Morgunblaðið - 04.06.1980, Blaðsíða 12

44
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 4. JÚNÍ1980
The Observer
Lajos Lederer:
Ástæðan fyrir aðskilnaði
TÍTÓS OG JÓVÖNKU
Ég hitti Tító í fyrsta skipti áriö 1950, tveimur
árum eftir aö ég haföi spáö því í The Observer aö
Júgóslavar mundu segja skiliö viö Sovétstjórnina.
Árið 1947 höföu Rússar stofnaö Cominform, sem
var ætlað þaö aöalhlutverk aö heröa tök Moskvu-
stjórnarinnar á þeim Austur-Evrópuríkjum, sem
Rauöi herinn haföi hernumiö í styrjöldínni. Enda þótt
Tító væri kommúnisti sótti hann ekki stofnfund
Cominform, en. í staðinn feröaöist hann um
Austur-Evrópu og geröi grein fyrir hugmynd þeirra
Georgi Dimitrov, búlgarska kommúnistaleiötogans,
aö stofnuð skyldu samtök ríkja á Balkanskaga.
Moskvu-stjórnin leit vitaskuld svo á þetta sem
beina andstöðu viö tilraunir til aö auka völd og áhrif
Sovétríkjanna.
Þorlákshöfn:
Tveir
aldraðir
sjómenn
heiðraðir
Þorlákshöfn, 2. júni 1980.
Ilátíðahöld sjómannadagsins
hófust hér á laugardag kl.
13.30 með björgunaræfingu
Björgunarsveitarinnar á staðn-
um. Þá fór fram kappróður og
sjórall.
Á sjálfan sjómannadaginn
var skemmtisigling kl. 9 en kl.
11 var gengið til barnaskólans
og þar hlýtt á messu sóknar-
prestsins sr. Tómasar Guð-
mundssonar. Söngfélag Þor-
lákshafnar söng við undirleik
Jónasar Ingimundarsonar.
Utiskemmtun í skrúðgarði
kvenfélagsins hófst kl. 13.30.
Ræðu dagsins flutti Þorsteinn
Garðarsson sveitarstjóri og
heiðraðir voru tveir aldraðir
sjómenn, þeir Hjörleifur Gísla-
son, Oddabraut 21, Þorlákshöfn
og Óskar Þórarinsson Reykja-
braut 7, Þorlákshöfn. Kona Ósk-
ars, Guðný Guðnadóttir, veitti
verðlaununum viðtöku þar sem
Óskar dvelst nú á sjúkrahúsi. Þá
var skipshöfnin á aflahæsta
skipinu hér á liðinni vertíð
heiðruð en sem kunnugt er var
Friðrik Sigurðsson aflahæstur
hér og jafnframt yfir allt landið.
Skipstjórinn, Sigurður Bjarna-
son, veitti verðlaununum, fögr-
um silfurbikar, viðtöku fyrir
hönd skipshafnarinnar.
Kiwanisklúbburinn Ölver
vann kappróðurinn nú þriðja
árið í röð og fengu Kiwanismenn
hinn fallega silfurbikar sem
keppt hefur verið um til eignar.
Róðrakeppni kvenna, íslenskra
og ástralskra, lauk með sigri
þeirra íslensku.
Þá komu þarna fram tveir
heiðursmenn, Ómar Ragnarsson
og Baldur Brjánsson sem allir
kunnu vel að meta ekki hvað síst
unga kynslóðin. Slysavarnakon-
ur seldu kaffi og meðlæti í
félagsheimilinu svo og blóm og
fleira til ágóða fyrir slysavarna-
starfið. Sjómannadagurinn hér
var því hinn ánægjulegasti, veð-
ur yndislegt, sólskin og logn.
Um kvöldið var dansleikur í
félagsheimilinu. Baldur Brjáns-
son og hljómsveit Stefáns P. sáu
um fjörið. Formaður sjómanna-
dagsráðs var að þessu sinni Axel
Guðlaugsson, Eyjahrauni 32.
Formaður slysavarnadeildar-
innar Mannbjörg í Þorlákshöfn
er Ósk Gísladóttir, Klébergi 15,
Þorlákshöfn.
