Morgunblaðið - 16.02.1980, Blaðsíða 19

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 16. FEBRÚAR 1980
19
lands kjósa tvo menn í gerðar-
dóm. Þótt undarlegt kunni að
virðast, var það ekki mál manna
í Danmörku, að dagar hins
sameiginlega Hæstaréttar væru
nú taldir. Var þar vísað til
niðurlagsákvæðis 10. gr. lag-
anna, að skipa skyldi íslending í
eitt dómarasæti í Hæstarétti,
þegar sæti losnaði næsjt í dómin-
um. Og Zahle forsætisráðherra
komst svo að orði í ræðu í
þjóðþinginu 1918, að Hæstirétt-
ur Dana myndi að öllum líkind-
um haida áfram að gegna störf-
um fyrir ísland. En engum af
þeim, sem fjölluðu um sam-
bandsmálið af okkar hálfu, mun
hafa komið til hugar, að íslend-
ingar létu á sér standa að nota
heimildina. Það var ósamrýman-
legt fullveldi landsins að hafa
ekki æðsta dómsvald í eigin
málum. Og sæmd okkar og
metnaður bauð að flytja það
heim frá Kaupmannahöfn. Var
svo að segja strax hafizt handa
að undirbúa stofnun Hæstarétt-
ar.“
Lög sett um Hæstarétt
„Ríkisstjórnin fól prófessor
Einari Arnórssyni að semja
frumvarpið. Var það lagt fyrir
Alþingi sumarið 1919 og sam-
þykkt þar óbreytt í öllum höfuð-
atriðum. Lögin voru staðfest af
konungi 6. október, en komu til
framkvæmda 1. janúar 1920.
Æðsta dómsvald þjóðarinnar,
sem erlendir menn höfðu farið
með um hálfa sjöundu öld, var
nú aftur í höndum hennar sjálfr-
ar.
1. gr. hæstaréttarlaganna
segir, að stofna skuli Hæstarétt
á Islandi, og sé dómsvald Hæsta-
réttar Danmerkur í íslenzkum
málum jafnframt afnumið. Sam-
kvæmt 51. gr. náði þó dómsvald
Hæstaréttar íslands ekki til
mála, sem stefnt hafði verið til
Hæstaréttar Danmerkur fyrir
gildistöku laganna. Þannig at-
Dómarar Hæstaréttar ásamt hæstaréttarritara við flutning Guðmundar- og Geirfinnsmála í janúar. Talið frá vinstri: Björn Helgason
hæstaréttarritari, bór Vilhjálmsson, Logi Einarsson. Björn Sveinbjörnsson. Bencdikt Sigurjónsson, Ármann Snævarr og Sigurgeir Jónsson.
Magnús Þ. Torfason dæmir ekki i þessu máli og hann cr því ekki á myndinni.
HÆSTIRÉTTUR
íslands á 60 ára afmæli
í dag. Lögin um Hæsta-
rétt öðluðust gildi 1.
janúar 1920 en 16.
febrúar það ár var
fyrsta dómþing hans háð
og er afmælið við þann
dag miðað.
í upphafi skipuðu Hæstarétt
dómstjóri og fjórir meðdómend-
ur en í kreppunni var þeim
fækkað og voru dómendur þrír
árin 1926—’45. Þá var þeim aftur
fjölgað í fimm. Árið 1973 var
dómurum Hæstaréttar fjölgað í
sex og árið 1979 var þeim fjölgað
í sjö í samræmi við breytingar,
sem gerðar voru á hæstaréttar-
lögunum þessi ár.
Núverandi dómarar Hæsta-
réttar eru: Björn Sveinbjörns-
son, forseti dómsins, skipaður
1973, Logi Einarsson varaforseti
dómsins, skipaður 1964, Ármann
Snævarr, skipaður 1972, Bene-
dikt Sigurjónsson, skipaður
1966, Magnús Þ. Torfason,
skipaður 1970, Sigurgeir Jóns-
son, skipaður 1979, og Þór Vil-
hjálmsson, skipaður 1976.
Dómarar Hæstaréttar frá
upphafi eru 21 að tölu og eru
þeir þessir, auk núverandi dóm-
ara, sem áður eru taldir: Krist-
ján Jónsson, Halldór Daníelsson,
Eggert Ólafur Briem, Lárus H.
Bjarnason, Páll Einarsson, en
þessir fimm skipuðu fyrst dóm-
inn, Einar Arnórsson, Þórður
Eyjólfsson, Gizur Bergsteinsson,
Jón Ásbjörnsson, Jónatan Hall-
varðsson, Árni Tryggvason, Lár-
us Jóhannesson, Einar Arnalds
og Gunnar Thoroddsen. Gizur
Bergsteinsson var hæstaréttar-
dómari frá 24. september 1935 til
1. marz 1972 eða í tæp 37 ár og
hefur enginn gegnt störfum
hæstaréttardómara lengur en
hann.
