Morgunblaðið - 16.02.1980, Blaðsíða 31

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 16. FEBRÚAR 1980
31
Undur í Draumalandi
Athugasemdir um
frelsi og valdbeitingu
„Take care of the sense
and the sounds will take
care of themselves.“
Lewis Carroll.
(úr Lisu i Undralandi).
Skrif þessi eru seinni hlutinn af
svari mínu við grein Sveinbjarnar
Halldórssonar í Þjóðviljanum 20.
jan. sl., en fyrri hlutinn birtist í
Morgunblaðinu í gær.
Önnur tilvitnun Svein-
bjarnar í grein mína
Sveinbjörn heldur áfram þar
sem frá var horfið, og skrifar
næst: „En hvað er það þá, sem
Kjartan á við með „jákvæðu
markmiði". Sem betur fer tekst
honum að útskýra það að nokkru
leyti sjálfum á öðrum stað:
„frjálst markaðskerfi er forsenda
þess að frelsinu sé viðhaldið".
Þetta er miklum mun skiljanlegra.
Við sjáum að hvenær sem frelsi
verður markmið í samfélagi, sem
er óumbreytanlegt, tekur það á sig
mynd lýðskrums."
í fyrsta lagi þykja mér það
fréttir, svo ekki sé nú meira sagt,
að ég lifi í óumbreytanlegu sam-
félagi.
í öðru lagi var ég alls ekki að
útskýra hvað ég ætti við með
orðunum jákvæð markmið. Ég var
einungis að geta kenningar sem
frjálshyggjumenn aðhyllast. Þetta
veit Sveinbjörn vel, því að af
yfirlögðu ráði byrjar hann tilvitn-
unina inni í miðri setningu til þess
eins að slíta hana úr samhengi.
Meiningin, orðrétt uppúr grein
minni er hins vegar svona: „Eins
og fram hefur komið, halda frjáls-
hyggjumenn fram kenningu um
mikilvægi frelsisins. En þeir halda
líka fram kenningu um forsendu
frelsisins. Þeir telja m.ö.o. að
frjálst markaðskerfi sé forsenda
þess, að frelsinu verði viðhaldið."
Hvort sem ég nú aðhyllist þessa
kenningu eða ekki, þá hefur Svein-
björn hvorki rétt né ástæðu til að
gera mér upp þá skoðun, að frjálst
markaðskerfi sé jákvætt markmið
í sjálfu sér. Ég minni Sveinbjörn
á, að í það eina skipti sem ég
notaði orðin jákvæð markmið í
grein minni, þá var ég ekki að
fjalla um það, hvað ég teldi vera
jákvæð markmið, heldur hitt,
hvað ég teldi að væru almennt
viðurkennd jákvæð markmið.
Grein mín í heild fjallaði alls ekki
um það, hvað ég tel jákvæð
markmið og hvað neikvæð. Hún
fjallaði hins vegar öðru fremur
um það, hvað ég tel skynsamlegt
og hvað óskynsamlegt í stjórn-
málaumræðum. En það sem ég tel
skynsamlegt, þarf ég ekki þar með
að telja jákvætt markmið, því
gera verður greinarmun á jákvæð-
um markmiðum og skynsamlegum
leiðum.
í grein minni „Stjórnmál og
skynsemi" benti ég á þá staðreynd,
að Marxistar eru aldrei til um-
ræðu um þá kenningu frjáls-
hyggjumanna, að frjálst mark-
aðskerfi sé forsenda frelsis, enda
hefði þeim aldrei tekist að gagn-
rýna hana af neinu viti. Svein-
björn heldur uppteknum hætti
sinna skoðanabræðra, þv' bað eina
sem hann hefur um kenninguna að
segja, er það, að hún sé lýðskrum.
Einkar athyglisverð afstaða, verð
ég að segja, ekki síst ef rök hefðu
fylgt henni. En því miður! Svein-
björn virðist hafa gleymt þeim.
Mér leyfist kannski að benda
honum á það, að eitt helsta
einkenni lýðskrums eru órökstudd
stóryrði. Hafi ég hins vegar rangt
fyrir mér, þá ætti Sveinbirni að
vera í lófa lagið að benda mér á
það, hvenær og hvernig Marxistar
hafi afsannað kenningu frjáls-
hyggjumanna.
