Morgunblaðið - 20.07.1982, Blaðsíða 24

36
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 20. JÚLÍ 1982
Lýðræði eða sérfræðingaveldi?
Eftir Jón E.
Ragnarsson hrl.
Á ráðstefnu samtakanna Lífs og
lands á llótel Borg fyrir nokkru um
Mann og stjórnmál, flutti Jón E.
Ragnarsson hrl. meðal annarra
ræðu, cr hann nefndi „Stjórnmála-
menn og sérfræðingar". í erindi
sínu fjallaði Jón um hið svonefnda
sérfræðingavald og á hvern hátt það
togast á við völd kjörinna fulltrúa í
íslcnska stjórnkerfinu. Hann velti
upp spurningum um hvort taka eigi
meira tillit til sérfræðinga á kostnað
stjórnmálamanna, eða hvort auð-
velda eigi stjórnmálamönnum að
stýra sérfræðingum og þvi hvernig
þeir vinna og koma upplýsingum á
framfæri.
Erindi Jóns fer hér á eftir:
Stjórnmálamenn háð-
ir sérfræðingum?
Stjórnmál eru ekki nákvæmn-
isvísindi, sagði Otto von Bismarck,
„Die Politik ist keine exakte Wiss-
enschaft," en annar samtímamað-
ur hefur sagt og margir síðar, að
stjórnmál séu eina starfið, þar
sem ekki sé krafist undirstöðu-
menntunar eða starfsreynslu.
Samstarf stjórnmálamanna og
sérfræðinga á sér langa sögu er-
lendis, en hérlendis varla nema
frá 1945. Margar sagnir eru um
valdamikla ráðgjafa i sögunni, en
það voru ekki sérfræðingar í þeim
skilningi, sem hér er um fjallað.
Hið menntaða einveldi Friðriks
mikla var stjórn vel menntaðra
manna, en ekki sérfræðinga. Hér
fjöllum við um stjórnmálamenn
sem kjörna þingmenn og sveitar-
stjórnamenn, en sérfræðinga sem
sérfróða menn á afmörkuðum
sviðum, sem ráðgjafa hinna fyrr-
nefndu, því að þeir einir hérlendis
hada ákvörðunarvaldið. Umræðu-
efnið er því um það, í hvaða mæli
stjórnmálamenn séu háðir ráðgjöf
sérfræðinganna, þannig að hinir
síðarnefndu fari í raun með
ákvörðunarvaldið í skjóli sérþekk-
ingar, sem stjórnmálamenn ekki
hafa.
Hvort eigi að losa sig við stjórn-
máiamenn er einfalt úrlausnar-
efni. Það er einfaldlega, hvort sem
menn eru lýðræðissinnar eða ekki.
Það má færa fyrir því margvísleg
rök, að einræði sé skipulegri og
markvissari og sérfræðilegri
stjórn mála, en þetta er stjórn-
málalegt mat hvers og eins og í
þeim efnum er skoðun mín bjarg-
föst. Lýðræði, þótt það sé oft lé-
legri og fálmkenndari stjórnun
landsmála og sveitarstjórna. Eftir
þessu er ákvörðunarvaldið í hönd-
um stjórnmálamanna, sem eru
misjafnir að andlegu og þekking-
arlegu atgerfi. Menntunar- og
hæfnikröfur verða ekki gerðar til
stjórnmálamanna almennt séð.
Það væri brot á lýðræðisreglum,
en þingræði í þessu efni skiptir
litlu máli.
Saga þessa máls er fjarska
skömm hérlendis og verður að
telja, að sérfræðingar komi fyrst
til í íslenskri pólitík u.þ.b. 1948,
þegar Benjamín Eiríksson varð
ráðgjafi ríkisstjórnarinnar í efna-
hagsmálum, en þeir sérfræðingar,
sem hér er um fjallað, eru einkum
á sviði efnahags- og atvinnumála.
Flest önnur sérfræði er meira eða
minna sjálfsagðir hlutir, t.d. á
sviði verkfræði og heilbrigðis-
mála, en þar kemur líka til stefnu-
mörkun og oft lokaákvörðun
stjórnmálamanna.