Hæstaréttarritarar hafa verið
dr. Björn Þórðarson, Sigfús M.
Johnsen, Hákon Guðmundsson,
Sigurður Líndal og nú Björn
Helgason.
Áfryjunum f jölgar
Björn Sveinbjörnsson forseti
Hæstaréttar sagði í stuttu sam-
tali við Morgunblaðið í gær að
talsvert mikil fjölgun hefði orðið
á áfrýjunum til Hæstaréttar á
undanförunum árum. Sagði
Björn að því miður söfnuðust
mál fyrir hjá Hæstarétti og tæki
meira en ár að ljúka málum, sem
búið er að taka til munnlegs
flutnings. Áfrýjunarupphæðin
var í fyrra hækkuð úr 25 þúsund
krónum í 200 þúsund krónur
enda hafði hún langt í frá haldið
í við verðbólguna.
„Mín skoðun er sú, „sagði
Björn Sveinbjörnsson, „að
ástandið komist ekki í viðunandi
horf nema eitt af tvennu gerist.
Annaðhvort að frumvarpið um
Lögréttu komist í gegn á Alþingi
eða dómurum Hæstaréttar verði
fjölgað í 10—11 svo að dómurinn
geti starfað í tveimur deildum.
Lögréttufrumvarpið gerir ráð
fyrir millidómstigi, sem yrði
æðsta dómstig og taka myndi við
stórum hluta mála, sem annars
færu til Hæstaréttar." Fyrstu
árin voru um 30 mál dæmd í
Hæstarétti árlega en undanfarin
ár hefur verið dæmt í 130—170
málum árlega.
Aðspurður um húsnæðismál
Hæstaréttar sagði Björn, að
dómhúsið við Lindargötu væri
þröngt og óhentugt og þyrfti
helst að gera á því gagngerar
breytingar. Skrifstofur hæsta-
réttardómaranna eru aðeins 9
fermetrar að stærð og hafa
aðeins 5 þeirra skrifstofur á
þriðju hæð, þ.e. skrifstofuhæð-
inni en tveir á jarðhæð. Húsa-
meistari ríkisins hefur gert til-
lögur um breytingar og endur-
bætur en ekki hefur fengist
fjármagn til þess að ráðast í þær
breytingar, sem nauðsynlegar
eru.
Krafa um að dómsvaldið
verði flutt inn í landið
Afmælis Hæstaréttar verður
ekki minnst sérstaklega en fyrir
10 árum, þegar Hæstiréttur var
50 ára, var tímamótanna minnst
með sérstökum hátíðarfundi í
dómsal réttarins. Þar flutti Ein-
ar Arnalds þáverandi forseti
Hæstaréttar mjög fróðlega ræðu
og verða hér á eftir birtir kaflar
úr henni með góðfúslegu leyfi
Einars:
„Á þjóðveldistímanum var
æðsta dómsvaldið í landinu
sjálfu, dómsmál hlutu fullnaðar-
úrlausn hjá dómstólunum á Al-
þingi, en með lögtöku Jónsbókar
árið 1281 fluttist það úr landi.
Eftir það urðu íslendingar að
sækja rétt sinn í annað land
undir menn, sem voru ókunnugir
íslenzkri tungu og íslenzkum
högum, og hlíta öllum þeim
kostnaði, drætti og fyrirhöfn,
sem því var samfara.
í sjálfstæðisbaráttu þjóðar-
innar á 19. og í byrjun þessarar
aldar var að sjálfsögðu ein
krafan, að æðsta dómsvaldið
yrði flutt inn í landið. Á þjóð-
fundinum 1851 kom fyrst fram
krafa um innlent æðsta dóms-
vald í íslenzkum sérmálum. Á
Alþingi var þessu fyrst hreyft
1853. Var þá í bænarskrá til
konungs um stjórnarbót farið
Dómhúsið við Lindargötu. Þangaö iluttist hæstiréttur i ársbyrjun 1919
en áður hafði hann aðsetur í Ilegningarhúsinu við Skólavörðustíg.
I.jósm, Mbl. Kristján.
vikaðist, að síðasti dómur hans í
íslenzkum málum var kveðinn
upp 29. nóvermber 1921, eða
næstum tveimur árum eftir
stofnun Hæstaréttar íslands.
