Morgunblaðið - 06.11.1982, Blaðsíða 18

18
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 6. NÓVEMBER 1982
w
tónlistarlifinu
eftir MARGRÉTI HEINREKSDOTTUR
Hljóðneminn
tengdi hann umheiminum
Píanóleikarinn Glenn Gould látinn
Hlýjan Kumardag einn fyrir 27 árum kom 23 ára kanadískur píanóleik-
ari til upptökustöóvar ('olumbia hljómplötufyrirtækisins bandaríska,
kla-ddur þykkum vetrarfrakka með derhúfu á höfði, þykkan trefd um
háls og hanzka á höndum. Hann hafði meðferðis nokkur handklæði,
nokkrar flöskur af vatni, nokkur lyfjaglös og píanóstólinn sinn. I*egar
hann hafði losað sig við vetrarbúninginn lét hann handlcggina liggja i
heitu vatni i um 20 mínútur, gleypti nokkrar lyfjatöflur og hóf svo að spila
fyrir upptöku. Kyrr en varði voru upptökumennirnir í stúdíóinu farnir að
heyra rödd píanóleikarans, þar sem hann hummaði og söng með — og þó
reynt væri að þagga þetta niður í honum tókst það ekki alveg. Viku síðar
var lokið hinni kunnu upptöku Glenns Goulds á Goldberg-tilbrigðum
Johanns Sebastians Bachs með hummi og öllu.
Fyrir rétt rúmum mánuði lézt
þessi athyglisverði og óvenjulegi
listamaður, nýorðinn fimmtugur
að aldri. Þá hafði hann nýlega
lokið nýrri hljóðritun Goldberg-
tilbrigðanna, sem Columbia —
nú CBS Masterworks — gaf út í
digital stereoútgáfu í tilefni af-
mælis hans.
Glenn Gould var alla tíð afar
sérstæður og sérsinna listamað-
ur. Hann lifði og starfaði sér á
báti. Tónlistarnám hóf hann
kornungur, og kom fyrst fram
sem einleikari með hljómsveit í
Toronto 13 ára að aldri. Hljóm-
leikaferð um Kanada fór hann í
19 ára gamall og kom fyrst fram
í New York árið 1955, þá 23 ára.
Þá þegar fékk hann hljóðritun-
artilboð frá Columbia, en áður
hafði hann leikið talsvert fyrir
kanadíska útvarpið. Næstu árin
fcrðaðist hann víða um heim og
hélt hljómleika — fram til árs-
ins 1964, að hann hætti því með
öllu og sneri sér að hljóðritun
eingöngu.
A hljómleikum hafði hann
vakið athygli fyrir óvenjulega
túlkun ýmissa verka og voru
ekki allir jafn hrifnir, mörgum
fannst hann taka sér bessaleyfi
um of og þegar hann lék Brahms
konsertinn í d-moll með Fíl-
harmoníuhljómsveitinni í New
York, árið 1962, undir stjórn
Leonards Bernsteins, sá Bern-
stein sig til þess knúinn að tii-
kynna áheyrendum, að hann
væri algerlega ósammála túlkun
einleikarans.
I lok hljómleika í Chicago, 28.
marz 1964, lýsti Gould því yfir
að hann væri hættur að leika
opinberlega og teldi hljómleika-
formið dautt. Eftir það lifði
hann einangraður og út af fyrir
sig í Torontó, kvæntist ekki, en
lifði og hrærðist í tónlist, hljóð-
ritaði viðstöðulaust og vann að
gerð útvarpsþátta fyrir kanad-
íska útvarpið, sem sumir hverjir
þóttu afar óvenjulegir og athygl-
isverðar tilraunir á því sviði.
Fannst áheyrendur
trufla einbeitinguna
Þekktastur er Glenn Gould
fyrir hljóðritanir sínar á Bach
og Schönberg en hann hljóðrit-
aði einnig alla píanókonserta og
flestar sónötur Beethovens, allar
sónötur Mozarts (sem hann var
þó lítt hrifinn af) og fjölda ann-
arra verka eftir Grieg, Prokofi-
eff, Bizet, Scriabin, Haydn,
Hindemith, Síbelíus og fleiri,
alls um 80 hljómplötualbúm.
Glenn Gould sagði einhverju
sinni sjálfur í viðtali, að hann
hefði aldrei haft verulegan
áhuga á hljómleikahaldi og til-
tölulega fljótt fengið þá tilfinn-
ingu að það væri hálf niðurlægj-
andi að leika á hljómleikum.