I þessari greinargerð hefi ég
einkum í huga Alþingi og Borgar-
stjórn Reykjavíkur. I því efni er
það skemmst að segja, að sérfræð-
ingarnir hafa völd umfram það,
sem gert er ráð fyrir í stjórnskip-
un okkar. Hversvegna? Vegna
þess, að stjórnmálamenn eru ekki
almennt séð hægjanlega vel að
sér, treysta í blindni á sérfræð-
ingavald stofnana og sinna ekki
mikilvægum störfum sínum sem
skyldi.
Jón Edwald Ragnarsson hrl.
Mngmenn sinni ekki
öðrum störfum
Stjórnmálamenn eru nú al-
mennt séð það vel launaðir, að
þeir ættu að leggja meiri alúð við
störf sín og t.d. ættu alþingismenn
ekki að sinna öðrum störfum, sér-
staklega á sviði framkvæmda-
valds, svo ekki sé rætt um dóms-
vald. Þarna er um sjálfheldu að
ræða. Enginn skortur er góðrar
sérfræðiaðstoðar fyrir stjórn-
málamennina. Vandinn er hins-
vegar sá, að þessi sérfræðiaðstoð
er alfarið frá ýmsum opinberum
stofnunum framkvæmdavaldsins,
ráðuneytum, tæknideildum,
vinnuhópum o.s.frv. Hvernig eiga
stjórnmálamenn að meta slík sér-
fræðiálit, þegar þeir hafa ekki sér-
fræðinga á eigin vegum? Hvernig
er hægt að fá fram sérfræðilega
gagnrýni á þessari sérfræðilegu
ráðgjöf, sem tiltæk er? Þetta get-
ur þróast til einskonar alræðis
nokkurra sérfræðistofnana, sem
stjórnmálamenn hlýða í blindni.
Þeir glata valdi sínu og sinna ekki
skyldum sínum við töku ákvarð-
ana. Þótt slíkar sérfræðistofnanir
framkvæmdavaldsins ástundi
fullkomið hlutleysi í stjórnmálum
og sérfræðilegan heiðarleika, þá
eru þær undir ákveðinni stjórn
ríkisstjórnar eða meirihluta og
gerir þetta stöðu stjórnarandstöðu
og minnihluta tvísýnni. Frum-
kvæði hverfur úr höndum ein-
stakra þingmanna og borgarfull-
trúa, t.d. vegna aðstöðuleysis til
þess að búa mál úr garði.
Nú kann einhver að halda, að ég
taki hér upp hanskann fyrir
stjórnmálamennina, en svo er
ekki. Þess þarf ekki með, því að
þeir hafa völdin til þess að breyta
og bæta og geta gert það, þegar
þeir vilja. Eg er að taka upp
hanskann fyrir lýðræðið og vara
við því sérfræðingaveldi, sem
stjórnmálamenn sjálfir hafa skap-
að og þykir þægilegt. Veitir þeim
óhóflega værukærð og ráðrúm til
þess að sinna öðrum hugðarefn-
um. Við slíkt andvaraleysi er lýð-
ræði og stjórnmál orðin tóm. Ekki
er ég heldur að gagnrýna sérfræð-
inga, sem eingöngu eru að vinna
verk sín eftir þeim formúlum, sem
stjórnmálamennirnir hafa sett.
En þeim gefast líka tækifæri til
þess að taka sér völd, sem þeim
voru ekki ætluð, e.t.v. hefur það
gerst.
Breski höfundurinn Swift hefur
sagt eitthvað á þá leið, að sá sem
geti látið tvö strá vaxa, þar sem
eitt óx áður, sé mikilvægari en all-
ir stjórnmálamenn samanlagt.
Saga samskipta sérfræðinga og
stjórnmálamanna er löng þar í
landi. Þessi samskipti eru rétt að
slíta barnsskónum með okkur ís-
lendingum og mikil nauðsyn þess
að ræða þessi mál og leggja þau
niður fyrir okkur. E.t.v. stöndum
við hér á nokkrum tímamótum,
þegar sérfræðingavaldið er kerf-
isbundið að ná öllu frumkvæði og
ráðum úr hendi værukærra og
stundum vanhæfra lýðkjörinna
fulltrúa, sem umhugsunarlaust af-
henda sérfræðingum völd sín. Hér
tjóar stjórnmálamönnum ekki að
kveinka sér. Ef þeir vilja sporna
við fótum, þá hafa þeir frá kjós-
endum valdið. Vilji er allt sem
þarf.
