Morgunblaðið - 17.02.1983, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 17. FEBRÚAR 1983
Áfengisvandamálið er
heilbrigðisvandamál
— eftir Guðstein
Þengilsson
Um þessar mundir eiga Samtök
áhugafólks um áfengisvandamálið
5 ára afmæli. ( tilefni af því er
eðlilegt, að menn líti yfir farinn
veg og reyni að gera sér grein fyrir
því hvernig ástatt er i áfengismál-
um nú og hvernig það var. Við get-
um litið á málin frá tveimur sjón-
armiðum, sem þó eru nátengd, og
varða Samtökin bæði. Annað er
meðferð áfengissjúkra, en hitt að
koma í veg fyrir áfengissýkina.
Þegar ég kom hingað suður fyrir
15 árum og gerðist heimilislæknir
í Reykjavík, kynntist ég því fyrst
að ráði, hvílíkt böl áfengisneyslan
er. Ekki var það vegna þess að hér
væri neytt meira áfengis en þar
sem ég áður þekkti til, heidur varð
starf mitt miklu víðtækara og ég
kynntist kjörum langtum fleira
fólks en áður. Varð ég því fljótlega
var við neikvæðu hliðina á áfeng-
isneyslunni og það svo um munaði.
Ég hafði haft fremur „frjáls-
lega“ afstöðu í þessum efnum og
taldi sjálfsagt að menn lyftu vel
glasi ef svo byði við að horfa og
tækifæri gæfist til. Mér var fyrst
og fremst kunnur glanslegri flöt-
urinn á áfengisnautninni eða gerði
mér a.m.k. miklu minna far um að
vita af því sem miður fór í þessum
efnum. Eigin reynsla og blákaldar
staðreyndir um áfengisneyslu
breyttu viðhorfum mínum algjör-
lega.
Ég kom inn á heimili þar sem
fjölskyldulíf var í rústum vegna
áfengisneyslu húsbóndans, stund-
um húsfreyjunnar og stöku sinn-
um þeirra beggja. Mörg voru þau
skiptin, sem maður var kallaður
til hjálpar á heimilum, þar sem
allt var komið á hvolf vegna þess
að húsráðandi var ofurölvi, jafn-
vel gripinn æði, börnin flúin út í
buskann og stundum eiginkonan
líka. Oft hafa aðrir vímugjafar
verið notaðir jafnframt áfenginu
og viðbrögð neytandans því orðið
enn hastarlegri en ella.
Það er ekki hægt að lýsa með
orðum þeim ömurleika, sem mætir
manni allajafna undir þessum
kringumstæðum. Verst er þó að
geta ekkert gert til hjálpar, hvergi
finnst neitt athvarf, þangað sem
hægt er að senda hinn ölóða. Eina
ráðið er þá að stinga hann með nál
í rassinn, mjög oft undir áköfum
mótmælum fórnarlambsins, og
gefa honum eitthvað sem róar eða
kemur honum í svefn. Ef heppnin
er með, kann hann að sofa til
næsta dags og sleppur þannig
hugsanlega við að neyta meira
áfengis í þetta skiptið. En líkurn-
ar fyrir því eru sára litlar. Hér er
einnig tekin nokkur áhætta, því
aldrei er að vita nema sjúklingur-
inn hafi notað einhver lyf með
áfenginu, og ekki að vita hvaða lyf
það eru. Það eina, sem kæmi
drykkjumanni af þessu tagi að
haldi væri að koma honum á
stofnun sem væri sérhæfð í því að
meðhöndla bráða áfengiseitrun og
mjög oft er hægt að komast að
samkomulagi við áfengissjúkling-
inn um að veita honum þessa
hjálp, ef hún er fyrir hendi, og
sumir krefjast þess beinlínis að
eitthvað slíkt sé gert fyrir þá.
Fyrir svo sem einum áratug var
skyndimeðferð vegna áfengiseitr-
unar svo til útilokuð og aðeins
þeir, sem höfðu delerium tremens
eða einkenni þess að slikt ástand
væri yfirvofandi, gátu vænst
bráðrar hjálpar. Ég tel, að a.m.k. í
eitt skipti hafi ég misst sjúkling
um aldur fram af þeim ástæðum
að hann komst ekki nægilega
fljótt í meðferð. Þegar plássið loks
fékkst, var runnið af manninum
og hann kominn aftur í vinnu, og
þá var engin leið að fá hann til að
leggjast inn. Þetta sama endurtók
sig hvað eftir annað uns að því
kom, að hann var í dvala lagður
inn á lyfjadeild. Lifrin var hætt að
starfa.