Ragnheiður.
Staðfesta Títós í baráttunni
gegn þýzkum og ítölskum ein-
ræöisöflum haföi áunniö honum
traust bæöi í austri og vestri.
Þegar hann heimsótti höfuöborg-
ir Austur-Evrópuríkjanna t nóv-
ember 1947 voru Ijósmyndir af
honum í búöargluggum hvar-
vetna. En í marz tjáöi mér maöur,
sem var nýkominn frá Búdapest,
aö hver einasta mynd af Tító
heföi skyndilega horfiö úr búö-
argluggum í Búdapest. Ég kann-
aöi máliö og komst aö því aö á
sömu tveimur sólarhringunum
höföu allar myndir horfiö úr
gluggum um alla Austur-Evrópu.
Greinilega var hér um aö ræöa
vísbendingu um vanþóknun Sov-
étstjórnarinnar, og ég spáöi því
aö framundan væru vinslit milli
Títós og Stalín. í júní 1948 kom á
daginn aö Kominternbafði út-
skúfaö Júgóslövum, og Stalín var
búinn aö skrúfa fyrir alla efna-
hagsaöstoö Sovétríkjanna viö
landiö. Þaö var fyrsta skrefiö til
aö sýna villutrúarmanninum í tvo
heimana.
Áriö 1950 var mér boöiö aö
koma til Belgrad. Á flugvellinum
tók nánasti aöstoöarmaöur Títós
á móti mér. Hann kvaö Tító langa
til aö vita hvaöan The Observer
heföi komiö vitneskja um yfirvof-
andi vinslit. Þessi fregn haföi
ekki birzt í öörum blööum, og
haföi henni veriö vísaö á bug
mjög eindregiö á sínum tíma.
Ég hitti Tító aó máli í húsi hans
viö Uzice-stræti. Hann var 58
ára, en leit ekki út fyrir aö vera
degi eldri en 40 ára. Hann var
útitekinn og reffilegur, klæddur
vönduöum fötum, sem virtust
saumuö á Vesturlöndum, á
hvítum skóm, meö glæsilegt
hálstau úr silki. í samtali okkar,
sem ekki mátti vitna í, skýröi
hann mér frá því hvernig Rússar
reyndu aö gegnumsýra Júgó-
slavíu. Einnig sagöi hann mér frá
hótunum þeirra sem ekki voru á
almannavitoröi.
„Á landamærum okkar eöa
rétt viö þau er Rauöi herinn meö
30 herfylki", sagöi hann, „og þaö
er ýmislegt fleira á seiöi. Viö
vitum um hvern einasta Rússa í
landinu og okkur er kunnugt um
hvert einasta handbendi Sovét-
stjórnarinnar. Viö vitum jafnvel
hvaö þeir eiga margar skóreimar,
hver um sig.„
Ég haföi ekki aöstööu til aö
ganga úr skugga um aö þessar
staöhæfingar væru réttar, en þaö
fór ekki á milli mála aö Tító stóö
stuggur af Sovétríkjunum og
haföi megnan ímugust á Stalín.
Áriö 1951 fórum viö kona mín í
samkvæmi heima hjá Tftó í Bled.
Þar gekk hann um meöal gesta
meö úlfhund sinn, Tiger, á hæl-
unum, og sagöi viö mig: „Mér
þykir ekki aðeins vænt um Tiger,
ég dáist aö honum. Hann er
naskari en ég. Hann geröi sér
grein fyrir hættunni af Rússum á
undan mér. Þar til á árinu 1947
réöst hann ekki á neinn, en þá
beit hann sovézka sendiherrann,
Lavrentiev."
Þegar viö skildum kvaöst Tító
vonast til aö hitta mig aftur. Svo
bætti hann viö: „Þú skalt ekki
fara eftir venjulegum leiöum ef
þú þarft aö ná í mig. Hringdu
beint í skrifstofu mína, og þeir
ákveöa tímann."
Aö sjálfsögöu var mér Ijóst, aö
þarna gat veriö maökur í mys-
unni. Þaö var hugsaniegt aö Tító
ætlaöi aö múlbinda mig. Þaö var
heldur ekki útilokaö aö hann
ætlaði aö reyna aö nota mig. Og
þaö reyndi hann vissulega aö
gera.
