Morgunblaðið - 04.06.1980, Blaðsíða 21

52
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 4. JÚNÍ1980
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 4. JÚNÍ1980
53
*
Innrás Rússa
í Afganistan
kemur ekki
á óvart

Einræðishreyf-
ingar misnota
hugsjóna-
menn úr röðum
menntamanna
BERNT VESTRE ræðir við
— Mikael Konupek, þú ert
Tékki og heíur orðið að þola
rússneskt hernám. Hvað
finnst þér um Kang mála í
Afganistan?
— Fólki frá Mið- og Austur-
Evrópu komu atburðirnir í Afgan-
istan ekki á óvart. Okkur er alveg
Ijóst að þeir fara eftir forskrift
sem við þekkjum úr okkar eigin
sögu.
— Hvaða forskrift?
— Um er að ræða misnotkun á
tilteknum hugsjónum sem til-
heyra andlegri og menningarlegri
arfleifð Evrópu. Tvær þær mikil-
vægustu eru í mínum augum
mannleg samhygð og félagsleg
samstaða. Sérhver ný kynslóð
telur að sér beri að skapa „Hið
réttláta þjóðfélag", og þessi til-
finnig gerir þá að stuðnings-
mönnum þjóðfélagsbyltingar. það
er einmitt þessi löngun til að
breyta þjóðfélaginu sem alræðis-
hreyfingarnar misnota.
— Geturðu útskýrt nánar
hvernig þessi misnotkun á
sér stað?
— Þróunin virðist gerast í þrem-
— Þú telur þá að eitthvað
svipað þessu hafi gerst í
Afganistan?
— Já. Flestum austur-evrópskum
vinum mínum finnst hlægilegt
hversu auðvelt það hefur reynst
Rússum að ná þessum þremur
áföngum í Afganistan. Nú er
komið að fjórða áfanganum, sjálfu
hernáminu. I stað fyrstu kynslóð-
arinnar, sem Taraki var ef til vill
af, komu Amin og hans menn. Þeir
unnu skítverkin sem vinna þarf í
öðrum áfanga. Síðan var Amin,
alveg samkvæmt forskriftinni,
sakaður um að vera C.I.A.
-útsendari og tekinn af lífi. Nýi
leiðtoginn, Karmal, er leikbrúða
Rússa og dæmigerður skrifræðis-
maður, sem sóttur var í sendiráð
Afganistans í Tékkóslóvakíu.
— Hvaða augum lítur þú
viðbrögð vinstri manna við
útþenslustefnu Rússa?
— Það fer eftir því hvernig á
málin er litið. Annars vegar finnst
mér vinstri sinnar eiga allt of
auðvelt með að finna afsakanir
fyrir öllu sem Rússar gera, og þeir
einhvern veginn ekki skilja
grundvallarmuninn á vestrænum
lýðræðisríkjum og Austur-
Evrópuríkjum. Hins vegar finnst
Skrifræðissós-
íalisminn gerir
menn að
starfsmönnum
kerfisins án
einstaklings-
ábyrgðar
Mannréttinda
hugmyndin er
undirstaða
allra stjórn-
mála
Sovéskt her-
nám vofir
yfir mörgum
Evrópulöndum
tékkneska heimspekinginn MICHAEL KONUPEK
ritgerðn á rætur í gömlu heim-
spekilegu áhugaefni mínu frá
þeim tíma að ég var nemandi Jans
Patocka. Ég komst þá að þeirri
niðurstöðu að þörf væri á meiri og
betri rannsókn á mannréttirda-
hugmyndinni í andlegum menn-
ingararfi Evrópu. Eftir að ég kom
til Noregs tók ég fljótt eftir því að
í megindráttum er ríkjandi tvenns
konar skilningur á þessari hug-
mynd í evrópsku stjórnmálalífi. I
hópi andófsmanna í Austur-
Evrópu er mannréttindahug-
myndin talin hafa markað tíma-
mót í þróuninni í Evrópu. Þeir
binda vonir sínar um betri framtíð
við hana. Þetta gera yfirvöld sér
PRAG ‘68 — A öör-
um degi innrásarinnar
efndu þúsundir ungra
manna í Prag til setu-
verkfalls á Wensesl-
asstræti.