Þeir hefðu því lengst af verið sér
ill, en hentug, nauðsyn til fjár-
öflunar, — eitthvað, sem hann
taldi óhjákvæmilegt að gera til
þess að öðlast fjárhagslegt
sjálfstæði og þar með frelsi til
að gera það, sem hann langaði
til. Hann kvaðst á unglingsárum
sínum stundum hafa fundið ein-
hverskonar tilfinningu styrk-
leika eða vaids, þegar hann gekk
inn á svið, sérstaklega, þegar
hann var að leika einleik með
hljómsveitum og haft af því
nokkra ánægju þá, en þessi til-
finning hefði verið fljót að
hverfa vegna þess, að hann hefði
aldrei fundið til þess töfrasam-
bands, sem oft væri talað um að
myndaðist milli tónlist-
arflytjanda og áheyrenda. „Eg
segi það hreinskilnislega, sagði
hann, að ég hef aldrei orðið þess
var, að ég léki betur vegna þess
að ég hefði áheyrendur við-
stadda, þvert á móti. Þess vegna
vil ég engan hafa hjá mér við
hljóðritun nema þá, sem í stú-
díóinu þurfa að vera starfs síns
vegna. Nokkrum sinnum hef ég
leyfT einhverjum að vera við,
vegna tilmæla CBS, til dæmis
blaðamönnum, en ég fann fljótt
að jafnvel einn maður gat fram-
kallað hjá mér tilhneigingu til
sýndarmennsku, sem truflaði
túlkunina. Ég fann, að umhugs-
unin um viðbrögð áheyrandans
truflaði einbeitinguna að því
sem ég var að gera. Hvað þá á
hljómleikum, þar sem viöstaddir
skipta hundruðum eða þúsund-
um og leika þarf með þeim hætti
að nái jafnt til aftasta sætis og
hins fremsta."
Hljóðritunin gerir ábyrgð
listamannsins varanlega
Upptökusalurinn varð fyrir
Glenn Gould sá staður, þar sem
hann taldi sig ná bezt listrænum
markmiðum sínum. Hann var
öndverður þeirri skoðun, að
hljóðritun ætti að vera sem lík-
ust raunverulegum hljómleikum;
— taldi hljómleika og hljóðritun
jafn ólíka miðla og leiksviðið og
kvikmyndina; hvort um sig lyti
sínum sérstöku lögmálum.
Hljómleikar væru miðill augna-
bliksins og ábyrgð listamannsins
væri lokið, þegar það væri á
enda, hljóðritunin ætti sér engin
tímamörk og hún gerði ábyrgð
listamannsins á verki sínu var-
anlega.
Jafnframt var Gould þeirrar
skoðunar, að á sígilda tónlist
ættu menn að hlýða í einrúmi,
hún ætti að vera mönnum per-
sónuleg reynsla — og kvaðst
ekki hlynntur því, að hún væri
notuð til samneyzlu eða hópmeð-
ferðar eins og nú tíðkast í vax-
andi mæli. „Mér finnst tónlistin
eiga að leiða hlustandann — og
þá ekki síður flytjandann — til
einbeittrar íhugunar, hugleiðslu
og hef ekki trú á því, að tónleika-
.salurinn sé heppilegur til þess.“
Trúr þessari skoðun hætti hann
að sækja tónleika fyrir fimmtán
árum.
Svo stórsnjall píanóleikari
sem Gould var, hafði hann ekk-
ert sérstakt dálæti á píanóinu
sem hljóðfæri. í hans augum
voru hljóðfæri, hverju nafni sem
þau nefndust, aukaatriði — aðal-
atriðið var hvernig flutningur
tónlistarinnar tækist. Hann
hafði unun af góðum leik og góð-
um upptökum út af fyrir sig,
jafnvel þótt hann væri lítt hrif-
inn af músíkinni, sem flutt var.
Þess vegna gat hann líka ósköp
vel lagt á sig að kafa ofan í allar
sónötur Mozarts og leika þær
inn á plötur, enda þótt honum
fyndist heldur lítið til um Moz-
art sem tónskáld. Hvort það hef-
ur komið niður á leik hans á
Mozart veit ég ekki, því að ég hef
ekki heyrt þessar plötur hans.
Astfanginn af
hljóðnemanum
Glenn Gould kaus að lifa utan-
garðs og byggja tengsl sín við
umheiminn á hljóðnemanum.
Þegar hann unglingur lék fyrir
kanadíska útvarpið í fyrsta sinn
fannst honum hann vera kominn
í nýjan og betri heim — alla
vega heim, þar sem honum leið
sjálfum betur en í hljómleikasal
og þar sem hann sá fyrir sér
ótæmandi möguleika til æ full-
komnari listrænnar reynslu,
bæði fyrir sjálfan sig og aðra.
