Morgunblaðið - 17.05.1979, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 17. MAÍ1979
Níutíu ára lífshlaup Sveins
Gunnlaugssonar í hnotskurn
Égheíaldrei tekið þátt
í pólitísku kjaítæði
„Ef mín kennsla og skólastjórn í
fimmtíu ár hefur orðið að ein-
hverju gagni, þá vildi ég helst
segja hverjir það eru sem hjálp-
uðu mér til þess að verða þetta. Þá
vil ég byrja á því að gömlu
konurnar sögufróðu og sagnagóðu
sem tóku okkur krakkana í Flatey
heim til sín og sögðu okkur sögur
og ævintýri á kvöldin og ýmsan
fróðleik, gerðu það með afbrigð-
um, það voru okkar fyrstu kennar-
ar. Óg þær mögnuðu okkur í það
að gefa frá okkur það sem við
vissum. Og þær kenndu okkur að
tala við börn eins og þeim hæfði.
Og það er áreiðanlegt að þegar
rúmið ömmunnar varð autt á
íslensku heimili að þá missti
íslenskt uppeldi það þýðingar-
mesta, sem í þjóðlífinu hefur
verið.“
Eftirsóttur
ræðumaður
Hann er níutíu ára gamall í dag
hann Sveinn Gunnlaugsson, heið-
ursborgari á Flateyri og fyrrver-
andi skólastjóri þar. í tilefni þess
var hann heimsóttur til að rabba
svolítið um liðna daga. Meðan það
þótti enn góð skemmtan að hlusta
á snillinga hins talaða orðs á
mannfundum, var Sveinn vel
þekktur og eftirsóttur ræðumaður
víða um Vesturland og það fór
ekki fram hjá viðmælanda hans að
hann hefur haft og hefur enn yndi
af ræðuforminu, leggur sig fram
við það og segir skipulega og
lifandi frá. Og hvernig var það,
var það ekki rétt með farið að
hann væri höfundur að hinni
frægu ræðu Rauðsmýrarmaddöm-
unnar í Sjálfstæðu fólki? Jú,
reyndar, hann var fenginn til að
halda ræðu fyrir konur í Dölum og
þær sendu Hlín hluta ræðunnar til
birtingar. Þar sá Halldór Laxness
ræðuna og notaði hana í verk sitt.
En Sveinn vill engar umræður um
þetta, það hefur áður verið tekið
til meðferðar á öðrum vettvangi
og útrætt.
Þú mátt ekki
með nokkru
móti gera
þetta Sveinn
„Þessar gömlu konur í Flatey
voru ákaflega fróðar, amma mín
og önnur kona gömul, sem Oddný
hét og var Matthíasdóttir. Þær
tóku okkur krakkana heim til sín í
rökkrunum og sögðu okkur sögur
og ævintýri og fróðleik alla leið
frá þjóðsögunum og upp í himna-
ríki. Amma mín hét Kristbjörg og
var Jónsdóttir, fróðleikskona mik-
il, ekta frásagnarkona. Amma mín
Tieitin var lengi vinnukona í Hóls-
búð, hjá Ólafi Sívertsen. Þar var
fyrsti skóli í Flatey og þessar
gömlu konur fengu þar ýmsan
fróðleik.
Þessu næst vildi ég telja minn
styrktarmann til þess að verða
kennari, það var séra Sigurður
Jensson í Flatey. Hann hvatti mig
til að fara í kennaraskólann og
hann kenndi mér fyrst sjálfur
fyrir fermingu ýmislegt. Hann var
merkilegur maður. Ég ætlaði ekki
að verða kennari, ég var búinn að
sækja um Verslunarskólann í
Reykjavík, en þá kom séra Sigurð-
ur til mín og sagði: „Þú mátt ekki
með nokkru móti gera þetta
Sveinn. Það er verið að byggja
hérna skóla og þú ert búinn að
kenna hérna og þú verður að fara í
Kennaraskólann. Því nú hefur
þeim einu sinni hér á Islandi
heppnast að finna réttan mann á
réttan stað, þar sem er séra
Magnús Helgason."
Sveinn Gunnlaugsson er fæddur
í Flatey á Breiðafirði 17. maí 1889.
Foreldrar hans voru Gunnlaugur
Sveinsson skipstjóri og Guðlaug
Gunnlaugsdóttir. Hann ólst upp í
Flatey og átti þar heima, þangað
til hann var búinn að taka kenn-
arapróf. Hann lauk kennaraprófi
frá Kennaraskóla íslands 12. maí
1909, fyrir sjötíu árum, og var í
fyrsta árgangi, sem útskrifaðist
þaðan. Þetta var fyrsta starfsár
skólans og í þriðja bekk, efsta
bekk, komust þeir sem höfðu
kennarapróf frá Flensborg, gagn-
fræðapróf eða búfræðipróf. En
auk þess fengu þrír nemendur,
sem ekkert próf höfðu að þreyta
inntökupróf, Sveinn, Sigfús Berg-
mann og Svava Þórhallsdóttir. Að
námi loknú tóku þeir Sveinn og
Sigfús, hann var líka úr Flatey,
nemendur heim til sín í einn
vetur, en þá var nýi skólinn
tilbúinn og kennaraaðstaða við
hann var auglýst. Þeir sóttu báðir
um og Sigfús hlaut hnossið.
Þar skemmdist
aldrei bók
— Hvað var mikið eftir af hinni
fornu menningu Flateyjar, þegar
hér er komið sögu?