Hættan á sovésku hemámi er
ekki hugarfóstur flóttamanna
ur áföngum. í fyrsta áfanga koma
fram hugsjónamennirnir og
draumóramennirnir, það er að
segja þeir sem trúa á mannlega
samhygð og félagslega samstöðu,
og langar til að eiga þátt í sköpun
þjóðfélags sem kemur þessum
hugsjónum í framkvæmd. Alræð-
ishreyfingar beita slíku fólki fyrir
sig, en þær hafa ekki fyrr tekið
völdin en þær losa sig við það. Það
sáum við bæði í Þýskalandi Hitl-
ers og Rússlandi Leníns. í Tékkó-
slóvakíu sáum við, að í stað fyrstu
kynslóðarinnar, manna eins og
Smerals og að vissu leyti Gott-
walds og Clementis, kom fljótlega
ný kynslóð sem ég vil nefna
giæpamennina. Þeirra starf var að
framkvæma hreinsun í þjóðfélag-
inu þannig að kommúnistar hlytu
öll völd. En þegar því starfi var
lokið voru heldur engin not fyrir
þá lengur. Ný kynslóð, skrifræðis-
mennirnir, gat tekið við. Tilsvar-
andi þróun hefur átt sér stað í
öllum hinum Austur-Evrópulönd-
unum.
mér ánægjulegt að þeir (ef við
undanskiljum nokkra kommún-
ista) taka ákveðna afstöðu gegn
því sem er að gerast í Afganistan.
Samt er ég svolítið hræddur um að
margir vinstri menn, sem tóku
þátt í mótmælagöngunni að rúss-
neska sendiráðinu, hafi gert það á
röngum forsendum.
— Hvað áttu við með því?
— Ég á við að þeir trúa enn á
sósíalisma með mannlegt andlit.
Þeir telja að framferði Rússa í
Afganistan sé sorgleg pólitísk
yfirsjón sem hins vegar snerti
ekki sjálfan sósíalismann.
— Trúir þú ekki lengur á
sósíalisma í neinni mynd?
— Ég trúi á þjóðfélag þar sem
mannleg samhygð og félagsleg
samstaða byggist á samvisku ein-
staklingsins, en það á að miklu
leyti við á Norðurlöndum, í Vest-
ur-Evrópu og í Bandaríkjunum.
Skrifræðissósíalisminn eins og
hann er í Austur-Evrópu gerir
menn að starfsmönnum kerfisins
án einstaklingsábyrgðar. Og þá
getur það hræðilegasta gerst, eins
og við sáum greinilega i sambandi
við Eichmann. Þróunin í átt til
skrifræðis er en aðalhættan sem
vofir yfir heiminum í dag.
Hér vil ég gjarnan vitna í
tékkneskan heimspeking, Vaclav
Belohradsky, en hann er prófessor
í heimspeki í Genua. Hann ritar í
einni af bókum sínum: „Táknmynd
meinsemdar tuttugustu aldarinn-
ar er Gyðingarnir sem urðu út-
rýmingarherferð nasista að bráð.
Fólk sem bíður stillt og rólegt í
endalausum biðröðum með tilskil-
inn farangur sinn. Nöfn þess eru
kölluð upp, eitt af öðru eftir
spjaldskrá sem er vandlega unnin
af iðnum og duglegum ríkisstarfs-
manni í ráðuneyti „hinnar endan-
legu lausnar". Éichmann hélt því
stoltur fram að sjálfur hefði hann
enga andúð haft á Gyðingum og
aldrei skaðað neinn þeirra sjálfur.