Ytri búnaður orsök
magnleysis Alþingis?
Hér handan við Austurvöll fer
fram dularfullur skurðgröftur og
segja lausmálir menn, að verið sé
að leggja ýmsa kapla fyrir Al-
þingi. Það er ekki langt síðan
þingmenn fengu skrifstofur í
nokkrum húsum í grennd við Al-
þingishúsið og jafnvel síma. Auð-
vitað á hinn ytri aðbúnaður Al-
þingis nokkra sök á magnleysi
þess, en úr þessu geta þingmenn
bætt. Vilji þeirra of margra er þó
afhuga kross af stjórnmála-
mönnum, sem þeim ber sjálfum að
bera sem lýðkjörnum fulltrúum.
Stjórnmálamenn hælast síðan um
frumkvæði með tilvitnun til gam-
alla þingsályktana.
Samþykkt þingmál sl. þriggja
löggjafarþinga gefa af þessu góða
mynd, en þannig hefur þetta verið
í áratugi. Þingið 1979—80: stjórn-
arfrumvörp 52, þingmannafrum-
vörp 11, þingsályktanir 15. Þingið
1980—81: 84 stjórnarfrumvörp, 11
þingmannafrumvörp, 14 þing-
mannafrumvörp og 35 þingsálykt-
anir. Til eru lög um sérfræðilega
aðstoð við þingflokka nr. 56/1971
og fá þingflokkar greidda ákveðna
fjárhæð á hvern þingmann en ber
árlega að gera þingforsetum grein
fyrir því, hvernig fé þessu er varið.
Þessu fé er að mestu varið til þess
að launa starfsmenn þingflokk-
anna, sem ekki eru sérfræðingar,
en þess eru dæmi að hluta fjárins
hafi verið varið til sérfræðiþjón-
ustu, þ.e. eins og lögin gera ráð
fyrir. Þannig fór um sjóferð þá.
Samtryggingin nægir.
Alþingi hefur fámennt starfslið,
sem gegnir störfum sínum með
prýði, ef tekið er mið af mann-
fjölda og aðstöðu. Það er ótrúlegt
en satt, að þingnefndir hafa enga
sérfræðiaðstoð og enga stjórn-
eftir Árna Helgason,
Stgkkishólmi
had er enginn vandi ad vera á móti
og hrista síóan haus
alveg ábyrgðarlaus
Þannig kveður eitt skáldið vorra
tíma og oft kemur mér þetta í hug
þegar ég hugsa um stjórnarand-
stöðu okkar Islendinga og það þá
sérstaklega seinni tíma. Stjórnar-
andstaða á að vera ábyrg, leið-
beinandi og vakandi, las ég ein-
hvers staðar. En það er þá allt
annað vökulag en ég legg í þau
orð. Mér þykir leitt þegar ég hugsa
um meirihluta þingflokks míns
hversu margt þaðan kemur sem er
andstætt venjulegum hugsunar-
hætti. Ég krefst meira af honum
en þeirra sem hann telur „ábyrgð-
arlausa" í þjóðfélaginu. Nýlega
ályktaði þingflokkurinn um gerð
samnings við Rússa. Án þess að ég
skilji tilganginn, hefi ég ekki get-
að fundið á þessum ályktunum
hvar hættan liggi í þessari samn-
ingsgerð og hefi ekki getað getið í
eyðurnar eins og formaður þing-
flokksins ætlast til af mér. En eitt
langar mig til að vekja athygli á
og það er að þetta „slys“ hefði
aldrei komið fyrir ef þingflokkur-
inn hefði við seinustu stjórnar-
myndun tekið boði um samstarf.