Þriðja tilvitnun Svein-
bjarnar í grein mina
Þriðja og síðasta tilvitnun
Sveinbjarnar í grein mína, ásamt
athugasemdum er eftirfarandi: „Á
einum stað í grein sinni segir
Kjartan orðrétt: „Það þjóðfélags-
ástand að valdbeiting manna gegn
öðrum er eins lítil og mögulegt er,
það ástand er til marks um það að
frelsi sé það við lýði.“ Það er
augljóslega eitthvað bogið við
þessa staðhæfingu. Samt er hún
ekki misskilningur, því að eins og
höfundur gefur réttilega í skyn þá
getur frelsi ekki verið við lýði
nema valdbeiting komi til. Hitt er
aftur óskiljanlegt hvernig sú
valdbeiting geti hugsanlega verið
meiri eða minni en mögulegt er.
Við sjáum að í öllum löndum þar
sem „frelsi er við lýði“ hafa menn
verið fangelsaðir eða hótað fanga-
vist af pólitískum ástæðum. Fyrir
Kjartani og fylgisveinum hans
væri slíkt eflaust dæmi um „eins
litla valdbeitingu og mögulegt er“.
En fyrir þann mann sem er
sviptur frelsi væri slík mælistika
hrein og klár ógnun. Enda brúkuð
í þeim tilgangi einum að réttlæta
fangavist hans.“
Hér vitnar Sveinbjörn í þá
lýsingu mína á þjóðfélagi, sem ég
mun leggja til grundvallar fyrir
skilgreiningu frjálshyggjumanna
á orðinu frelsi. Sú skilgreining
kom ekki fram í greininni sem ég
skrifaði í desember en mun hins
vegar birtast í næstu grein minni
um merkingu orðsins frelsi. Lýs-
inguna sækir Sveinbjörn í mynda-
texta sem fylgdi greininni, en
lýsingin kom að öðru leyti ekki
fram í henni. Af þeim sökum
skortir lýsingu mína alla nánari
útlistun og er því óljós í meira
lagi. Auk þess féll niður úr lýsingu
minni orðið „geðþótta", en hún
átti að byrja á eftirfarandi hátt:
Það þjóðfélagsástand, að geðþótta
valdbeitingu manna gegn öðr-
um ... o.s.frv.
Sveinbjörn segir mig gefa í skyn
með lýsingu minni, að frelsi geti
ekki verið við lýði nema valdbeit-
ing komi til. Það er að vísu rétt, en
aðeins í eftirfarandi skilningi: til
að tryggja einstaklinga gegn
hugsanlegri geðþótta valdbeitingu
hvors annars, þá þurfa þeir um
leið að beygja sig undir lágmarks
valdbeitingu ríkisins, sem m.a.
fellst í löggjöf þess og löggæslu.
Sveinbjörn bendir síðan á, að í
öllum löndum þar sem frelsi er við
lýði, hafi menn verið fangelsaðir
af pólitískum ástæðum. Þetta má
vera rétt. Hugsanlega má finna
dæmi um pólitíska fanga frá
allflestum lýðræðisríkjum Vestur-
landa, þó auðvitað séu slík dæmi
hverfandi fá í samanburði við
ógrynni þeirra í alræðisríkjum.
Hins vegar viðurkenni ég ekki að
pólitískar fangelsanir séu dæmi
um „eins litla valdbeitingu og
mögulegt er“. En er ég þá þar með
að halda því fram, að frelsi sé ekki
við lýði á Vesturlöndum? Nei, öðru
nær, því þó svo að skilyrðið „eins
lítil valdbeiting og mögulegt er“,
sé nægjanlegt skilyrði fyrir frelsi í
þjóðfélagi, þá er ekki þar með sagt
að það sé nauðsynlegt skilyrði. Og
þannig er það ekki hugsað í
lýsingu minni. Nú kynni Svein-
björn að spyrja, til hvers þessi
lýsing sé, þar sem hún lýsi aðeins
staðleysu en ekki. raunverulegu
þjóðfélagi. Þá er því til að svara,
að gagn hennar felst í því, að hún
vísar okkur leiðina að þjóðfélagi
enn frjálsari manna. Við getum
reynt að nálgast þær þjóðfélags-
legu aðstæður sem lýsingin gefur
til kynna, án þess að þeim verði
nokkurntíma fyllilega náð. En því
betur sem okkur tekst að nálgast
staðleysumarkmiðið; „eins lítil
valdbeiting og mögulegt er“, því
meira frelsi er við lýði.
Sveinbjörn hefur því enn mis-
skilið mig, en í þetta skiptið
verður misskilningurinn að skrif-
Ilættu Sveinbjörn minn góður að skrifa fyrir menntamannaaðalinn í
Alþýðubandalaginu. sem af hræsni og hroka veltir sér upp úr
óskiljanlegu frumspekirugli, rétt eins og hann sé einn í heiminum.