Þegar kom fram á síðasta ára-
tuginn fóru menn að rumska og
sjá fram á að við svo búið mætti
ekki standa. Fólk var farið að leita
utan til meðferðar og nú var farið
að taka áfengissjúklinga til
skyndimeðferðar á eina deild
Kleppsspítalans og nokkru síðar
var komið á fót stofnun til fram-
haldsmeðferðar að Vífilsstöðum.
Einnig var móttökudeild fyrir
áfengissjúklinga gerð opnari og
virkari. Um þetta leyti var efnt til
Guðsteinn Þengilsson
„Ég kom inn á heimili þar
sem fjölskyldulíf var í
rústum vegna áfengis-
neyslu húsbóndans, stund-
um húsfreyjunnar og
stöku sinnum þeirra
beggja. Mörg voru þau
skiptin, sem maður var
kallaður til hjálpar á
heimilum, þar sem allt var
komið á hvolf vegna þess
að húsráðandi var ofur-
ölvi, jafnvel gripinn æði,
börnin flúin út í buskann
og stundum eiginkonan
líka. Oft hafa aðrir vímu-
gjafar verið notaðir jafn-
framt áfenginu og við-
brögð neytandans því orð-
ið enn hastarlegri en
ella.“
mikils fjöldafundar í Háskólabíói
og stofnuð Samtök áhugafólks um
áfengisvandamálið (skammst.
SÁÁ). Samtökin efldust fljótt, og
hafa nú bráðaþjónustu að
Silungapolli og framhaldsmeð-
ferðarstofnanir að Sogni og Stað-
arfelli í Dölum. Á þessum stöðum
hafa verið um 5 þúsund innlagnir
á þessum árum og sýnir það mjög
vel, hvílík þörf og brýn var orðin
fyrir stofnanir af þessu tagi. Og
ekki má gleyma hlut Hlaðgerðar-
kots í þessu máli og starfi hvíta-
sunnumanna þar. Má segja að þar
hafi verið einna fyrst hafist handa
um vistun og meðferð áfengis-
sjúkra, þegar Flókadeildin er und-
anskilin. Þrátt fyrir það, að enn
geti komið fyrir að erfitt sé að
koma áfengissjúkum á stundinni
til meðferðar, hefur ástandið í
þessum efnum tekið gjörbreyt-
ingu, og nú á mannslif ekki lengur
að geta glatast af þeim ástæðum
að tímabær meðferð fáist ekki.
Mikilvæg afleiðing af stöfum
SÁÁ, sem er að verða mjög víðtæk
fjöldahreyfing, Landssambands-
ins gegn áfengisbölinu, sem nær
til fjölda félaga og félagasamtaka,
samtakanna Átak gegn áfengi og
fleiri slíkra, er að menn leita nú
miklu fremur hjálpar vegna
drykkjusýki. Meðan myrkur van-
þekkingarinnar grúfði algerlega
yfir þessum málum, voru menn
feimnir og fyrirurðu sig, gengu
með veggjum og viðurkenndu ekki
veikleika sinn, þaðan af síður að
þeir væru hjálpar þurfi. Aðstand-
endur hylmdu yfir með þeim og
hindruðu þar með alveg, að hægt
væri að hjálpa þessum mönnum.
Með opnari umræðum og vaxandi
þekkingu kemur í ljós, hve almenn
drykkjusýkin er. Einnig að hún fer
ekki i manngreinarálit og getur
alveg eins gripið mig og þig, en við
vitum það ekki fyrr en það er um
seinan.
