Morgunblaðið - 05.08.1982, Blaðsíða 20

20
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 5. ÁGÚST 1982
Þegar ég tók fyrir alvöru að
hugsa um hvað ég ætti að segja
hér í dag, varð mér fyrst af öllu til
þess hugsað, að í raun réttri
þekkti ég ekki kynslóðabil af eigin
reynslu, enda þótt mér væri full-
Ijóst um raunveruleika þess. Mér
væri því ekki ólíkt farið og manni,
sem stæði í logni inni í miðjum
stormsveip, en heyrði vindinn
þjóta allt umhverfis sig og sæi
hann þyrla upp mold og annarri
mylsnu.
Ég hefi getið þess í ritgerð um
æskuheimili mitt, að þar hefðu í
raun réttri verið fimm kynslóðir
innan veggja á aldursbjlinu frá
niræðu til þrevetlingsins, sjálfs
mín, þegar saga mín hófst. Heim-
ilið var að vísu ekki mikið yfir
meðallag að fjölmenni, þetta 10 til
12 manns hverju sinni. En allt var
þetta fólk samanseymt, sem ein
fjölskylda eða a.m.k. ein kynslóð.
— Og þetta var síður en svo nokk-
urt einsdæmi á fyrsta tug aldar
vorrar. Allt fram á þann tíma og
raunar nokkru lengur vorum vér
íslendingar að mestu leyti bænda-
þjóð. Sveitaheimilin voru að
mestu sjálfum sér næg um flesta
hluti. Fullorðna fólkið annaðist
börnin eftir því sem þörfin krafði
og ömmur og afar sögðu þeim sög-
ur og kvæði, og börnin tóku þátt í
störfum fullorðna fólksins jafn-
skjótt og geta þeirra leyfði og
jafnvel fyrr. Þeim voru kennd
vinnubrögðin utan húss og innan
frá upphafi, eða þau lærðu þau að
mestu af eigin sjón og raun. Enda
þótt þéttbýli tæki að myndast í
vaxandi þorpum og kaupstöðum,
breyttist þetta furðu lítið í fyrstu.
Fólkið flutti lífshættina með sér
úr sveitinni, og reyndi eftir föng-
um að viðhalda þeim. Og þannig
hélst það enn um skeið eftir
myndun þéttbýlisins og breyttist
furðu lítið meðan fjölskyldunum
eða heimilunum var haldið saman,
og börn, foreldrar og afar og
ömmur bjuggu saman undir einu
þaki.
Árin liðu, og þegar ég síðar hóf
starf í þjóðfélaginu, varð það
hlutskipti mitt að vera með sama
aldursflokki ungmenna alla mína
starfsævi, og þá í upphafi ekki
miklu yngra fólki en ég var sjálf-
ur. Að síðustu var aldursmunur-
inn að vísu orðinn sá, að ég var
kominn á afaaldur nemenda
minna, en allt um það fann ég
furðulítið til kynslóðabilsins,
a.m.k. ekki, er við vorum öll sam-
an á ferðalögum í tjaldstað eða
langferðabíl. Að vísu var mér ljóst
að þeirra gaman var ekki að öllu
leyti mitt gaman, og það sem
skemmti mér var þeim ekki öllum
ánægjuefni, en munurinn var þó
miklu minni en mátt hefði vænta,
og sennilega hefi ég gert mér far
um að setja mig inn í hugsunar-
hátt þeirra, og þcir að sama skapi
viljað vera mér samstiga að ein-
hverju leyti. Þannig hefir hið sí-
vaxandi kynslóðabil farið framhjá
lífsreynslu minni að verulegu
leyti, og því er það raunar glettni
örlaganna, að ég skuli hafa verið
ráðinn til að hafa framsögu um
þetta efni hér í dag.
En allt um eigin reynslu eða
reynsluleysi er kynslóðabilið stað-
reynd. Það er ef til vill of djúpt
tekið í árinni, að kalla það gjá, en
jafnvíst er hitt að bilið breikkar í
sífellu og því lengra sem líður því
torveldara verður að brúa það. Vér
hljótum að horfast í augu við þá
staðreynd og reyna að gera oss
ljósar orsakir og tildrög.