Hann komst einhvern tíma
svo að orði, að hann hefði orðið
ástfanginn af hljóðnemanum.
Mörgum fyndist hljóðneminn
fjandsamlegt tæki, sem sviptir
þá allri hugljómun og gerði
flutning tónlistar ópersónulega
— þeir söknuðu svörunar, sem
þeir teldu sig fá frá áheyrendum,
sem þeir stæðu auglitis til aug-
litis við. í augum Goulds varð
hljóðneminn vinur, sem gerði
honum fært að koma beint og
truflunarlaust til skila þeirri
tónlist, sem hann vildi miðla
öðrum — hún var að hans mati
aðalatriðið — hann sjálfur sem
persóna aukaatriði.
Sjálfum var honum hinsvegar
nauðsyn að geta endurtekið aft-
ur og aftur þar til hann var
ánægður. Hann sagðist oft hafa
verið gripinn nær óstjórnlegri
löngun á tónleikum til þess að
hætta í miðju verki og endur-
taka það sem komið var, hugs-
andi „þetta var ekki nógu gott,
ekki það sem ég ætlaði að fá
fram“. Þetta gat hann gert í
hljóðritun og hann hætti ekki
fyrr en hann var ánægður.
Gould bar hljóðritun tónlistar
saman við starf rithöfundarins
Glenn Gould
og tónskáldsins, þeirra, sem gera
uppkast eftir uppkast, fella úr
kafla og orð — eða nótur — og
bæta inn, þangað til þeir telja
sig hafa skapað það heildarverk
sem hugur þeirra stóð til í upp-
hafi. Eins og myndlistarmaður-
inn, sem nostrar við mynd sína
mánuðum saman og málar yfir
og breytir þar til hann er ánægð-
ur — eða kvikmyndagerðarmað-
urinn, sem klippir saman búta
úr því sem fest hefur verið á
filmu, unz hann er sannfærður
um, að ekki verði betur gert. Og
verk þeirra standa varanlega
eftir að þau eru komin úr hönd-
um skapara síns, hverfa ekki á
einu kvöldi, eins og tónlistar-
flutningur á hljómleikum, sem
að sjálfsögðu er líka lokaþáttur
langvinnrar sköpunar, en lifir að
hljómleikunum loknum aðeins í
minningu þeirra sem á hlýddu
(jafnvel bein hljóðritun frá
hljómleikum gefur aldrei nema
hluta þeirra).
Margir líta á þau vinnubrögð,
sem beitt er við hljóðritun sem
hálfgert „svindl“ og benda, rétti-
lega, á hve ósanngjarnt sé að
bera flutning listamanna á tón-
leikum saman við hljómplötur.
Gould svaraði því til, að þetta
skipti aðeins máli, varðandi
matið á leiksnilld einstaklings-
ins, flytjandans, en engu ef hinn
músíkalski endanlegi árangur
væri aðalatriðið. Hann taldi
samsetningu tónverks úr segul-
bandsbútum ekki krefjast minni
tónlistarhæfileika en að halda
hljómleika.
Leitaði kjarnans
í hverju verki
Fyrir Glenn Gould vakti jafn-
an að varpa nýju ljósi á þá tón-
list, sem hann hljóðritaði hverju
sinni. Hann vildi leitast við að
endurskoða viðteknar túlkun-
arvenjur, sjá verkin frá nýjum
sjónarhóli, komast nær sann-
leika þeirra — innsta kjarna
hvers verks. Ekki voru allir á
eitt sáttir um hvernig til tókst.
Margir gagnrýndu hann harð-
lega og sögðu hann síður en svo
komast nær hinum sanna kjarna
tónverkanna — margar kenjar
hans bæru vitni takmarkalausri
sjálfsmiðun. Með því að taka sér
þau sjálfdæmi, sem hann gerði í
túlkun, þjónaði hann ekki vilja
tónskáldanna eða eðli tónlistar-
innar, heldur aðeins sínum eigin
dyntum. Hann setti sig þar með
að þeirra mati, ofar tónskáldun-
um — þeim sem verkin hefðu
skapað og vissu einir til hvers
væri ætlast.
Ufn þetta má vafalaust lengi
deila — svo og hvenær það er
gert og hvenær ekki, og hvort
slíkt sé réttlætanlegt eða ekki,
en hvað svo sem menn segja um
túlkunarmáta Goulds, þykir mér
ósennilegt að nokkur hlusti
ósnortinn á hljómplötur hans.
