Morgunblaðið - 19.06.1979, Síða 11

MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 19. JUNI 1979
11
Jónas
H. Haralz:
i
Hvernig hugsaði Oskar Lange
sér hagkerfi sósíalismans ?
greinum, sem undanfarna
mánuði hafa birzt í Morgunblað-
inu um nokkur grundvallaratriði
stjórnmála, hafa skoðanir pólska
hagfræðingsins Oskars Langes um
sósíalskt hagkerfi oftar en einu
sinni borið á góma.1* Ég tel
mikilvægt, að þeir, sem áhuga
hafa fyrir þessum málum og
fylgzt hafa með þessum skrifum,
geri sér þess sem ljósasta grein,
hverjar hafi í raun verið skoðanir
Langes. Ég vil því biðja Morgun-
blaðið fyrir þennan pistil, þar sem
ég mun reyna að draga saman
aðalatriði skoðana hans í örstuttu
máli.
í hagkerfi því, sem Lange lýsir,
eru meginatriðin þau, að verð-
myndun á neyzluvörum og vinnu á
sér stað á frjálsum markaði en
verðlag framleiðsluvöru og fram-
leiðsluþátta, annarra en vinnu, er
ákveðið af opinberum aðila, áætl-
unarráðinu. Ástæðan fyrir þessari
tvískiptingu er sú, að í sósíölsku
kerfi eru öll framleiðslutæki í
opinberri eigu, og því ekki unnt að
hugsa sér frjálsan markað fjár-
magns og náttúruauðlinda.
Stjórnendur fyrirtækja eru opin-
berir starfsmenn, sem fá fyrir-
mæli um starfsemi sína í gegnum
verðlagið, sem annars vegar er
ákveðið á frjálsum markaði en
hins vegar samkvæmt opinberri
ákvörðun eins og áður segir. Auk
verðlagsins starfa stjórnendur
eftir fáum og einföldum reglum,
sem áætlunarráðið setur og lýst er
hér á eftir.
Neytendur búa við frjálst
neyzluval og ráðstafa tekjum sín-
um á þann hátt, sem veitir þeim
mesta fullnægingu. Sé ekki nægi-
lega mikið framboð af einhverri
vörutegund til að fullnægja eftir-
spurn við ríkjandi verðlag, hækkar
1) Sbr. bæöi greinar eftir sjálfan mig og
Hannes H. Gissurarson og nú síðast grein
Ragnars Árnasonar, 16. júní s.l.
Jónas H. Haralz
verðið. Samkvæmt fyrirmælum
áætlunarráðsins eiga stjórnendur
framleiðslufyrirtækja að haga
starfseminni þannig, að fram-
leiðslukostnaður síðustu vöruein-
ingar, sem þeir framleiða, (jarðar-
kostnaðurinn) sé hinn sami og
verð vörunnar, en þetta er það
sem gerist sjálfkrafa í frjálsri
samkeppni. Þegar verðið hækkar,
auka þeir þess vegna framleiðsl-
una, þar til jafnvægi hefur aftur
náðst á nýju verði. Með þessum
hætti hefur óskum neytenda verið
fullnægt á grundvelli lægsta hugs-
anlegs kostnaðar, en sá kostnaður
byggist að nokkru á ákvörðun
stjórnvalda, eins og fyrr getur.
Gert er ráð fyrir fullu atvinnu-
frelsi og frjálsri launamyndun.
Verkamenn og aðrir launþegar
bjóða vinnuafl sitt fram á almennum
vinnumarkaði og taka hagkvæm-
asta boði, sem þeir geta fengið.
Hvorki verkalýðsfélög né önnur
launþegasamtök hafa afskipti af
launamyndun og engin samtök eru
heldur í þessu efni á meðal fyrir-
tækja. Hversu miklu vinnuafli
fyrirtækin falast eftir og á hvaða
verði, fer eftir því, hver eftir-
spurnin er eftir þeirra eigin fram-
leiðsluvörum og á hvaða verði þau
þurfa að kaupa aðra framleiðslu-
þætti. Mismunur launakjara fer
eftir sérhæfingu og þeim sérstöku
óþægindum, sem vinnunni fylgja
Þá er komið að þeim þáttum,
þar sem ekki er gert ráð fyrir
frjálsum markaði, en það eru
framleiðsluvörur, fjármagn og
náttúruauðlindir. Verðlag þessara
þátta er eitt þeirra grundvallarat-
riða, sem stjórnendur fyrirtækja
byggja starfsemi sína á. Megin-
máli skiptir því, hvernig þetta
verðlag er ákveðið, en verðlag
fjármagns, vextirnir, varða hér
mestu. Lange hugsar sér, að verð-
lag þessara þátta sé ákveðið af
opinberum aðila, áætlunarráðinu.