Það er deginum Ijósara að upp-
hafs og orsaka er að leita öðru
framar í hinum gjörbreyttu þjóð-
félagsháttum, þar sem þjóðin hef-
ir horfið frá bændasamfélaginu
yfir í iðnvætt bæjarsamfélag, og
um leið frá þvf að hver og einn
vann hvert það starf, sem fyrir
hendi var, yfir í sérhæfingu véla-
og verksmiðjualdar. Ekki má það
heldur gleymast, að utanaðkom-
andi stefnur og straumar hafa átt
sinn þátt, og hann alldrjúgan, í
því, er gerst hefir. Tvær heims-
styrjaldir hafa dunið yfir á einum
mannsaldri, og slíkt hefir ekki
gerst án þess að marka spor í
þjóðtíf vort og lífsviðhorf, enda
þótt vér ættum ekki beinan þátt í
styrjöldunum og búum við hin
ystu höf. Aldagömul einangrun er
rokin út í veður og vind. Vér fylgj-
umst daglega með því, sem gerist
allt til endimarka jarðar, og tug-
þúsundir íslendinga ferðast árlega
erlendis, og kynnast þar af eigin
raun, hvað þar gerist, og um leið
allólíkum heimi, þeim sem er um-
hverfis oss hér.
Ekki efast ég um, að margt það,
sem að utan berst orki einnig á
eldri kynslóðirnar, en æskan er
fljótari til og það heyrir til eðli
hennar og eigindum að grípa feg-
ins hendi hið nýja, sem henni
berst oft í stundarhrifningu, án
þess að gera sér grein fyrir hvað
hún hreppir og hverju hún sleppir.
Svo hefir það verið og mun verða
meðan æska er æska. En okkur,
sem ólumst upp við kyrrstöðu og
einangrun liðinna alda, verður
þetta bæði þungbærara og tor-
skildara vegna þess, hversu ört
breytingarnar dynja yfir. Hvernig
áttum við t.d., sem komin erum á
efri ár, að geta áttað okkur á hvað
var að baki hippaæðinu, sem ég
vildi kalla svo. En það átti raunar
miklu dýpri rætur í samfélaginu
en okkur grunaði þá og við vitum
jafnvel ekki enn hversu djúpt
þyrfti að grafa til þeirra. Og enn
er vandséð hver áhrif þessa æðis
hafa verið, en þau hurfu ekki, þó
að hárlubbinn væri klipptur og
fatnaði breytt til batnaðar. En
stundum hvarflar það að mér,
hvort við, sem nú erum á gamals
aldri, hefðum verið nokkuð öðru-
vísi, ef bylgjur nútímans hefðu
skollið á oss í æsku. Enginn vill
sína barnæskuna muna, segir
máltækið.
Ekki er heldur við það að dylj-
ast að pólitískar hræringar utan
úr löndum hafi átt sinn þátt í að
skapa kynslóðabil. Kommúnismi,
nasismi, stjórnleysi og einræði
hefir allt unnið að sama marki, að
ala upp nýja kynslóð með nýjum
lífsviðhorfum, þar sem arfi 19.
aidarinnar er varpað fyrir róða og
fólkinu heitið nýju og betra ríki.
Hverjar svo sem efndirnar verða.
Ég nefndi áðan atvinnu- og
bústaðabyltingu aldar vorrar. Ef
til vill hefir ekkert verið afdrifa-
ríkara í þjóðfélaginu í þá átt að
kljúfa sundur kynslóðirnar. í
gömlu sveitabæjunum, þótt marg-
ir væru hrörlegir lifði öll fjöl-
skyldan og raunar heimafólkið
allt undir sama þaki og jafnvel í
sama herbergi, baðstofunni
gömlu, að mestu leyti. Þar gat
ekki opnast gjá milli kynslóða.
Börnin hlutu að sveigjast undir
aga og atferli hinna eldri, og þegar
þau uxu upp tóku þau upp sömu
hætti og þau höfðu vanist frá
bernsku sinni og uppvexti.