Lauk þar með störfum Hæsta-
réttar Danmerkur að íslenzkum
málum. Menn eru ekki á einu
máli, hvenær Hæstiréttur Dan-
merkur öðlaðist að fullu dóms-
vald hér, en víst er, að skýlaus
heimild er í konungsbréfi frá 2.
maí 1732. Fyrir og rétt eftir
aldamótin 1700 hafði þó Hæsti-
réttur dæmt í íslenzkum málum
og hrundið nokkrum íslenzkum
dómum. Þá var mikil óöld
ríkjandi og valdsmenn þeir, sem
fóru með dómsvaldið hér á landi,
höfðu í frammi mikið ofríki.
Vafalaust hafa þessir dómar
Hæstaréttar Danmerkur vakið
traust þjóðarinnar á réttdæmi
hans. Naut hann fyllsta trausts
alla tíð. Kom þetta greinilega
fram í umræðum á Alþingi um
hæstaréttarlögin.
Landsyfirdómurinn var lagður
niður með hæstaréttarlögunum
og dómstigunum því fækkað í
tvö. Síðustu dómar hans voru
kveðnir upp 22. desember 1919.
Hæstiréttur tók við þeim mál-
um, sem áfrýjað hafði verið til
Landsyfirdóms, en eigi dæmd
þar, þegar lögin gengu í gildi.“
óháð dómsvald frumskil-
yrði þess, að heilbrigt
þjóðlíf geti þróast
„Fjöldi þjóða býr ekki enn við
réttaröryggi, en reynsla kynslóð-
anna kennir, að óháð dómsvald
er frumskilyrði þess, að heilbrigt
þjóðlíf geti þróazt. Helgustu
mannréttindi verða ekki í raun
tryggð nema í skjóli sjálfstæðs
og óhlutdrægs dómsvalds. í
stjórnarskrá okkar eru ákvæði
um dómsvaldið og sjálfstæði
þess. Þar segir einnig, að dóm-
endur skuli í embættisverkum
sínum fara einungis eftir lögun-
um. Er þar ekki aðeins átt við
lög í stjórnskipulegri merkingu,
heldur og réttarreglur almennt.
Sett lög ná ekki til allra fyrir-
bæra mannlegs lífs, sem undir
úrlausn dómstóla koma, og
stundum fylgja lögin ekki iiægi-
lega eftir breyttum þjóðarhög-
um. Verða dómendur þá að fylla
í eyðurnar, skýra lögin svo sem
bezt hæfir þjóðfélaginu og túlka
þau eftir réttarþörfum tímanna.
Það á við verk dómenda eins og
önnur mannleg störf, að margt
orkar tvímælis, þá gert er, en
dómendur þjóðarinnar verða að
kappkosta að gera dóma sína
þannig úr garði, að þeir standist
dóm reynslunnar, þjóðarinnar
og sögunnar til langframa.“
-SS.
fram á, að Landsyfirdómurinn
yrði gerður að æðsta dómstóli og
dómendum hans fjölgað. Á
næstu áratugum voru síðan flutt
á Alþingi mörg frumvörp um
afnám dómsvalds Hæstaréttar
Danmerkur í íslenzkum málum.
Samþykkt voru frumvörp um
það á þingunum 1893 og 1895, en
þeim var synjað staðfestingar
konungs. Benedikt Sveinsson
sýslumaður hafði á þessum ár-
um forystu um framgang þessa
máls. I uppkasti að lögum um
ríkisréttarsamband Danmerkur
og íslands, sem meiri hluti
millilandanefndarinnar frá 1907
samdi vorið 1908, Uppkastinu
svonefnda, var Hæstiréttur tal-
inn til sameiginlegra mála, en
ákveðið, að þegar gerð verði
breyting á dómskipun landsins,
gæti löggjafarvald íslands þó
sett á stofn innanlands æðsta
dóm í íslenzkum málum. Hér var
íslendingum boðið að taka æðsta
dómsvaldið til sín, en eins og
kunnugt er, taldi meiri hluti
alþingiskjósenda 1908 önnur
ákvæði uppkastsins svo óað-
gengileg, að það var fellt á
Alþingi 1909.
Með sambandslögunum 1918
fékk Island viðurkenningu sam-
bandsríkisins á fullveldi sínu og
tók í sínar hendur bæði frarm
kvæmdar- og löggjafarvaldið. í
10. gr. þeirra var ákveðið, að
Hæstiréttur Danmerkur skyldi
hafa á hendi æðsta dómsvald í
íslenzkum málum, þar til ísland
kynni að ákveða að stofna æðsta
dómstól í landinu sjálfu. Og í 17.
grein var svo mælt, að rísi
ágreiningur um skilning á
ákvæðum sambandslaganna,
skyldi æðsti dómstóll hvors
Björn
Svein-
björns-
son,
forseti
Hæsta-
réttar.
Hæstiréttur
Islands
ara