Einangrunarhættan
Gould starfaði sér á báti, ein-
angraður frá umheiminum að
verulegu leyti. Sjálfur gerði
hann sér grein fyrir hættunni,
sem fylgir of mikilli einangrun
manneskjunnar. Hann velti
þessum hættum fyrir sér í út-
varpsþætti: „The Idea of North",
sem hann gerði árið 1967 og
seinna var kvikmyndaður. Þar
var fjallað um fimm manneskj-
ur, sem áttu það eitt sameigin-
legt að hafa ferðast til
heimskautabyggðanna í Kanada,
hver í sínu lagi, Ur samtölum
þessa fólks byggði han.n leik-
ræna tilraun, einskonar pólífón-
ískar samræður, sem þóttu at-
hyglisverðar. Síðar gerði hann
tvo aðra útvarpsþætti, sem einn-
ig fjölluðu um einangrun, „The
Latecomers" og „The Quiet in
the Land“, sem hann vann að í
fjögur ár.
Þegar Glenn Gould lézt, hafði
hann margskonar áform á
prjónunum. Hann var farinn að
stjórna lítilli kammerhljómsveit
og hugðist fást við tónsmíðar.
Hann hafði tilbúið kvikmynda-
handrit í handraðanum og hugði
gott til frekara starfs á því sviði.
Honum hafði ekki verið ætlað
að koma þessum áformum í
framkvæmd — en þótt hann hafi
ekki náð nema fimmtugsaldri,
hefur hann skilið tónlistarunn-
endum eftir ríkulegan arf. Þeim,
sem njóta vilja, getur sá arfur
orðið ómetanlegur leiðarvisir um
völundarhús tónlistarinnar,
hvort sem menn eru sáttir við
skilning hans á einstökum verk-
um eða ekki. Og hvort sem það
er tilviljun ein eða örlög
einhverskonar, að Goldberg til-
brigðin skuli marka upphaf og
endi ferils hans, hygg ég að nafn
hans verði hér eftir órjúfanlega
tengt þeirri undursamlegu tón-
smíð í hugum þeirra sem heyrt
hafa.
Sinfóníutónleikar
Tóniist
Jón Ásgeirsson
Kfnisskrá:
Árni Björnsson:
Tilbrigði op. 7
Mozart:
Kiðlukonsert í l)-dúr
Stravinsky:
Sinfónía í þremur þáttum
Árni Björnsson tónskáld og
flautuleikari er einn af frum-
kvöðlum íslenskrar tónmenntar
og átti framundan langan
starfsdag, er hann fyrir nærri 30
árum varð fyrir þeirri raun að
missa heilsuna. Með ótrúlegri
seiglu og hjálp fjölskyldu sinnar
tókst honum, bókstaflega talað,
að læra aftur nóturnar og ná því
að geta samið tónlist. Verkið sem
Sinfóníuhljómsveitin flutti að
þessu sinni eftir Árna er tilbrigði
yfir frumsamið rímnalag. Verkið
er einfalt og skýrt í formi og var
ágætlega flutt af hljómsveitinni.
Annað viðfangsefni sveitarinnar
var Fiðlukonsertinn í D-dúr eftir
Mozart og lék fiðlusnillingurinn
Konstanty Kulka einleikshiut-
verkið. Kulka er „virtuós" og lék
konsertinn með „glansandi glæsi-
leik“. Síðasta verkið er eftir Stra-
vinsky, Sinfónía í þremur þátt-
um. Flutningur verksins var
ágætur en varla nógu hvass.
Verkið er ekki í neins konar sin-
fónísku formi, hvorki er þar að
finna úrvinnslu eða ítrekun, það
er tónræn framvinda, byggð upp
af sterkum og skýrum hugmynd-
um. I miðkaflanum má heyra eins
konar „konsertíno“-ieik á milli
hörpunnar og flautunnar, en að
öðru leyti er kaflinn nánast eins
og „kammertónlist", hvað rithátt
snertir. í síðasta kaflanum er að
finna nokkurs konar tilbrigða-
vinnubrögð, sérkennilega fúgu og
endar verkið á því sem kalla
mætti coda, er hefst með sér-
kennilegri og óvenjulegri kynn-
ingu á stefi hans, í samleik bás-
únu og píanós.
Hljómsveitarstjórinn, Jean-
Pierre Jacquillat, leiddi hljóm-
sveitina og átti góða spretti í
Stravinsky. Það eina sem segja
má slæmt um þessa tónleika var
að þeir voru of stuttir og hefði
mátt bæta við svo sem einu
stuttu verki eftir Stravinsky,
svona rétt til að kenna hlustend-
um að rýna svolítið í tónlist þessa
merkilega listamanns.