Þegar í þéttbýlið kom breyttust
húsakynnin, og um leið samband
og samstarf fjölskyldunnar. Á
meðan bóndinn vann einn utan
heimilis, hélst fjölskyldan þó að
verulegu leyti saman, enda þótt
Steindór Steindórsson
brátt ræki að því að ekkert hús-
rými væri til fyrir gamla fólkið og
það tók að hokra í sinu eigin horni
án tengsla við börn sín eða barna-
börn, nema við hátíðleg tækifæri.
En raunar hefir þróunin oft orðið
svo hláleg, ef svo mætti að orði
komast, að því betri og meiri sem
húsakosturinn hefir orðið, því
minna rými er fyrir elstu kynslóð-
ina innan veggja heimilisins. Og
þróunin heldur áfram. Húsfreyj-
urnar taka að sækja vinnu utan
heimilis, bæði af illri nauðsyn, til
að afla þess fjár, sem nægir fjöl-
skyldunni til framfærslu, eða af
áhrifum þeirrar stefnu, að það sé
eitthvað fínna að vinna úti en
annast heimili og börn. Ég ætla
ekki að rekja þessa sögu lengri.
Þið vitið hana öll eins vel og ég.
í grófum dráttum er samfé-
lagsmyndin sú að börnin eru á
dagvistarheimilum eða leikskól-
um, unglingarnir í einhverjum
grunn- eða framhaldsskóla, hús-
freyjurnar og bændurnir að vinnu
á einhverjum vinnustað oft all-
fjarri heimilinu, og þau sjá ekki
börn sín nema ef til vill allra
snöggvast kvöld og morguns, en
gamla fólkið hýrist einhvers stað-
ar í gömlum íbúðum sínum þegar
best lætur, en hið opinbera skatt-
pínir það svo að fólkinu er naum-
ast vært, eða þá því er safnað á
elliheimili eða sjúkrahús, sem
miklu færri komast þó að á en
vilja og þurfa.
I stað þess að fjölskyldan undi
öll undir sama þaki og neytti sam-
eiginlegra máltíða og hvíldar-
stunda, þar sem húsfreyjan, móð-
irin var hinn fasti grunnur, sem
allt h'víldi á, þá er fjölskyldan nú
þrí- eða fjórklofin eftir aldri og
fjölskyldustærð.
Þannig er kynslóðabil nútíðar-
innar, og það bil stækkar en
minnkar ekki, ef svo heldur áfram
sem nú horfir. Því hvernig eiga
börnin, sem ekki sjá foreldra sína
nema á hlaupum, ég tala ekki um
afana og ömmurnar að eignast
annan lífsstíl en þann, er þau
skapa sér sjálf meðal jafnaldra
sinna, eða þá eitthvað, sem ailar
skólastofnanirnar og fóstruheim-
ilin leggja þeim til. En að þeim
þætti kem ég síðar.
Ég hygg að ekki verði um það
deiit, að upphaf kynslóðabilsins
hefst með upplausn heimilanna,
eða e.t.v. öllu heldur fjölskyldunn-
ar, sem knúin er til að sinna öilu
öðru en börnunum, að ég ekki tali
um unglingunum, þegar þeir kom-
ast á gelgjuskeiðið, bæði til fram-
dráttar lífinu og því að lifa í takt
við tímann, og því sem aldarand-
inn kennir og hvarvetna klingir í
eyrum, að það sé lægri staða kon-
unnar að vera „bara húsmóðir", en
vinna utan heimilis, næstum sama
hvað það er. I því sé fólgið frelsi,
en hitt sé kúgun. Það gleymist í
þeim áróðri að staða móðurinnar,
húsfreyjunnar er í senn mikilvæg-
asta og valdamesta staða þjóðfé-
lagsins, sem aldrei fær notið of
mikillar virðingar. Hún mótar
heimilið, hún mótar börnin og
markar stefnu þeirra eftir því sem
unnt er í upphafi vegferðar þeirra.
Og því hlutverki fær engin stofn-
un gegnt eins vel og móðirin, allt
um alla hina lærðu sál- og félags-
fræðinga, sem vafalaust hafa góð-
an vilja til að vinna verk sín sem
best. En kannski er ég að komast
of langt frá meginefninu.