Eins og fram hefur komið hér á
undan, hafa heilbrigðisyfirvöld
lengi verið þess meðvitandi, að
meðferð drykkjusjúkra heyrði
undir heilbrigðismál. Flókadeildin
og síðar aðrar meðferðarstofnanir
á vegum ríkisspítalanna bera því
vitni. Það hefur gengið verr með
skilninginn á því, að það eru líka
heilbrigðismál að koma í veg fyrir
drykkjusýki. Góðtemplarareglan
og ýmis bindindisfélög hafa í heila
öld unnið gott starf af mikiili
ósérplægni, en árangur sára léleg-
ur. Skilningur meiri hluta fólks á
þessu starfi er vægast sagt mjög
lítill og þar til nú á allra síðustu
árum fundust fáir utan bindind-
ishreyfingarinnar sem létu sér
detta í hug að neitt gott hlytist af
því að takmarka sölu og dreifingu
áfengis. Yfirvöld og ráðamenn
virðast lengstum hafa stuðlað að
sem mestri sölu í stað þess að
finna ráð til að draga úr vínflóð-
inu. Og fram undir þann áratug,
sem nú er að byrja, hafa heilbrigð-
isstéttir haft lítinn skilning á því,
hvílíkur ógnarsjúkdómavaldur áf-
engi, tóbak og aðrir vímugjafir
eru. E.t.v. hafa áhrif góðtemplar-
areglunnar orðið minni en málefn-
ið átti skilið af því að skipulag
hennar minnti um of á einhvers
konar frímúrarahreyfingu, sem
flestir töldu að ekkert erindi ætti
til almennings og stúkumenn
kæmu saman í eiginhagsmuna-
skyni og til að skemmta sjálfum
sér. Nú er ljóst að það er orðið
eitthvert albrýnasta málið í allri
heilsugæslu að neyta allra til-
tækra ráða til að koma í veg fyrir
drykkjusýki og jafnvel áfeng-
isneyslu almennt, því að auk fjöl-
margra sjúkdóma sem af henni
leiða beint vitum við, að hún er
stökkpallur á leið til enn sterkari
vímugjafa.
Það er deginum ljósara hve
brýnt það er, að allir aðilar, sem
fást við meðferð drykkjusúkra,
samræmi krafta sína, en efni ekki
til togstreitu sín á milli, þótt við-
horf geti verið lítið eitt mismun-
andi. Slík heimska bitnar fyrst og
fremst á þeim sem á að bjarga,
sjúklingunum sjálfum. Einnig
finnst mér að enn þyrfti að aukast
skilningur milli þeirra, sem vinna
fyrst og fremst að meðferð og
mannúðarstörfum meðal drykkju-
sjúkra og hinna, sem fyrst og
fremst vinna við að koma í veg
fyrir drykkjusýki. Á þetta finnst
mér enn verulega skorta, því hér
er aðeins um að ræða tvær hliðar
á sama máli. Það gildir um alla
sjúkdóma, að lækning og meðferð
þeirra, sem hafa fengið hann,
skiptir ákaflega miklu máli, en
engu að síuðr er um það vert að
reyna með öllum ráðum að koma í
veg fyrir sjúkdóminn og út-
breiðslu hans í samfélaginu. Slíkt
er enn betri lækningaaðferð þar
sem henni verður við komið. Ef
unnt væri að samræma og sam-
eina krafta allra þeirra, sem gera
sér ljósa hættuna sem stafar af
áfengisneyslu og þeim vímugjöf-
um öðrum, sem í kjölfar hennar
sigla, og ef hægt væri að komast
hjá því að toga sitt i hvora áttina,
er áreiðanlegt að stórsigur á
„mestu meinsemd aldarinnar" er
skammt undan.
Keflavíkurflugvöllur
— eftir Albert K.
Sanders bœjarstjóra
Keflavíkurflugvöllur
Nú eru rétt liðin 30 ár frá því að
varnarlið kom til Keflavíkurflug-
vallar. Með inngöngu íslands í
NATO, lögðum við til land undir
varnir landsins og hjálpuðum
þannig til við að efla varnir Vest-
urlanda gegn yfirgangi og ásækni
heimskommúnismans. í varnar-
samningnum frá 1951 er gerð
grein fyrir ýmsum þáttum þessara
mála. Varnarsamningurinn hefur
lagagildi, en þó að hann hafi verið
vel gerður í upphafi, má öllum
ljóst vera að ýmis ákvæði hans
hljóta að þurfa nánari skoðunar
við og framkvæmd og túlkun hans
er oft með þeim hætti að ekki er
vansalaust að ekki skuli eftir allan
þennan ’tíma hafa verið settar
nánari reglur, sérstaklega hvað
varðar samskipti við sveitarfélög-
in í kringum Keflavíkurflugvöll og
ekki síður varðandi starfsmenn
varnarliðsins o.fl.
Hin gleymda stétt
Á Keflavíkurflugvelli hafa
starfað þúsundir íslendinga í sam-
bandi við veru varnarliðsins hér,
ýmist hjá Islenzkum aðalverktök-
um, öðrum verktökum, olíufélög-
um og síðast en ekki síst hjá varn-
arliðinu sjálfu.
Þegar ég starfaði á Keflavíkur-
flugvelli hjá varnarliðinu á árun-
um 1964—1974 varð mér ljóst að
ýmsir fslendingar sem ekki
þekktu til, gerðu sér ekki ljóst
mikilvægi þeirra starfa sem þessir
íslensku starfsmenn varnarliðsins
inntu af hendi.