Eftir
Kjartan G.
Kjartansson
Síðari grein
ast á minn reikning, því eins og
fyrr er getið, er lýsing min langt
frá því að vera nógu skilmerkileg.
Síðasta athugasemd Svein-
bjarnar við grein minni, felst í
þeirri fullyrðingu, að frelsi geti
ekki verið meira í einu landi en
öðru, vegna þess að frelsi sé
lögskipað!?
I lýðræðisríkjum er frelsi
manna verndað með lögum og í
þeim skilningi er það kannski
lögskipað. Hins vegar verður sú
staðreynd aldrei röksemd fyrir
þeirri fáránlegu firru, að frelsi
manna geti ekki verið mismikið
eftir löndum. Auðvitað er frelsi
manna mismikið eftir því við
hvaða stjórnarhætti þeir búa,
Sveinbjörn þyrfti ekki nema einn
flugmiða aðra leiðina, austur á
bógin, til að komast að raun um
það.
Lokaorð
Ég hef nú fjallað um þær
athugasemdir sem Sveinbjörn
gerir við grein minni, og fæ ekki
betur séð en þær séu allar á
misskilningi byggðar, en aðeins
ein þeirra réttmæt. Hafi ég á
röngu að standa, mun Sveinbjörn
vonandi leiðrétta mig.
Eins og ég gat um í upphafi, þá
er drjúgur partur af Undralandi
Sveinbjarnar þess eðlis, að ég veit
ekki hvað snýr upp og hvað niður.
Til marks um það sem ég ekki skil,
er eftirfarandi tilvitnun í grein
hans: „Það er í rauninni sama
hvað fólk er sannfært um sjúkl-
eika þessa samfélags og nauðsyn
breytinga, það getur aldrei orðið
annað en einstakt tilfelli ef mann-
inn brestur mátt til að reina sig
frá því. Það skiptir mestu að
andstæðurnar séu raunverulegar,
annars virðist sem löngunin sjálf
verði sjúkleg. Það raunsæi, sem er
blint á þá þverstæðu, sem felst í
ofurveldi hlutanna, sýnist mér
þjóna þeim tilgangi einum að
breiða yfir hinar eiginlegu mót-
sagnir."
Ég myndi halda áfram að vitna,
ef mér væri ekki illa við að láta
endurprenta í Morgunblaðið
draumóra úr Undralandi Svein-
bjarnar. En þeim sem hafa áhuga
á torráðnum texta vísa ég í grein
hans.
En að því slepptu sem ég ekki
skil, og því sem ég hef tekið fyrir,
þá eru enn eftir í greininni
setningar, sem ég þykist skilja, og
skil reyndar á þann hátt að mér er
til efs um að maðurinn meini það
sem hann segir. Dæmi um slíkt er
upphaf greinar hans. Hann segir:
„Það þarf tvennt til ef færa skal
mann í fjötra: Lögskipað yfirvald
og nákvæma skilgreiningu á frelsi.
Ef mönnum finnst þetta þver-
sagnafull staðhæfing, er það ein-
ungis, af því að ríkjandi skipulag
er í eðli sinu þverstæðufullt."
Að sjálfsögðu þarf hvorki lög-
skipað yfirvald né nákvæma
skilgreiningu á frelsi til þess að
færa mann í fjötra. Það eina sem
þarf, er vald til að framkvæma
verknaðinn. Menn hafa verið
færðir í fjötra frá ómunatíð án
þess að lögskipað yfirvald og
skilgreining á frelsi hafi komið
þar nokkru nærri. Þetta veit nú
Sveinbjörn ef hann aðeins hugsar
sig um. Ég get svo huggað hann
með því, að fullyrðing hans er alls
ekkert þversagnafull. Hún er fjar-
stæða. Hún er hins vegar ekki
fjarstæða af þeirri ástæðu að
„ríkjandi skipulag er í eðli sínu
þverstæðufullt". Orðin þversögn
og þverstæða standa fyrir rök-
fræðileg hugtök sem lýsa einkenn-
um staðhæfinga, og koma því
staðreyndum á borð við „ríkjandi
skipulag" ekkert við. Má vera að
„ríkjandi skipulag" sé í ósamræmi
við stjórnarskrána, eða það sé
sjálfu sér sundurþykkt, sem hvoru
tveggja er allt annað mál. En
jafnvel svo ógnvekjandi stað-
reyndir myndu ekki nægja til að
afsaka fjarstæðu Sveinbjarnar.
Maður, líttu þér nær!