En þó að hin breytta aðstaða
heimilisins sé tvímælalítið dýpsta
undirrótin að sköpun kynslóða-
bilsins, kemur fleira til. Hin öra
þróun hvarvetna í heiminum og sá
hraði, sem henni fylgir eða ef til
vill knýr hana áfram á ekki síður
sinn þátt. Unglingurinn, sem ætíð
er bæði hrifnæmur og nýjunga-
gjarn hrífst með straumi tímans
hraðar en svo að eldri kynslóðin
verði honum samstiga. Bilið er
hafið og stækkar óðfluga, og er
beggja sök ef sök skyldi kalla.
Eldri kynslóðin reynir alltof lítið
til að skilja framvinduna og fylgja
henni eftir ásamt þeim hugsun-
arhætti, sem unglingarnir hafa
tileinkað sér. Hún fyllist annað-
hvort sársauka yfir því, hversu
allt hlaupist brott frá henni, eða
hneykslast á framferði æskunnar,
nema hvorttveggja sé. En æskan
veit svo ótrúlega lítið um liðinn
tíma, baráttu liðinna kynslóða og
hugsunarhátt þeirra. Hún gleymir
því, eða hefir aldrei fengið að vita,
þvílika baráttu og sjálfsafneitun
genginna kynslóða það hefir kost-
að að skapa það velferðarþjóðfé-
lag, sem vér nú lifum í. Margt má
út á það setja, en hver sem þekkti
liðinn tíma með öllum hans skorti
og frelsistakmörkunum, vildi
skipta á nútímanum og honum?
En æskan telur öll þessi gæði
sjálfsögð, sem hún er borin til,
rétt eins og andrúmsloftið, og
leiðir ekki hugann að því, hvað
eldri kynslóðirnar hafa barist og
áorkað. Og vitanlega lítur æskan á
eldri kynslóðina eins og hálfgert
nátttröll, góðviljað að vísu en allt-
of sljótt og svifaseint, til þess að
æskan, fjörug og framgjörn, geti
átt nokkra verulega samleið með
því.
Daglega berast oss til eyrna
fregnir um margskonar mistök í
þjóðfélaginu og spillingu á ýmsum
sviðum. Vér vitum fullvel, að
margt af þessu er sannleikur, en
hvorki fáum vér nokkuð að gert,
eða treystum oss til að vakna af
værðarmóki hversdagsins. Senni-
lega sér æskan þetta skýrar en
hinir eldri gera, hún er ekki orðin
samdauna kerfinu. En hún er
magnlaus, getur einungis kreppt
hnefana og ef til vill öskrað,
heimtað eitthvað nýtt, en þegar
upphlaupið ber engan árangur
hverfur hún að því loknu í eitt-
hvert algleymi nútíma tónlist-
arhávaða, eða leggst í mók af
fíknilyfjum, uns hún gerir næsta
upphlaupið.
Þetta er kynslóðabilið í hnot-
skurn. Nýlega rakst ég í erlendri
skáldsögu á gagnorða skilgrein-
ingu þess. Gamall maður ræðir við
mann af næstu kynslóð, sem kom-
inn er þó vel á þroskaaldur. Og
kemst svo að orði: „Þegar þú kem-
ur á minn aldur, kemst þú að raun
um, að fáir eru eftir, sem þú átt
sálufélag við um liðinn tíma. Hin-
ir gömlu hverfa á brott. Æskan
hefir engan áhuga á því, sem heyr-
ir hinu liðna til. Þú stendur eftir
líkt og brotinn staur á miðjum
kornakri. Sigrarnir, sem þú fagn-
aðir eru löngu gleymdir. Hendurn-
ar, sem lyftu þér ungum orðnar
duft og aska.“
Þetta er engin ný saga, en hún
leitar fastar á en fyrr og raddir
hennar eru háværar og andstæð-
urnar milli kynslóðanna sterkari.
En er nokkuð til úrbóta? Ef til
vill er þetta lögmál lífsins, sem
ekki verður brotið á móti. Vér
fáum ekki snúið við straumi tím-
ans né þróun samfélagsins. En ber
oss ekki skylda til að gera eitthvað
til að hemja strauminn, svo að
hann æði ekki viðstöðulaust fram
og láti hið gamla eftir autt og yfir-
gefið? Ég held það sé óhjákvæmi-
legt.