Fengið utanríkisþjónustuna og ef
til vill meira. En því miður varð
annað uppi og þjóðarhagurinn
settur nr. 2. Þessi samningur verð-
ur eins og ríkisstjórnin ekki til
eilífðar og þá verða þeir sem gagn-
rýna hann mest, komnir í öndvegi
og geta þá bætt um betur og jafn-
vel afmáð, ef ekki fer eins og
þegar átti að slátra
Framkvæmdastofnuninni sællar
sýsluaðstoð utan skrifstofu Al-
þingis, ef undan er skilin fjárveit-
inganefnd Sameinaðs þings, sem
hefur ófaglærðan ritara í auka-
starfi. I nefndum þingsins eru þó
teknar örlagaríkustu ákvarðanir í
þjóðlífinu. Þingnefndirnar verða
að hafa sérfræðiaðstoð til þess að
geta metið álitsgerðir sérfræði-
stofnana og hagsmunahópa. Að
lokinni vandaðri málsmeðferð ber
hinum lýðkjörna fulltrúa að taka
afstöðu. Það er ekki unnt, ef um
sérfræðileg mál er að ræða, nema
rheð aðstoð eigin sérfræðings. Síð-
an tekur þingmaðurinn afstöðu,
sem ekki þarf að vera bundin sér-
fræðiálitum, ef þessi þingmaður
hefur á annað borð skoðun og
áhuga á málefninu. Ákvörðun
hans getur mótast af ýmsu öðru
sem lýðkjörnum fulltrúa, t.d.
stjórnmálaskoðun eða byggða-
sjónarmiðum o.s.frv. Sérfræðingi
ber að láta uppi hlutlaust, heiðar-
legt, fræðilegt mat og umsögn.
Stjórnmálamanninum ber skylda
til þess að taka afstöðu eftir sam-
visku sinni og stjórnmálaskoðun
og geta gagnrýnt álitið sjálfur.
Rómverjinn Júníus sagði, að sama
eigi við um í sjálfu löggjafarstarf-
inu, en áhuginn um ýmiss konar
stúss í framkvæmdavaldsstörfum.
10 af 60 eru ráðherrar, síðan er
það framkvæmdastofnun og
bankaráðin o.fl. Það verður að
taka af tvímæii um það, að þing-
mennska og önnur störf fara ekki
saman. Þá kunna að verða eftir
stjórnmálamenn, sem einbeita sér
aö löggjafarstarfinu. Alþingi
sjálft og t.d. borgarstjórn þarf á
að halda sjálfstæðum sérfræðing-
um í eigin þjónustu til þess að fá
fram gagnrýni á sérfræðiálitum
stofnana. Þetta er nauðsynlegt að-
hald sem ekki fæst í sömu stofnun.
Þetta þýðir ekki fjölgun opinberra
sérfræðinga, heldur á að flytja til
sérfræðinga úr stofnunum og
ráðuneytum til Alþingis. Þar
eða á
minningar. Og voru þó kveinin
hærri þegar henni var komið á
flot. Það er nefnilega enginn vandi
að vera á móti. í dag er þjóðfélagið
okkar mikið eyðsluþjóðfélag og
það svo mikið að ég held að við
höfum alls ekki gott af slíku til
langframa. Það er ýmislegt erfitt í
dag og ef til vill hefir ekki verið
meiri mismunur milli manna en
nú, þótt allir hafi það gott. En
þetta er engri ríkisstjórn að kenna
heldur þeim hugsunarhætti sem
smám saman er að skapast vor á
meðal og við þurfum að fara að
ýta til hliðar. Það er mikið hægt
að gera ef menn eru samstilltir, ef
ráðandi 'stjórn þarf ekki alltaf að
eyða kröftum á erfiðan hugsun-
arhátt, utanaðkomandi sölu-
tregðu, lækkandi verðlag og
stjórnarandstöðu sem eins og
verða til að byrja með að vera t.d.
5 sérfræðingar á sviði þjóð- og
rekstrarhagfræði, 2 á sviði orku-
mála, a.m.k. 1 á sviði heilbrigðis-
mála og 1 í hverri atvinnugrein.