Á hinn bóginn hugsar hann sér
síður en svo, að þessi verðákvörð-
un sé tekin af handahófi, heldur
við það miðuð, að æskilegt heild-
arjafnvægi náist í hagkerfinu,
sem sé hliðstætt því jafnvægi, sem
frjáls samkeppni myndar. Til þess
að þessi árangur náist hugsar
Lange sér, að áætlunarráðið beiti
tveimur meginreglum. I fyrsta
lagi gefur ráðið öllum framleið-
endum fyrirmæli um að byggja
útreikninga sína og ákvarðanir á
því verðlagi, sem ráðið hefur
tilkynnt, en það verðlag er hið
sama til allra framleiðenda. í öðru
lagi endurskoðar ráðið verðlag
þáttanna með jöfnu millibili og
framkvæmir þær leiðréttingar
þess, sem reynslan gefur til
kynna. Lange talar um að beita
„happa og glappa aðferð“. Sýni
reynslan, að skortur verði á ákveð-
inni framleiðsluvöru eða fram-
leiðsluþætti við það verðlag, sem
upphaflega var ákveðið, er verðið
hækkað, þar til þolanlegt jafnvægi
hefur náðst. Með þessum hætti
verður það bókhaldsverð, sem í
þessum greinum er beitt í sósí-
ölsku hagkerfi, hlutlægt á sama
hátt og það verð, sem myndast við
frjálsa samkeppni í kapitölsku
hagkerfi. Jafnframt er hringnum
lokað. Fullt jafnvægi hefur náðst
á milli framleiðslu og neyzlu, og á
milli framboðs og eftirspurnar
framleiðsluþátta. Þetta jafnvægi
felur í sér hagkvæmustu nýtingu
framleiðsluþátta og mestu full-
nægingu þarfa, og er nákvæmlega
sama niðurstaða og nást myndi á
grundvelli frjálsrar samkeppni.
Eðlilegt er, að spurt sé, hvers
vegna Lange telji hagkerfi sósíal-
ismans hafa yfirburði umfram
hagkerfi kapítalismans, úr því að
það takmark, sem hann stefnir að,
er hið sama og vakir fyrir formæl-
endum frjáls markaðskerfis. Svar-
ið við þeirri spurningu er fyrst og
fremst, að hann telur að skilyrði
frjálsrar samkeppni séu ekki leng-
ur til staðar í hagkerfi kapítalism-
ans. 'Einokun og hringavald hafi
tekið yfirhöndina. Auk þess getur
Lange ekki, frekar en aðrir sósíal-
istar, sætt sig við það óréttlæti í
tekjuskiptingu, og þá skerðingu
lýðréttinda, sem hann telur leiða
af einkaeign framleiðslutækja.
Loks efaðist Lange eins og margir
fleiri á fjórða áratugnum um mátt
kapítalismans til að halda uppi
æskilegum hagvexti, þrátt fyrir
þann glæsilega árangur, sem
náðst hafði áður.
Önnur spurning, ekki síður
áleitin, er sú, hvernig Lange gat
ímyndað sér, að unnt væri á
grundvelli byltingar og alræðis í
stjórnmálum að koma á frjálsu
hagkerfi, sem byggðist á hagræn-
um sjónarmiðum. Vissi hann þó
fullvel, hvernig efnahagsástandið
var í Sovétríkjunum á þessum
tíma og hvernig efnahagsmál
höfðu þróast þar í landi eftir
byltinguna. Fróðlegt væri að vita,
hvaða skoðanir Lange hafði á
þessum málum eftir að hafa starf-
að að nýju í heimalandi sínu,
Póllandi, en um það eru af aug-
ljósum ástæðum litlar upplýsing-
ar.
Það, sem mestu máli skiptir
varðandi þau grundvallaratriði
stjórnmálanna, sem að undan-
förnu hafa verið til umræðu í
dálkum þessa blaðs, er sú stað-
reynd, að sú aðferð sem fræði-
menn sósíalismans hafa hugsað
sér til skipulagningar framleiðslu
og neyzlu er frjáls markaðsbú-
skapur og hreint ekkert annað. En
þegar litið er á, hvernig til hefur
tekist í þeim löndum, sem verið
hafa að framkvæma sósíalisma,
sum í meira en sextíu ár, getur
það varla talizt undrunarefni þó
að fleiri en við Hannes Gissurar-
son kjósi ófullkominn en raun-
verulegan markaðsbúskap
kapítalismans, frekar en fullkom-
inn en staðlausan markaðsbúskap
sósíalismans.
Auövitaö

iiíi:
*
Margra ára reynsla,
brautryöjendur
í Benidorm feröum.
Reyndir fararstjórar,
þjálfaö starfsfólk.
Næsta brottför 11. júlí.
Góöir greiðsluskilmálar.
1 Seljum farseöla um allan heim á lægsta veröi.
|| Ferðamiðstöðin hf.
AÐALSTRÆTI 9 — SIMI 28133