Þetta undarlega haturslausa böl
hefði verið óframkvæmanlegt án
skrifstofuveldis sem vinnur óað-
finnanlega með hjálp starfsmanna
sem vinna venjulegt skipulags-
starf af dugnaði og umhugsunar-
laust. Allur þessi eyðingarmáttur
varð því aðeins virkur, að nútíma-
ríki starfar á ópersónulegan hátt
... Gúlagið er ekki afleiðing djöf-
ullegs afls, heldur daglegra
skrifstofustarfa, sem unnin eru af
stórum hópi heiðarlegra ríkis-
starfsmanna í samræmi við gild-
andi lög ... Raunveruleg ástæða
þeirrar kreppu, sem vestræn
menning er í, er að menn telja að
beiting skynsamlegra stjórnar-
hátta samsvari ópersónulegri
meðferð mála ...“
Almennt trúa Norðmenn því
ekki, að skrifræðisþróunin sem átt
hefur sér stað í Austur-Evrópu,
geti orðið hér. En menn ættu ekki
að vera of vissir í sinni sök.
— Þú telur þá að sú þróun
sem þú hefur lýst, aukning
skrifræðisins sem sviptir ein-
staklinginn ábyrgð, eigi sér
einnig stað á Norðurlöndum?
— Að mér læðist alltaf nokkur
ótti þegar ég les í blöðunum að
sósíaldemókratar séu að óska eftir
enn nýjum lögum til að geta
„stýrt“ þjóðfélaginu betur. Sífellt
aukin stýring þjóðfélagsins krefst
aukins skrifræðis og það hefur í
för með sér að ábyrgð hvers
einstaklings á því sem gerist
verður minni. Já, ég er viss um að
á Norðurlöndum á sér einnig stað
hættuleg þróun í átt til skrifræðis.
Við getum vissulega ekki líkt
aðstæðum hér í Noregi við ástand-
ið í Austur-Evrópu, en ég held að
hægt sé að bera það saman það
sem er að gerast hér hjá okkur og
það sem gerðist í Tékkóslóvakíu á
árunum mill 1945 og 1948.
— Þú ert að vinna að ritgerð
um mannréttindamál. Er það
fortíð þín í Tékkóslóvakíu og
Charta 77-hreyfingin sem
veldur þvi að þú fæst við
þetta efni?
— Svarið er bæði já og nei.
Reynsla austur-evrópskra andófs-
manna veitti mér aukna hvatn-
ingu til að rannsaka þetta efni. En
ljóst það er þess vegna sem þau
berjast gegn andófsmönnunum
með oddi og egg. Stjórnmála-
ástandið á Vesturlöndunum knýr
menn hins vegar ekki til að leggja
svo þunga áherslu á mannréttind-
ahugmyndina. Þess vegna verður
hún hér aðeins nokkurs konar
viðauki við hugmyndafræði hinna
ýmsu stjórnmálastefna. Fyrir
austur-evrópsku andófsmönnun-
um er hún aftur á móti sjálf
undirstaðan undir öllum stjórn-
málum.
í ritgerðinni ætla ég að reyna að
sýna fram á að mannréttindahug-
myndin er sameinandi hugmynd,
eins og þær hugmyndir sem eitt
sinn tengdu hinn gríska, kristna
og rómverska heim, og geti gert
Evrópu að einni menningarheild.
Síðan á tímum endurreisnarinnar
hefur slík sameining ekki verið til
í Evrópu. Allar rómantísku þjóð-
ernislegu og sósíalistísku hreyf-
ingarnar sem við þekkjum úr
sögunni hafa í innsta eðli sínu
verið sundrandi. Skorturinn á
sameiginlegum hugmyndagrund-
velli hefur leitt til þeirrar hnign-
unar sem við erum nú vitni að.
— Mannréttindahugmyndin
er fyrst og fremst siðgæðis-
hugmynd. Þú virðist telja að
stjórnmál sem ekki byggja á
siðgæðisgrundvelli muni á
skömmum tíma leiða til
óæskilegrar niðurstöðu.
— Það er einmitt það sem ég á
við. Og ég held að hægt sé að færa
sönnur á það með tilvísun til þess
sem átt hefur sér stað í Evrópu-
sögunni á síðustu öldum. Allar
stjórnmálastefnur sem hafa
byggst eingöngu á hagnýtum sjón-
armiðum og ekki hafa haft sið-
ferðilegan grundvöll hafa leitt til
versnandi ástands.