Áriö 1953 bauö hann mér aö
koma til fundar viö sig í Belgrad.
„Lederer“, sagöi hann „ég er
meö gjöf handa þér“. Vindla-
kassi? Slivovitz-flaska? Nei.
Hann sagöi: „Ég vil aö þú vitir, aö
sendifulltrúi minn í Moskvu hefur
hitt Molotov, og Molotov sagði
honum aö Sovétstjórnin væri
reiöubúin aö taka á ný upp fullt
stjórnmálasamband viö Júgó-
slavíu."
Fofsíöufréttin mín af sáttunum
vakti sem vænta mátti verulega
athygli. En mér til mikillar furöu
var þessu umsvifalaust og ein-
dregiö vísaö á bug af sendiherr-
um Títós, bæöi í Lundúnum og
Washington. Þriöjudaginn eftir
aö fréttin birtist fór ég aftur á
fund Títós til aö spyrja hvaö
þetta ætti aö þýöa. Tító brosti og
sagöi: „Geturöu veriö hér í tvo
daga — þá skaltu fá skýring-
una“.
Tveimur dögum síöar staöfesti
Tító hvert einasta orö í frétt
minni í ræöu, sem hann hélt í
foringjaklúbbl flughersins í
Belgrad. Hann tjáöi mér síðan,
aö þegar sendifulltrúi hans í
Moskvu heföi skýrt frá samtalinu
viö Molotov og tilboði Rússa, þá
heföi hann, þ.e. Tító grunað aö
þetta væri ekki með felldu.
„Molotov hatar mig“, sagöi hann.
„Ég haföi þaö á tilfinningunni —
og reyndar nánustu aðstoðar-
menn mínir sömuleiöis — aö
Molotov heföi eitthvaö óhreint í
pokahorninu. Okkur þótti senni-
legt aö Molotov heföi sagt þetta
upp á sitt einsdæmi, ætlazt til
þess aö viö fögnuðum þessu
opinberlega, en síöan mundi
Kremlstjórnin haröneita aö nokk-
uö væri hæft í þessu.Þar meö
heföi tekizt aö auömýkja okkur
— tekizt aö auömýkja mig. En á
fimmtudaginn var enn ekki búiö
aö vísa þessu á bug í Moskvu,
svo mér varö Ijóst aö þaö átti aö
taka mark á þessu tilboöi Molo-
tovs. Sovézka forsætisnefndin
var því samþykk."
Persónulegt samband okkar
Títós stóö yfir í þrjá áratugi, og
eitt sinn spuröi ég hvort Jóvanka
kona hans mundi ge*a fallizt á aö
ég skrfaöi greinaflokk þar sem
fjallaö yröi opinskátt um líf henn-
ar viö hliö Títós. Hún féllst strax
á þetta, en sagöist þurfa að fá
samþykki forsetans. Tító skellti
upp úr þegar hann heyröi hvaö
var á döfinni: „Þó þaö væri,
Lederer. Mig langar svo sannar-
lega til aö komast aö því hvaöa
hug hún raunverulega ber til
mín,“ sagöi hann.
Þessi greinaflokkur var aldrei
skrifaöur, því að rétt eftir aö
þetta samtal átti sér staö var
kominn brestur í hjónabandiö, —
ekki af því aö ástin heföi breytzt í
andúö, heldur af því aö ráöríki
var farið aö setja um of mark sitt
á ástina.
Þau hittust fyrst í lok síöari
heimsstyrjaldarinnar. Þá var Tító
kominn fast aö fimmtugu, en
Jóvanka Budisavljevik var aöeins
18 ára. Þrátt fyrir æsku sína
haföi hún þó getiö sór orö fyrir
frækilega framgöngu í þjóöfrels-
Lajos Lederer, sem árum saman hefur skrifaö i brezka blaöió The
Observer, var um langt skeió góövinur Títós heitins Júgóslavíufor-
seta. Hór er Lederer ásamt Tító áriö 1953.
Lederer fagnar Jóvönku
1967.
Vínarborg áriö