Morgunblaðið - 02.08.1984, Síða 46

Morgunblaðið - 02.08.1984, Síða 46
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 2. ÁGÚST 1984 46 Minning: Dr. Trausti Ein- arsson prófessor Varla líður sá dagur hjá manni, sem kominn er á fullorðinsár, að hann sé ekki minntur á það með andlátsfregn, að æviskeiðið er takmarkað og dauðinn fer ekki í manngreinarálit. Fréttirnar koma ekki alltaf á óvart, og þær snerta mann misjafnlega mikið. Gn stundum hverfa af sjónarsviðinu menn, sem á einhvern hátt hafa skipað þann sess í lífi manns, að það er eins og umhverfið breytist við fráfall þeirra, svipur landsins sé ekki sá sami og verði það ekki aftur. Þannig varð mér innan- brjósts þegar ég frétti lát dr. Trausta Einarssonar prófessors. Fundum okkar Trausta bar fyrst saman mánudaginn 21. janú- ar 1952. Það er ekki oft, sem ég get dagsett svo nákvæmlega fyrstu kynni mín af mönnum, en af til- viljun á ég dagbókarbrot sem staðfestir þetta. Eg var þá ungl- ingur í menntaskóla og hafði lengi haft áhuga á að hitta eina stjörnu- fræðinginn hér á landi og fræðast af honum. Ekki hafði ég uppburði til að fara einn á fund þessa mikla manns, svo að ég fékk sameigin- legan vin, Bjarna Bjarnason, klæðskera, til að fylgja mér og kynna mig fyrir Trausta. f dag- bókinni sé ég, að Trausti hefur gefið mér ýmis ráð varðandi bæk- ur og tímarit, sem ég skyldi lesa. Hann ráðlagði mér einnig að ganga i Breska stjörnufræðifélag- ið, sem er félag áhugamanna. Þetta var vel ráðið, því að með þessu móti komst ég í kynni við menn og viðfangsefni, sem endan- lega réðu því, hvar ég stundaði nám og hvaða sérgrein ég valdi mér innan stjörnufræðinnar. Það er fyrst nú, þegar ég glugga í dagbókina gömlu, að ég geri mér grein fyrir þessu. Dagbókin segir hins vegar ekki frá því, sem ég man þó best, hvað mér þótti Trausti alúðlegur og elskulegur maður. Og ég man einnig eftir því, hve kona hans, Nína, tók vel á móti mér, og hve mikinn áhuga hún sýndi samræð- um okkar. Þannig var það ávallt siðar, þegar ég heimsótti þau hjónin, og á ég margar góðar minningar frá þeim stundum. Þessar heimsóknir urðu býsna margar, eftir að ég kom heim frá námi 1962. Dr. Leifur Ásgeirsson, prófessor, sem verið hafði sam- starfsmaður Trausta við útreikn- ing og útgáfu islenska almanaks- ins, fór þess á leit við mig, að ég leysti sig af hólmi við almanaks- störfin. Hafði ég þá ánægju að vinna að þessu verki með Trausta í sex ár. Þótt Trausti yrði þá að hætta vegna annarra starfa og heilsubrests, hélt ég áfram að heimsækja hann til að ræða mál- efni almanaksins og önnur sameiginleg áhugamál. Áhugamál Trausta voru mörg og langt frá þvi að hann einskorð- aði sig við stjörnufræði. Mun svo hafa verið strax á námsárum hans, þótt aðrir þekki þá sögu bet- ur en ég. Hann nam við háskólann í Göttingen og starfaði við stjörnuturninn þar, meðan hann vann að doktorsritgerð sinni. Rit- gerðin, sem út kom árið 1934, fjallaði um kórónu sólar og mögu- leika á því að gera á henni sam- felldar athuganir. Það mál var þá mjög í brennidepli. Frakkinn Bernard Lyot hafði nýlega fundið upp kórónusjána (corongraph), en eðli kórónunnar og litróf voru mönnum enn hulin ráðgáta. Þegar Trausti sneri aftur til ís- lands að loknu námi, hefur hann áreiðanlega vitað, að hann myndi ekki hafa aðstöðu til að halda áfram störfum við það verkefni, sem ritgerð hans hafði fjallað um. Eftir að heim kom sneri hann sér fljótlega að jarðfræði og jarðeðlis- fræði og varð með atkvæðamestu vísindamönnum hér á landi á þeim sviðum. Aldrei hvarf stjörnufræðin honum þó alveg úr huga, eins og sjá má á ýmsu, sem hann ritaði um það efni. Má þar t.d. nefna kennslubók, sem hann samdi fyrir nemendur sína í Menntaskólanum á Akureyri (1944), og merka yfirlitsgrein um stjörnufræði í bókinni Vísindi nútímans (1958). Fleiri greinar um