Auk þess a.m.k. 2 lögfræðingar til
aðstoðar við samningu lagafrum-
varpa. Þá munu þingmenn, ef
áhugi er, geta lagt fram frumvörp
um lög sem gilda í stað hinna
endalausu þingsályktunartillagna,
sem oftast segja lítið sem ekkert,
eru áskoranir og frómar óskir, en
ekki lög, en það er verkefni stjórn-
málamanna að semja lög. Því mið-
ur kjósa þeir fremur að skora á
framkvæmdavaldið, sem er sér-
kennileg afstaða, en skiljanleg
vegna leti þeirra.
Ekki áhugi eða geta
til lagasmíðar
Þingmenn annaðhvort hafa ekki
getu, vilja eða áhuga á lagasmíð
og því er þingsályktun auðveld
leið. Slíka ályktun má semja á
pappírsmunnþurrku í hádegis-
verði, en lagasmíðin gerir aðrar
kröfur og meiri. Þessvegna er
viðaminna að skora á ríkisstjórn-
ina að láta kanna mál en flytja
frumvarp. Þessu sinna svo ríkis-
stjórnir að geðþótta sínum. Önnur
leið er að flytja lagafrumvarp í
þremur greinum. Að eitthvað sé
lögbundið í 1. gr., að ráðuneytið
setji reglugerð í 2. gr. og síðan í 3.
gr. að lög þessi öðlist þegar gildi.
Menn eru að þessu loknu litlu nær
um efni löggjafarinnar, en þingið
hefur þá enn einu sinni afhent
framkvæmdavaldinu og sérfræð-
ingum vald sitt með vafasamri
heild kjósenda. Og lái svo hver
sem er sérfræðingunum. Þeim er
beinlínis skipað af löggjafarvald-
inu að taka þann ?? stjórnmál og
trúmál. Með því að sannfæra aðra,
sannfærir hann sjálfan sig. Öðru
gildir um sérfræðinginn. Þar gild-
ir eingöngu þjónustan við sérfræð-
ina.
Og hér skilur á mikli feigs og
ófeigs. Lýðræði eða sérfræðinga-
veldi — einræði.
móti
skáldið segir: „hristir sinn haus og
er síðan ábyrgðarlaus". Stjórn og
stjórnarandstaða þurfa að mynda
allsherjar viðnám gegn vanda, en
ekki setja fótinn fyrir né vísa hon-
um vrá. íslendingar eru ekki það
margir að þeir hafi efni á að glata
góðum tækifærum. Og svo þarf að
fara fram alefling andans og at-
höfn þörf eins og Jónas Hall-
grímsson orðaði það. Menn verða
að hætta að eyðileggja sál og lík-
ama með allskonar eitri. Guð gaf
okkur líkama og sál til varðveislu
og við eigum að skila af okkur með
vöxtum. Lífið er ekki langt, en það
er of dýrt til að kasta því á glæ.
Við getum gert þjóðfélagið betra
ef við viljum gera það friðvæn-
legra, réttlátara og heilsusam-
legra. Til þess þarf að samhæfa,
ekki sundra. Spyrjum hvað get ég
gert þjóð minni til gagns en ekki
hvað ég hefi sjálfur upp úr þjóð-
félaginu. Eins og menn sá svo er
uppskorið. Þetta er sá sannleikur
sem ekki fellur úr gildi. Ef eitt-
hvað er athugavert við stjórnar-
farið þá líti hver í sinn barm og
athugi hvað hann hefir gert til að
bæta það. Og jákvæð stjórnar-
andstaða hlýtur að benda til betri
vegar, en ekki vera á móti og
gleðjast yfir því sem illa gengur.
Vera ekki of bráðlát, vitandi að
það kemur að henni að taka við.
Við eigum að gera okkar til að rík-
isstjórninni á hverjum tíma vegni
vel, því velgengni hennar er hagur
lands og þjóðar. Sem sagt: Hætta
að hrifsa sinn haus og vera
ábyrgðarlaus. Gott land, heilbrigð
þjóð, og heilbrigð sál í hraustum
líkama, skal vera kjörorð dagsins
og væri ekki gaman ef við gætum
látið þann draum rætast. Islandi
allt, eigum við ekki að segja það.
Árni Helgason