Þegar málið er skoðað nánar
kemur í ljós að rekstur varnar-
stöðvarinnar er að langmestu leyti
í höndum íslendinga, nær öll
starfsemin nema sú sem snertir
bein hernaðarleg afskipti, er
byggð á reynslu og kunnáttu ís-
lendinganna.
ótrúlegur fjöldi íslendinganna
hefur unnið þarna frá því stöðin
tók til starfa. f flestum tilfellum
er um mjög sérhæfð störf að ræða
sem þeir hafa öðlast gífurlega
reynslu í að sinna. Nær öll störf á
vegum varnarliðsins eru með öðr-
um hætti en gengur og gerist á
hinum almenna vinnumarkaði, þó
ekki sé nema bara það að hafa
vald á öðru tungumáli en sínu eig-
in og starfa við sérstakar aðstæð-
ur.
Bandarískir yfirmenn í ýmsum
deildum starfa almennt í eitt til
tvö ár hér á landi og er þá skipt
um menn og nýir taka við. Það er
því öllum ljóst sem til þekkja að
allur rekstur og velgengni stöðv-
arinnar byggist á því fólki sem
þarna starfar ár eftir ár og býr
yfir nauðsynlegri þekkingu og
kunnáttu.
Hvað á að verða um
íslensku starfsmennina?
Á þessu þrjátíu ára tímabili
sem varnarliðið hefur verið hér á
landi, hefur í tvígang staðið til af
hálfu okkar íslendinga, að varn-
arliðið færi úr landi. Við vonum
flestir íslendingar að sá dagur
komi að svo friðvænlegt verði í
heiminum að varnarliðið hverfi
héðan. En hefur nokkur nokkurn
tímann hugsað út í það hvað á að
verða um allt það fólk sem starfar
á Keflavíkurflugvelli?
Þegar ég starfaði á Keflavíkur-
flugvelli, var þar stofnað starfs-
mannafélag (ekki verkalýðsfélag).
Eftir stofnun þess, fór ég ásamt
formanni félagsins á fund Bjarna
heitins Benediktssonar, þáverandi
forsætisráðherra og gerðum við
honum grein fyrir viðhorfum
starfsmanna um ýmislegt sem
betur mætti fara. Tók .Bjarni
okkur vel og seinna kallaði hann
mig á sinn fund til að ræða nánar
Albert K. Sanders
„Þegar málið er skoðaö
nánar kemur í Ijós að
rekstur varnarstöðvarinn-
ar er að langmestu leyti í
höndum íslendinga, nær
öll starfsemin nema sú,
sem snertir beint hernað-
arleg afskipti, er byggð á
reynslu og kunnáttu Is-
lendinganna.“
þær hugmyndir sem við höfðum
reifað. Hugmyndirnar voru þær,
að ef varnarliðið færi af landinu,
hvort sem væri vegna ákvörðunar
okkar eða Bandaríkiamanna
sjálfra, þyrfti að tryggja að hags-
muni þess fólks sem starfaði fyrir
varnarliðið, og einnig að vandi
þessara manna væri ekki fjötur
um fót slíkrar ákvörðunartöku.
Til að tryggja þetta, kæmi
tvennt til, annars vegar að allir
starfsmenn varnarliðsins væru
ráðnir til íslenska ríkisins sem
síðan endurréði þá til starfa hjá
varnarliðinu og væru þá að vissu
marki ríkisstarfsmenn, hins vegar
að varnarliðið greiddi hluta af
gengismun, svipað og íslenskur
sjávarútvegur gerði og gerir þegar
gengisfelling verður á krónunni.
Gengismunur þessi væri lagður í
sérstakan sjóð sem síðan yrði
notaður til endurmenntunar og
endurhæfingar svo og til að skapa
ný atvinnutækifæri, þegar og ef
varnarliðið færi úr landi. Bjarni
heitinn tók þessum hugmyndum
ljúflega og vildi skoða þær og
kanna nánar, en áður en nokkuð
frekar væri um málið fjallað,
höfðum við misst Bjarna, okkar
mikilhæfa foringja.
Lokaorð
Því vek ég máls á þessu nú, að
ég tel nauðsynlegt að settar verði
fastari reglur um framkvæmd
varnarsamningsins, reglur sem
taki mið af fenginni reynslu í 30
ár, reglur sem skapi grundvöll til
þess að stjórn þessara mála verði
öll með meiri festu og aðgengilegri
öllum aðilum til hagsbóta.