stjörnufræði og skyld efni liggja eftir hann í almanakinu, Náttúru- fræðingnum, Skirni, Sögu og víð- ar. Allt er þ«tta þó smáræði hjá því sem hann ritaði um önnur efni, og þá sérstaklega jarðfræði og jarðeðlisfræði. Þar var hann óhemju afkastamikill og fór ekki alltaf troðnar slóðir. Hann var mjög hugmyndarikur og beitti óspart þekkingu sinni i eðlisfræði og stærðfræði til að rökstyðja hugmyndir sínar, svo að andmæl- endur, sem minna kunnu fyrir sér í þeim fræðum, áttu erfitt um vik. Ég minnist Trausta með þakk- læti, bæði sem lærimeistara og vinar. Ég minnist hans sem mikils gáfumanns og fræðimanns, en einnig fyrir það, hve skemmtileg- ur hann var í viðræðum og gam- ansamur. Að heimsækja Trausta var ætíð tilhlökkunarefni, en þar átti Nína kona hans einnig drjúg- an hlut að máli. Samstilltari hjón- um hef ég ekki kynnst, og veit ég, að Trausta hefur verið það ómet- anlegur styrkur að eiga slíkan lífsförunaut. Ég votta Nínu, Krist- ínu dóttur þeirra og öðrum að- standendum innilega samúð mína á þessari sorgarstund. Þorsteinn Sæmundsson Nú þegar mér barst sú harma- fregn að próf. Trausti Einarsson væri látinn er mér ljóst að með honum er horfinn sjónum vorum góður drengur með mikla reisn, sem prýddi umhverfi sitt hvar, sem hann fór. Við sem búið höfum í nágrenni við Trausta og þekktum hann finnum að farinn er góður nágranni og vitum að þar var sá maður, sem var stoð og uppistaða vissra greina íslenskra jarðvís- inda, en um það rita aðrir nánar. Hann var þó óbrotinn og látlaus í öllu sínu fari og viðmóti. Okkur, sem kynntumst Trausta duldist ekki að þar fór maður, sem leitaði sannleikans án hlutdeildar um eigin hagsmuni i öllu því, sem hann fékkst við og lagði stund á. Með elju og ósérplægni vann hann nótt sem nýtan dag að vísindalegum áhugamálum sínum þegar svo bar undir og oft sá ég ljós í glugganum á vinnustofu hans heima þótt komið væri langt fram yfir miðnætti. Ekki virtist gefið eftir þótt hann væri af létt- asta skeiði og þrek hins unga manns væri að miklu þorrið. Þeg- ar svo heilsubrestur gerði vart við sig var þessi eljumaður samt ekki bugaður. Ef eitthvað var virtist mér nokkur harka fremur færast yfir skapgerðina og hressingar- göngur um nágrennið voru þá meira farnar, en sjáanlega fremur af vilja en mætti undir það síð- asta, þá urðu einnig göngurnar styttri eftir því sem þrekið þvarr. Ekki gat farið hjá þvf að þá minntist ég þeirra tíma þegar Trausti ungur og ern kom heim úr leðangrum sínum um landið, einn eða með sínum nánustu, hve hreyfingar hans þá voru mark- vissar og brennandi einhugur ríkti um það, sem hann hafði aflað sér af fróðleik til staðfestingar mál- efnum sínum. Það var gott að þiggja holl ráð hjá Trausta. Eitt sinn er ég leitaði til hans kom ég ekki að tómum kofanum. Hann réði mér þá það heilt, sem mér dugði og ég hefði ekki getað fengið á öðrum stað betri. Fyrir það stend ég honum í þakkarskuld og hlýt að minnast. Ég vil hér með fyrir mína hönd og fjölskyldu minnar votta fjöl- skyldu próf. Trausta Einarssonar, eftirlifandi eignkonu hans og dótt- ur þeirra, barnabörnum og tengdasyni, sem mest voru á eða umgengust heimili Trausta, okkar innilegustu samúð um leið og við viljum geyma minningarnar um réttsýnan mann og góðan dreng. Friðg. G. Ég hafði ekki ætlað að sitja við skriftir fyrr en vinnu lyki hér í Öræfum i haust. En tilefnið er að ég skrapp niður á Egilsstaði og las í blöðum lát Trausta Einarssonar, jarðfræðings. Trausti kom á fram- færi miklum fjölda hugmynda um jarðfræðileg viðfangsefni í erlend og innlend tímarit. Hann ritaði einnig bækur um eigin athuganir, svo og kennslubók í jarðfræði. Ég kynntist Trausta ekki náið en komst þó ekki hjá því að lesa sumt eftir hann. Það lætur nærri að flestir vís- indamenn afmarki sér tiltölulega þröngan farveg snemma á ferli sínum. Þannig