— Ástandið í Tékkóslóvakíu
eftir dóminn yfir Vaclav Hav-
el og þeim sem ákærðir voru
með honum virðist ekki upp-
örvandi. Hvert er þitt álit á
þróun mála í Austur-Evrópu í
náinni framtíð?
— Hún er ekki ótvíræð. Annars
vegar eiga andófsmenn í miklum
erfiðleikum. Hins vegar sjáum við
að kaþólska kirkjan er raunveru-
legur valdaaðili í Póllandi. Þar við
bætist að í Ungverjalandi er verið
að gera tilraun til endurbóta á
gjaldeyriskerfinu sem felur í sér
að efnahagsheild Austur-Evrópu
liðast í sundur. Að lokum sjáum
við að Rúmenía reynir að slíta
næstum öll efnahagsleg og stjórn-
málaleg bönd sem binda landið við
COMECON og Varsjárbandalagið.
Ég held, ef ég á að reyna að spá, að
smám saman, ef til vill á níunda
áratugnum, muni verða miklar
breytingar í Austur-Evrópu. Bæði
efnahagsleg, stjórnmálaleg og
ekki síst þjóðernisleg vandamál
Austur-Evrópu eru mikil. Fólk á
Vesturlöndum virðist ekki gera
sér ljóst í hve ríkum mæli Sov-
étríkin eru nýlenduveldi, síðasta
stóra nýlenduveldið. Rússar halda
nú hernumdum ýmsum löndum
sem ekki hafa nein náin söguleg
tengsl við þá. Þessi lönd hafa ekki
aðeins verið svipt stjórnmálalegu
forræði sínu, þau ráða heldur ekki
yfir auðlindum sinum og efna-
hagslegri þróun. Á níunda ára-
tugnum munu Sovétríkin ef til vill
horfast í augu við sams konar
vandamál og keisaradæmið
Austurríki-Ungverjaland stóð
frammi fyrir við lok fyrri heims-
styrjaldar, það er að segja að það
landsvæði sem þeir ráða yfir
klofni í minni þjóðlegar einingar.
— Snúum okkur aftur að
ástandinu í Afganistan. Gæti
það sama gerst hér í Evrópu,
i landi sem er náiægt rúss-
nesku landamærunum?
— Ég er sannfærður um að hætta
er á rússneskri innrás í Vestur-
Evrópu. Mörg sjálfstæð ríki hafa
þegar verið hernumin af Rússum,
líttu bara á löndin í Austur-
Evrópu og Eystrasaltslöndin. Þeg-
ar ég kom til Noregs og hitti
Tékka sem flýðu þegar árið 1968,
sögðu þeir mér að þeim veittist
afar erfitt að fá Norðmenn til að
skilja að hætta væri á að Rússar
hernæmu Noreg. Ég vona að eftir
innrásina í Afganistan skilji
Norðmenn að þessi hætta er ekki
skáldskapur okkar sem erum
landflótta, heldur raunveruleiki.
— Hvað finnst þér um um-
ræður Norðmanna um end-
urnýjun kjarnorkuvopna
NATO í Evrópu?
— Ég varð fyrir vonbrigðum með
að margt fólk sem ég lít á sem vini
mína og sem hefur sérþekkingu á
málum Austur-Evrópu skyldi taka
þátt í baráttunni gegn nýju kjarn-
orkuvopnunum. Ég álít þessa bar-
áttu barnalega og sjálfseyðandi.
Hún meðhöndlar spurninguna um
endurnýjun kjarnorkuvopnanna
eins og öll ábyrgðin hvíldi á
NATO. Það er ekki talað mikið um
ábyrgð rússa á endurnýjun þeirra
á sínum kjarnorkuvopnum. At-
burðirnir í Afganistan sýna að
Rússar skáka í því skjólinu að
Bandaríkjamenn vilja ekki hefja
stríð með langdrægum kjarnorku-
vopnum. Næst gætu Rússar reynt
fyrir sér við Evrópuland, t.d.
Austurríki, eða Finnland, eða
Svíþjóð, eða því ekki Noreg?