— Flatey lumaði alltaf á menn-
ingu og það var bókasafnið sem
réð því. Það var stofnað 1833 held
ég, með hundrað bóka gjöf og
hundrað ríkisdala gjöf. Og ríkis-
dalirnir áttu að ganga til þess að
verðlauna menn fyrir ýmislegt
framtak í hreppnum; fyrir skipa-
smíðar, fyrir sjómennsku jafnvel
og svo eitt sem merkilegt var, gott
uppeldi á börnum, sem voru á
mannanna hjálp. Einn bóndi úr
Bjarneyjum hefur fengið tvisvar
eða þrisvar verðlaun úr þessum
sjóði. Ég skrifaði smágrein um
þetta þegar bókasafnið varð
hundrað ára og fer niður á Al-
þýðublað með hana — ég hef nú
verið Alþýðuflokksmaður alla tíð
— og segi ja nú ætla ég að láta
ykkur hafa grein um merkilegan
hlut, þar sem maður fékk verðlaun
fyrir uppeldi vandalausra barna.
Én þá snerist Hannes minn á
horninu eitthvað öfugt í þetta og
sagðist ekki hafa neitt pláss fyrir
þetta. Ég fór þá niður á Morgun-
blað og þar var greinin tekin
undireins. Já, í Flatey eymdi eftir
af fornri menningu, það var lesið
þarna ákaflega mikið. Kirkjan
gamla í Flatey var byggð 1863 og
fyrir afganginn af henni var byggt
bókasafnshús, sem er næst elsta
bókasafnshús á íslandi, íþaka var
víst eldri. Og það stendur þar
ennþá, en rúið öllum bókum, til
allra óheilla. Þar var aldrei upp-
hitun nein og þar skemmdist
aldrei bók. Ég man þegar ég var
stráklingur að fá mér bækur, að
þegar mikil frost voru þá brakaði í
gólfinu þegar ég gekk um, en það
var allt þurrt. Þetta hús var byggt
fyrir afganginn af kirkjunni og
svo fyrir samskot, meira að segja
vinnukonurnar gáfu, ég sé að þær
hafa gefið tólf skildinga og svo-
leiðis ýmislegt, til þess að koma
þessu húsi upp. Því hefur Baltasar
sett eina mynd í kirkjuskreyting-
una þar sem verið er að byggja
húsið. Þetta bókasafn, það mennti
svo allar sveitirnar í kring. Það
voru sendar skjóður, skinnskjóður
upp í sveitirnar, með bókum til
útlána og það er ekki tóm hending
sko, að þarna tveim árum seinna
Fiir ni því að verða níutíu ára og öríiir þeirra ganga um teinréttir og statlausir eins og Sveinn.
Texti og myndir:
Sigurjón Valdimarsson
en bókasafnið í Flatey rís upp, þá
fæðist drengur í Skógum, sem hét
Matthías, þá var fjórtán ára
gamall drengur á Reykhólum, sem
hét Jón Thoroddsen og fjórum
árum eftir að bókasafnið var
stofnað þá fæðist drengur í
Djúpadal, sem heitir Björn Jóns-
son, svo að ég nefni nú þetta
aðeins. En það er ekki víst nema
að skjóðurnar frá Flateyjarbóka-
safni hafi haft svona í kring um
sig.
Farðu nú fyrir
mig á Flateyri
Þegar Sigfús hafði verið veitt
kennarastaðan við nýja skólann í
Flatey — hann hafi náð sér í það
forskot að taka nokkra tíma í
orgelleik — þá sótti Sveinn um
kennarastöðu á Patreksfirði og
fékk hana. Þar kenndi hann í fjóra
vetur en þá skall stríðið á. í
kjölfar þess fylgdi skortur á ýms-
um nauðsynjum, þ.á m. á kolum
svo ekki var hægt að starfrækja
skóla. Þá gerðist Sveinn farkenn-
ari í Breiðafjarðareyjum og í
stríðslok sækir hann aftur um
Flateyjarskóla á móti Sigfúsi
Bergmann og í þetta sinn er
honum veitt staðan. Þar kennir
hann síðan til ársins 1930. „Þá
losnar skólinn í Hafnarfirði og þá
sæki ég um hann. Hann sækir líka
um skólann hann, æ hvað hét
hann nú aftur, já hann Friðrik
Bjarnason, en hann er búinn að
vera þar yfirkennari í þrjátíu ár,
en ég er búinn að vera skólastjóri í
nokkur ár. Ásgeir Ásgeirsson, sem
þá er fræðslumálastjóri, hann
gerir mér boð að finna sig suður í
Reykjavík. Þá er ég búinn að hafa
tvö síðustu árin kennslueftirlit
með allri Austur-Barðastrandar-
sýslu frá Siglunesi og inn í Gils-
fjarðarbotn. Ásgeir segir við mig:
Það er nú þannig að þú átt réttinn
á að fá Hafnarfjörð, þar sem þú
hefur verið skólastjóri en Friðrik
ekki, en það er ákaflega hart að
neita honum um það því hann á
ekki nema tvö ár eftir til aldurs-
takmarka. En ger þú annað, því nú
liggur mér á, ef þú ætlar að fara
úr Flatey, þá farðu nú fyrir mig á
Flateyri, af því að það er verið að
taka Snorra Sigfússon í burtu af
pólitískum ástæðum, og ég hef
lofað þeim að útvega þeim mann,
sem ég treysti, en eftir tvö ár átt
þú réttinn á Hafnarfirði. Svo segir
hann; það er nú ekki nein meining
að fara að setja þig kennara
vestur á Flateyri ég hringi bara til
Jónasar til að vita hvort hann vill
ekki senda skipunarbréf á undan
þér vestur. Svo hringir hann til
Jónasar og Jónas segir jú, sjálf-
sagt, ég sendi það bara undireins
ef hann vill fara. Því hann var
náttúrlega guðsfeginn, það leysti
hann að nokkru leyti af hólmi, því
það var hann sem var potturinn og
pannan í að rífa Snorra burt. Svo