Oft heyrist rætt um samhengið í
íslenskum bókmenntum allt frá
upphafi ritaldar fram á 20. öld.
Hefir það þótt í senn merkilegt og
mikils virði fyrir menningu vora
og þjóðlíf, og þá ekki síst fyrir
tungu þá er vér tölum. Skal því
ekki mótmælt. Margt þykir mér
þó benda til að nú undir aldarlok-
in sé þarna komin nokkur brota-
löm. Samhengið sé að rofna. Er
þar eitt einkenni kynslóðabilsins,
enda eru börnin löngu hætt að
nema gamlan fróðleik og lifa sig
inn í hugsunarhátt hinna eldri.
Það hvarf -þegar amma og afi
hættu að segja þeim sögur, og
börnin námu íslenska tungu á
knjám þeirra. Heyrnardaufir
mega þeir menn vera, sem ekki
heyra, að tunga sú, sem æskan tal-
ar er orðin býsna frábrugðin því
sem var á aldarmorgni, og er þar
alvarleg hætta búin menningu
vorri og andlegu sjálfstæði. Og
ekki tekur betra við, er vér kynn-
um oss viðhorf æskunnar til sögu
liðinna alda. Þeir munu vera
býsna margir unglingarnir, jafn-
vel í framhaldsskólum, sem vefst
tunga um tönn, ef þeir eru spurðir
hver Jón Sigurðsson var. Jafnvel
kynnu að heyrast svörin, að hann
hefði verið knattspyrnukappi,
poppsöngvari eða kvikmynda-
stjarna. En þá flokka ber einna
hæst í hugarheimi æskulýðsins.
Ég hefi drepið á þrennt, sem
mér þykir einna ískyggilegast við
kynslóðabilið, sundurslitnar
bókmenntir, spillt tungutak og
vankunnátta í baráttusögu þjóð-
arinnar í 1100 ár við ísa, eld og
kúgun. Er trúlegt að sú kynslóð,
sem svo er háttað um standi fast
þegar vandamálin steðja að, enda
þótt hún beri vasklegt yfirbragð,
því að ekki verður því neitað að
aldrei hefir verið fríðari og frjáls-
legri æska á Islandi en nú.
Ég verð að játa, að þótt mig
skorti ekki vilja til að mjókka
kynslóðabilið, sé ég fá ráð og því
síður nokkra allsherjarlausn, en
vil þó ekki skiljast svo við mál
mitt að leggja ekki eitthvert orð í
belg um þau atriði.
Eins og sakir standa nú, þegar
uppeldisáhrif heimilanna fara sí-
þverrandi, hlýtur verulegur hluti
uppeldisins að færast yfir á skól-
ana, allt frá vöggustofunum og
upp undir háskólann, liggur mér
við að segja. Þessvegna verður að
gera þær kröfur til skólanna að
þeir haldi vöku sinni í því efni að
tengja saman gamalt og nýtt, að
þeir missi aldrei sjónar á að til
þess að traust verði byggt í nútíð
og framtíð verður grunnurinn að
hvíla á fortíðinni. Á sama tíma og
skólarnir hljóta að fylgjast með
framvindu málanna, ber þeim að
tengja hið nýja við hina eldri
reynslu. Ef þessa er gætt, þá verð-
ur kynslóðabilinu settar skorður.
Það hlýtur auðvitað alltaf að vera
til innan tiltekinna marka, en þau
mörk verður að færa saman og
gæta þess að þau víkki ekki.
í öllu því moldviðri, sem á oss
dundi fyrir síðustu bæjarstjórn-
arkosningar varð frambjóðendum
tíðrætt um málefni aldraðra, sem
vænta mátti, þar sem vér höldum
nú ár aldraðra. Umræðurnar báru
KYNSLÓÐABIL
Fyrirlestur Steindórs Steindórssonar fyrrum skóla-
meistara á málþingi að Kjarvalsstöðum í tengslum við
sýninguna, sem þar er haldin vegna árs aldraðra