Varnir, sem miðast við takmark-
aða beitingu kjarnorkuvopna, er
það eina sem getur haldið þeim
frá því að reyna. Þá geta þeir ekki
treyst andúð Bandaríkjamanna á
því að beita langdrægum kjarn-
orkuvopnum.
— Hver getur ástæðan verið
fyrir útþensluþörf Rússa?
— Ástæðurnar geta verið margar.
Við viljum gjarnan finna skyn-
samlegar ástæður. Á Vesturlönd-
unum er til að mynda vinsælt að
halda að Rússar vilji ná yfirráðum
yfir orku- og hráefnisauðlindum
sem mikilvægar eru fyrir Vestur-
lönd, til að geta finnlandíserað
okkur á þann hátt. En kannski eru
ekki til slíkar skynsamlegar
ástæður fyrir útþenslu þeirra.
Hvað var það sem rak Alexander
mikla áfram? Eða Napóleon? Eða
Hitler? Var það valdagræðgi? En
þótt við getum ekki útskýrt hvers
vegna þeir hernema önnur lönd,
verðum við að horfast í augu við
að það hefur verið stefna þeirra
frá lokum síðari heimsstyrjaldar.
Og að vissu marki hefur það gerst
með aðstoð draumóramanna og
hugsjónamanna úr hópi vestur-
evrópskra menntamanna.
Það er harmleikur.

MICHAEL KONUPEK
MICHAEL — „Fólk á Vesturlöndum virðist ekki gera
sér Ijóst í hve ríkum mæli Sovétríkin eru nýlendu-
veldi.. .“
Meöfylgjandi viðtal birtist í tímaritinu „Kon-
tinent Skandinavia", sem gefið er út í Ósló og
lætur mannréttindamál hvers konar mjög til sín
taka. Michael Konupek, sem situr hér fyrir
svörum, er systursonur séra Kára Valssonar í
Hrísey. Michael fæddist í Prag 1948 og er doktor
í heimspeki frá háskólanum þar. Reynt var aö
torvelda honum nám vegna borgaralegs upp-
runa síns, en afburðanámsgáfur riðu bagga-
muninn. — Sumarið 1966 dvaldist Michael á
íslandi og vann að súrheysturnagerð á Suður-
landi, og enn var hann hér á landi sumariö 1967
og fékkst við smíöi símstöðvar í Hrísey. Loks
kom Michael til íslands ásamt tékkneskri konu
sinni 1968, þá tvítugur. Hjónin Konupek fóru
héðan daginn fyrir innrás Rússa í Tékkóslóvakíu,
en dvöldust um skeiö í Svíþjóð hjá vinafólki
séra Kára. Eftir mikið sálarstríð ákvað Michael
að hverfa aftur — þrátt fyrir allt — til föðurlands
síns, en sá brátt mjög eftir því. Hann skrifaði
undir Mannréttindaskrána 1977 og varð fyrir
vikiö „óæskilegur“ þegn í heimalandi sínu. —
Kona Michaels og börn komust til Noregs í júní
sama ár, og sjálfur fylgdi hann á eftir í lok ársins.
Tékknesk yfirvöld veittu hinum unga mennta-
manni fararleyfi og virtust jafnvel fegin aö losna
við hann. Áður þurfti hann samt að endurgreiða
ríkinu námskostnað sinn allan og konu sinnar
og gjalda að auki háa útflutningstolla. Framan af
börðust þau hjón við fátækt í Noregi, en í fyrra var
Michael veittur þar ríflegur fræöimannsstyrkur til
nokkurra ára. Kona hans leggur stund á
bókasafnsfræði. — Michael er sem fyrr segir
systursonur séra Kára í Hrísey. Séra Kári fæddist
í Prag í Tékkóslóvakíu 17. júlí 1911 og kom fyrst
hingað til íslands 1933 og varð fyrir áratugum
íslenskur ríkisborgari. Skírnarnafn hans er Karel
Václav Alexej Vorovka, en í bókinni „Aldnir hafa
oröið“ segir um hann meðal annars, að hann telji
það „mistök forsjónarinnar að hafa ekki fæðst
á íslandi".