti þaö
í hug, aö ég sé aö rita grafskrift yfir
sönglist minni. Ég hefi í hyggju aö
syngja svo lengi sem almenningur vill
hlusta á mig og Guö lofar.