Annað dæmi um furðulega full-
yrðingu í grein Sveinbjarnar er
eftirfárandi: „Nákvæm skilgrein-
ing á frelsi hefur aldrei rúmað þá
umbreytingu sem frelsið krefst."
Hér virðist Sveinbjörn vera að
halda því fram að orðið frelsi hafi
aldrei verið skilgreint á svo
víðtækan hátt, að skilgreiningin
rúmi fyrirbrigðið frelsi. Til að
geta haldið þessu fram verður
Sveinbjörn að hafa einhverjar
hugmyndir um það fyrirbrigði
sem hann kallar frelsi. Hann gerir
hins vegar enga tilraun til að
skýra þessar hugmyndir sínar
fyrir okkur hinum. En á meðan
svo er þá höfum við enga mögu-
leika á því að skera úr um
sannleiksgildi fullyrðingar hans.
Eina merkingin sem hægt er að fá
út úr fullyrðingunni, er sú, að
hann telur sig nota orðið frelsi í
víðtækari merkingu heldur en
skilgreiningar hafa hingað til gef-
ið til kynna.
Við frjálshyggjumenn notum
orðið frelsi í ákveðinni merkingu.
Þessa merkingu höfum við ekki
valið af þeirri ástæðu að við
teljum hana öðrum merkingum
víðtækari heldur vegna þess að við
teljum hana öðrum merkingum
gagnlegri í umræðum um stjórn-
mál. Sveinbjörn býður liins vegar
ekki uppá neina merkingu fyrir
orðið frelsi, og hann neitar að
skilgreina það. Þar með er hann
einnig að neita öllum skynsamleg-
um umræðum um frelsið.
Ég vil að lokum geta þess, eftir
að hafa lesið, og skrifað um
Undraland Sveinbjarnar, að ég
held að honum liggi ýmislegt á
hjarta. Og margt af því sem hann
hefur að segja er áreiðanlega þess
virði að aðrir fái að njóta þess með
honum. Þess vegna þætti mér það
hálf leitt ef honum hefur ekki
tekist að rjúfa einangrunina sem
honum er svo tíðrætt um. Hafi ég
á réttu að standa að grein hans sé
fremur í ætt við sveimhygli en
skýra hugsun þá vil ég gerast svo
djarfur að leggja honum ráð nú í
lokin: Hættu Sveinbjörn minn
góður að skrifa fyrir mennta-
mannaaðalinn í Alþýðubandalag-
inu, sem af hræsni og hroka veltir
sér uppúr óskiljanlegu frumspeki-
rugli rétt eins og hann sé einn í
heiminum. Skrifaðu fyrir venju-
legt fólk, og með því hugarfari að
ekkert sem þú uppgötvir sé svo
merkilegt að við hin getum ekki
skilið það. Þegar öllu er á botninn
hvolft þá er hið skýra og einfalda
mál íslenskrar alþýðu, og sú krafa
sem hún gerir um skýrleik í
hugsun og framsetningu, beittasta
vopnið til að rjúfa þessa endemis
einangrun.
Þjóðhátíðargjöf Norðmanna:
Ellefu fengu styrk
34 umsóknir bárust
Úthlutað hefur verið styrkjum úr
sjóðnum Þjóðhátíðargjöf Norð-
manna á þessu ári. Norska stór-
þingið samþykkti i tilefni ellefu
alda afmælis íslandsbyggðar
1974 að færa íslendingum 1
milljón norskra króna að gjöf i
ferðasjóð. Samkvæmt skipu-
lagsskrá sjóðsins. skal ráðstöfun-
arfénu, sem eru vaxtatekjur af
höfuðstólnum. en hann er varð-
veittur i Noregi, varið tll að
styrkja hópferðir íslendinga tíl
Noregs.
Styrkir vora fýrst veittir 6r
sjóðnum 1976 og fór nú fram
fimmta úthlutun. Ráðstöfunarfé
sjóðsins var að þessu sinni um sjö
og hálf milljón króna. 34 umsóknir
bárust um styrki en samþykkt var
að styrkja eftirtalda aðila: Islensk
grafík, heilsuverndarhjúkrunar-
fræðingar, Flugvirkjafélag
íslands, Flugbjörgunarsveitin í
Reykjavík, Þroskaþjálfaskóli
Islands, Kristilega skólahreyfing-
in, 9. bekkur Grunnskóla Hvera-
gerðis, Ferðafélag Islands,
Islenska kvikmyndastððin,
íþróttasamband fatlaðra, Norsku-
kennslan í Miðbæjarskólanutft: