Morgunblaðið - 05.08.1982, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 5. ÁGÚST 1982
Eftir Hannes H.
Gissurarson
Nokkrir samhyggjumenn hafa á síð-
ustu árum reynt að hrekja rök Milton
Friedmans, eins áhrifamesta hagfræð-
ings okkar daga og nóbelsverðlaunahafa,
fyrir því, að samband sé á milli lýðræðis
og markaðsskipulags. Ég veit, að Fried-
man kærir sig ekki um lofgreinar um
sjálfan sig á sjötugsafmælinu, sem var
31. júlí 1982, heldur hefur hann áhuga á
rökræðum um þennan vanda og annan.
Hann brýndi það fyrir mér, þegar við
hittumst í Kaliforníu haustið 1980, að
reyna ekki að verja sig, heldur að reyna
að rökstyðja það, sem við værum sam-
mála um. Ég ætla því í þessari grein að
ræða um kenningu Friedmans um sam-
bandið á milli lýðræðis og markaðsskipu-
lags, en að henni er komið orðum í þeirri
bók hans, sem gefin var út á íslensku á
afmælisdaginn, Frelsi og framtaki
(Capitalism and Freedom). Ég hyggst
síðan bæta við nokkrum dæmum um
þetta samband frá Islandi og svara ýms-
um þeim samhyggjumönnum, sem hafa
reynt að hrekja rök Friedmans.
Samband markaðsskipu-
lags og lýðræðis
F'riedman segir í Frelsi og framtaki, að
lýðræðissamhyggjan sé mótsögn í sjálfri
sér, því að „lýðræði fái ekki þrifist í sam-
hyggjuskipuiagi“. En markaðsskipulagið
sé ekki nægilegt skilyrði fyrir lýðræði,
þótt það sé nauðsynlegt skilyrði fyrir því.
Friedman minnir á, að ýmsar þjóðir hafa
búið við markaðsskipulag án þess að
hafa notið lýðræðis. En sú þjóð sé ekki til
og hafi ekki verið til, sem hafi búið við
miðstjórnarskipulag og notið lýðræðis á
sama tíma. Þetta sýnir reynslan. En
hvaða rök hníga að því, að svo hljóti að
vera, með öðrum orðum að það samband,
sem er sögulegt, á milli lýðræðis og
markaðsskipulags, sé nauðsynlegt sam-
band? Friedman svarar þessari spurn-
ingu með annarri: Hvernig er unnt að
tryggja frelsi manna til að boða frjáls-
hyggju í samhyggjuskipulagi? í sam-
hyggjuskipulagi er stjórnin eini vinnu-
veitandinn. Stjórnarandstæðingurinn er
með öðrum orðum starfsmaður stjórnar-
innar og verður að treysta því, að hún
leyfi honum að halda starfi sínu. Fried-
man gerir ráð fyrir því rökræðunnar
vegna, að stjórnin freistist ekki til að
nota þetta vald sitt, sýni sjálfsaga. En
stjórnarandstæðingurinn neyðist eftir
sem áður til að afla fjár til áróðurs síns.
Hann getur ekki efnt til almennra sam-
skota, því að til þess verða menn að vita
af honum, en sá er tilgangur áróðursins
að láta menn vita af honum. Hann getur
ekki treyst á auðuga styrktarmenn eins
og Marx gat treyst á Engels, því að þeir
eru engir til í samhyggjuskipulaginu —
nema háembættismenn ríkisins og
flokksbroddar, en enginn fær Friedman
til að trúa því, að stjórnarherrarnir
styrki af eigin fé stjórnarandstæðinga.
Sá kostur kann að vera til, að ríkið
styrki stjórnarandstæðinga. En hvernig
á það að gera það? Hverjir eiga að út-
hluta styrkjunum, og eftir hverju eiga
þeir að fara? Friedman bendir síðan á,
ef stjórnarandstæðingurinn getur
þrátt fyrir allt aflað fjárins, að hann á
enn eftir að útvega vörur og þjónustu, og
það selja aðeins ríkisfyrirtæki. Þessi
ríkisfyrirtæki eru ekki rekin í hagnað-
arskyni, svo að þau verða ekki að selja
hverjum sem er vöru sína eða þjónustu.
Stjórnarandstæðingurinn á eftir að telja
stjórnendur pappírsverksmiðju ríkisins
á að selja sér pappír, prentsmiðju ríkis-
ins á að prenta fyrir sig áróðursritin,
fasteignaskrifstofu ríkisins að leigja sér
fundarsali, og svo framvegis.
Dæmi Friedmans um
að markaðurinn sé
skjöldur frelsisins
Friedman nefnir nokkur dæmi, sem
hann sækir í reynslu vestrænna þjóða, en
ekki þarf að fara mörgum orðum um
reynslu hinna austrænu. Eitt er af Wins-
ton Churchill, sem var utangarðsmaður í
breskum stjórnmálum fyrir síðari
heimsstyrjöld og fékk því ekki að tala í
breska ríkisútvarpið — af því að það var
ríkisútvarp og hann „umdeildur". Annað
dæmið er af „svörtum lista", sem saminn
var um sameignarsinna eða meðreið-
arsveina þeirra í bandaríska kvikmynda-
iðnaðinum í byrjun „Kalda stríðsins".
Nokkur kvikmyndafélög brutu það bann,
Milton Friedraan
sjötugsaftnælí
Miltons
Fríedmans
sem menn á þessum lista voru settir í, af
því að þau þurftu þjónustu þeirra, og
listinn hætti smám saman að skipta
máli. Þetta dæmi notar Friedman til
þess að sýna eitt aðalstef sitt í stjórn-
málum — að markaðurinn er blindur á
einstaklinga, hann spyr ekki, hvort mað-
urinn sé hvítur eða svartur, kristinn
maður eða Gyðingur, sameignarsinni eða
frjálshyggjumaður, heldur hvað hann
geti lagt fram í vörum eða þjónustu:
„Viðskiptasjónarmiðið — það, að mann,
sem reka fyrirtæki, eru hvattir til þess
að hagnast eins og þeir geta — verndaði
frelsi einstaklinganna á svarta listanum,
því að þess vegna áttu þeir kost á að selja
öðrum þjónustu sína og þess vegna
keyptu aðrir þessa þjónustu."
Þriðja dæmið um, að markaðurinn sé
skjöldur frelsisins, sækir Friedman í
McCarthy-æðið. Þeir, sem misstu störf
sín í ríkisstofnunum, vegna þess að þeir
voru grunaðir um að vera vinsamlegir
Ráðstjórnarríkjunum, gátu farið út á
markaðinn.
Þrjú dæmi frá íslandi
Dæmi Friedmans eru mjög fróðleg.
Reyndar má bæta við þremur dæmum
frá Islandi, sem sýna, hvernig ríkisrekst-
ur ógnar einstaklingsfrelsinu, en mark-
aðurinn verndar það. Árið 1851 var að-
eins til ein prentsmiðja í Reykjavík, sem
„stiftsyfirvöldin" svonefndu stjórnuðu.
Þar var blaðið Þjóðólfur prentað. En rit-
stjóri þess skrifaði grein, sem stifts-
yfirvöldunum líkaði ekki, svo að þau
neituðu honum um að prenta blaðið.
Hvað gat ritstjórinn gert? Hann fór til
Kaupmannahafnar og fékk þar prentað
blaðið Hljóðólf, en eftir nokkrar vær-
ingar samþykktu stiftsyfirvöldin síðan
að halda áfram að prenta blaðið. Þetta
dæmi sýnir tvennt: að það er hættulegt,
ef ríkið á allar prentsmiðjurnar (eða
einu prentsmiðjuna), og að ritstjórinn
hafði annan kost, af því að til var mark-
aður í öðru landi, þ.e. Danmörku.
Annað dæmið er af Héðni Valdimars-
syni hagfræðingi. Hann var einn af
stjórnendum Landsverslunarinnar, sem
ríkið hafði stofnað í fyrri heimsstyrjöld
til þess að sjá um aðflutninga, en hann
var einnig einn að háværustu róttækl-
ingum landsins. Stjórn íhaldsflokksins
1924—1927 hætti rekstri Landsverlsun-
arinnar í áföngum og kom því svo fyrir,
að hann missti starf sitt (og er ekki að
efa, að stjórnmálaskoðun hans hefur
spillt fyrir honum). En hvað gerði Héð-
inn, er hann hafði misst starf sitt? Hann
fór út á markaðinn, stofnaði eigið inn-
flutningsfyrirtæki og efnaðist, svo að
hann varð engum háður.
Þriðja dæmið er af Kristni E. Andrés-
syni norrænufræðingi. Hann var ákafur
sameignarsinni og hafði mikinn áhuga á
að gefa út áróðursrit fyrir Ráðstjórnar-
ríkjunum og sameignarstefnunni. Hann
vissi, að hann gæti ekki gefið þessar
bækur út fyrir ríkisfyrirtæki og stofnaði
því bókafélagið Mál og menningu 1937 (
og reyndar var stofnað ríkisfyrirtæki
gegn því nokkrum árum síðar að undir-
lagi Jónasar Jónssonar frá Hriflu). Mál
og menning varð síðan blómlegt og öfl-
ugt einkafyrirtæki undir stjórn hans
næstu áratugina, þótt því hnignaði eftir
1956. Kristinn fór út á markaðinn, af því
að hann hefði ekki getið komið sínu fram
í ríkisstofnum.
Frelsi og eignarréttur
Rök Friedmans, dæmi hans og þau,
sem við höfum rakið af íslandi sýna
hversu ólíklegt það er, að lýðræði fái þrif-
ist í samhyggjuskipulagi. En þau sýna
ekki, að það sé óhugsandi, eins og Fried-
man bendir reyndar sjáldur á, og hann
brýnir samhyggjumenn í Frelsi og fram-
taki: „Ég veit ekki um neinn þann, sem
hefur aðhyllst samhyggju og einstakl-
ingsfrelsi og tekist á við þennan vanda.
Ég veit ekki einu sinni um neinn þann,
sem hefur lagt einhver drög að því að
leysa hann og lýsa stofnunum til að
tryKRja frelsi manna í samhyggjuskipu-
lagi“. Það er að vísu rétt, að samhyggju-
menn hafa ekki gefið þessu mikinn
gaum. Þeir hafa flestir verið sannfærðir
um, að engir stjórnarandstæðingar yrðu
til í samhyggjuskipulaginu, því að mað-
urinn breytti þar um eðli, eindirnar
hættu að þræta hver við aðra og yrðu að
einni heild, þegar séreignarrétturinn
hyrfi. En þó hafa nokkrir samhyggju-
menn tekið áskorun Friedmans á síðustu
árum. Hvernig svara þeir Friedman?
í fyrsta lagi gagnrýna þeir það frels-
ishugtak, sem Friedman notar, valfrelsið
á markaðnum eða nauðungarleysið. Þeir
taka undir það með Friedman, að þetta
sé frelsi, en kjarni málsins sé sá, að það
feli í sér ófrelsi. Menn hafi frelsið á
markaðnum, en þeir hafi ekki frelsi til að
vera ekki á markaðnum, þeir hafi t.d.
ekki frelsi til þess að selja ekki vinnuafl
sitt nema þeir séu í hinum fámenna
minnihluta stóreignamanna. Og
séreignarrétturinn takmarki frelsi
þeirra. Ég hef ekki frelsl til þess að sigla
lystisnekkju auðkýfingsins, því að hann
á hana, og eignarréttur hans felur í sér,
að hann getur bannað mér að sigla
henni. I frjálshyggjuskipulagi hafi menn
markaðsfrelsi, en ekki annað frelsi, en í
samhyggjuskipulagi missi menn mark-
aðsfrelsi, en fái annað frelsi.
Þessi rök samhyggjumanna eru þó
hæpin. Menn hafa frelsi til að vera ekki á
markaðnum, en í því felst, að þeir verða
að vera einsetumenn og framleiða allt
fyrir sig sjálfa. Þetta er frelsi frá samlífi,
og að sjálfsögðu er slíkt frelsi tekið af
þeim í samlífi, það leiðir af sjálfu sér.
Allir verða að hafa eitthvað fyrir lífinu,
selja vinnuafl sitt með einhverjum hætti
(erfingjar auðmanna hafa til dæmis
„selt“ þeim þjónustu sína eða með öðrum
orðum vinnuafl sitt, auðmennirnir hafa
valið þá, gefið þeim gjafir, börn veita
foreldrum sínum þjónustu, þau full-
nægja þörfum þeirra fyrir börn, sem
þeim geti þótt vænt um). Menn komast
ekki hjá þessu í neinu skipulagi. Hið
sama er að segja um eignarréttinn.
Vegna skorts lífsgæðanna verða ein-
hverjar reglur að vera til um, hver megi
nota hvaða hluti, en í þeim felst, að öðr-
um er bannað að nota þessa hluti. í sam-
eignarskipulagi kunna aðrir að hafa eign-
arréttinn en í séreignarskipulagi, ekki
auðkýfingurinn, heldur stjórnandi verk-
smiðjunnar, en það breytir engu um, að
eignarrétturinn er til og að öðrum en
þeim, sem hafa hann, er bannað að nota
eignina. Samhyggjumenn geta hvorki
frelsað okkur frá fyrirhöfn né reglum um
notkun eigna. Hvort tveggja liggur í eðli
mannlegrar tilveru.
Ófrelsið í
sameignarríkjunum
I öðru lagi segja samhyggjumenn, að
ófrelsið í sameignarríkjunum eigi sér
sögulegar rætur, en ekki röklegar. Sam-
eignarríkin hafi verið stofnuð við
furmstætt atvinnulíf, ólæsi, litla verk-
þjálfun eða hernám óvinaþjóðar. Þau
hafi verið umsetin óvinum, sem hafi háð
„heit“ eða „köld“ stríð gegn þeim, og þau
hafi mörg verið stofnuð eftir harða bar-
áttu, en lýðræði þrífist illa í byltingum,
borgarastríðum og styrjöldum. Skilyrði
hafi því ekki verið góð fyrir lýðræði, en
þau séu miklu betri í samhyggjuskipu-
lagi, sem verði til við þróun úr vestrænu
„velferðarríki".
Þessi rök samhyggjumanna eru einnig
hæpin. Um það má deila til eilífðarnóns,
hvort góð eða slæm skilyrði hafi verið
fyrir lýðræði í sameignarríkjunum. En
minna verður á það, að sameignarsinnar
í Rússaveldi risu ekki upp gegn keisara-
stjórninni, heldur gegn lýðræðisstjórn.
Of lítið hefur einnig verið gert úr þeirri
iðnþróun, sem orðið hafði í Rússaveldi á
árunum fyrir fyrri heimsstyrjöldina. Og
mörg dæmi eru um það, að þjóðum, sem
hafa búið við einræði og markaðsskipu-
lag, hafi tekist að koma á lýðræði, svo
sem Grikkjum, Spánverjum og Portúgöl-
um, en engin dæmi eru um það, að þjóðir,
sem hafa búið við einræði og miðstjórn-
arskipulag, hafi tekist það. Læðir það
ekki að okkur grun um, að frelsi spretti
betur upp af markaðnum en ríkinu?
Stofnanir til mótvægis
við ríkið
í þriðja lagi telja samhyggjumenh, að
hugsa megi sér stofnanir, sem verndi
einstaklingsfrelsið í samhyggjuskipu-
lagi. Skólar, fjölmiðlar, prentsmiðjur og
fundarsalir þurfi ekki að vera undir
beinni stjórn ríkisins, veita megi
mönnum verkfallsrétt og tryggja sjálf-
stæði dómstóla. Og það dragi úr hinu
mikla valdi, sem ríkið hafi á afkomu
manna, sé það eini vinnuveitandinn, að
öllum séu tryggðar lágmarkstekjur.
Menn neyðist ekki til að gegna störfum í
ríkisstofnunum, sé svo. Þetta sé spurning
um hugarfar valdsmannanna, en ekki um
hagskipulagið sjálft.
Hverju getur Friedman svarað þeim?
Hann getur minnt á, að þetta sé ekki
óhugsandi, en það sé ólíklegt og þvert á þá
reynslu, sem við höfum af venjulegum,
ófullkomnum mönnum. Hann getur einn-
ig efast um, að samhyggjuskipulag fái
staðist, sé verkfallsréttur veittur og séu
öllum mönnum tryggðar lágmarkstekjur.
Hvaða hvatningu hafa menn til að leggja
eitthvað á sig í slíku skipulagi? Og
hvernig getur miðstjórnin framkvæmt
áætlanir sínar? Og hann getur vakið at-
hygli á því, að samhyggjumenn hafa í
rauninni tekið undir með honum um
hættuna af víðtæku valdi örfárra manna
eða miðstjórnar. En er valdsmönnum
treystandi til þess að stjórna öðrum
fyrirtækjum „í þágu almennings", ef
þeim er ekki treystandi til þess að
stjórna skólum, fjölmiðlum, prentsmiðj-
um og fundarsölum? Er ekki eitthvað
bogið við sjálfa hugmyndina?