mætti ætla að vinna þeirra kæmi að mestum not- um. Svo fór ekki fyrir Trausta. Verkin sýna að hann lét hugmynd- irnar ráða ferðinni og verksvið hans var víðtækara en flestra samtímajarðfræðinga. Aðrir verða gjarnan til að fylgja eftir hugmyndum hans en sjálfur hélt hann á önnur mið enda hug- myndaflugið með ólíkindum. Á sjötta áratugnum fóru fram mjög merkar rannsóknir á sviði jarðeðlisfræði við Háskólann og kom Trausti þar mikið við sögu. Nú ber mönnum saman um að hann hafi tvímælalaust verið frumkvöðull við mælingar á seg- ulstefnu í bergi, ekki einungis á íslandi heldur á alþjóðavettvangi. Hann birti niðurstöður sínar um fimm árum áður en landrekskenn- ingin svonefnda barst fyrir alvöru í sviðsljósið. Bergsegulmælingar Trausta áttu eftir að styrkja land- rekskenninguna þótt hann væri henni sjálfur ekki fylgjandi, hvorki fyrr né síðar. í merkri rit- gerð varð Trausti fyrstur til að skýra uppruna hveravatnsins á ís- landi sem regnvatns er leitaði djúpt í iður jarðskorpunnar er náði að lokum til yfirborðs. Þetta var einnig alþjóðlegt brautryðj- andaverk. Trausti kom víða við og var svo afkastamikill að sumum fannst nóg um. Til voru þeir sem ekki gátu staðið í málefnalegum orð- ræðum við Trausta og nefndu hann málrófsmann. Víst gat Trausti verið mistækur en hann hafði kjark til að láta reyna á eig- in hugmyndir. Við nánari athugun á ritgerðum Trausta sést að þær ná til mjög margra staða á íslandi. Einn af okkar virtustu jarðfræðingum hefur látið svo um mælt að hann vissi ekki um nokkurn mann er hefði fetað jafn víða um ísland og Trausti. Má nærri geta við hvern- ig aðstæður sum ferðalög hans voru. Síðastliðinn vetur átti undirrit- aður samræður við breskan jarðfræðing sem ritað hefur af mikilli yfirsýn um jarðfræði ís- lands. Oftsinnis hafði hann komið til íslands og var þaulkunnugur Trausta Einarssyni. Það leyndi sér ekki að í áratugi var fylgst vel með því sem Trausti ritaði í erlend tímarit. Það hefur verið sagt að áður en jarðfræðingur leggi nú útí að kanna svæði, þá sé góð regla að glöggva sig fyrst á því sem Þor- valdur Thoroddsen hafi um svæðið ritað. Þetta má einnig segja um verk Trausta því í svo mörgu af því sem hann ritaði koma fyrir glöggar athuganir sem enn eru í fullu gildi. I Möðrudal, Jóhann Helgason. Við uppbyggingu Verkfræði- deildar Háskóla Islands á stríðs- árunum réðust til hans atorku- samir raunvísindamenn, sem höfðu fullan hug á að háskólinn yrði ekki eftirbátur annarra slíkra stofnana hvað varðaði kennslu og rannsóknarstarfsemi í þeim fræð- um. Einn þessara vísindamanna var dr. Trausti Einarsson, sem lézt hinn 26. júli sl. eftir alllanga vanheilsu. Trausta Einarssyni kynntist ég fyrst sumarið 1964, er ég vann sem aðstoðarmaður leiðangurs til jarð- eðlisfræðilegrar sýnasöfnunar á svæði suðvestanlands, þar sem hann hafði kortlagt jarðmyndanir nokkrum árum áður. Þegar hann útskýrði þá kortlagningu fyrir okkur og lagði línur um starf leið- angursins, kom greinilega fram að hann hafði yfirgripsmikla þekk- ingu á jarðfræði landsins, allt frá smáatriðum í gerð einstakra jarð- laga og til þeirra upplýsinga, sem lesa mátti úr byggingu og mótun heilla landshluta. Var hann einnig kunnugur erlendum rannsóknum á mörgum sviðum jarðvisinda og gat valið úr þeim rannsóknaað- ferðum það sem við átti i þeim einstöku jarðfræðiaðstæðum, sem ríkja hér á íslandi. Varð þekking hans og glöggskyggni mér enn minnisstæðari er ég frétti að nám í jarðvísindum hefði hann einung- is stundað einn vetur eða svo, þ.e. við Glasgow-háskóla 1942—43. Sú jarðfræðikortlagning Suð- vesturlandsins, sem þarna var fengizt við, var að þvi leyti dæmi- gerð fyrir dr. Trausta, að hún var að mestu unnin af honum einum síns liðs og nánast án annarra rannsóknatækja en hægt var að hafa i vasa sinum, s.s. hallamælis og áttavita. Hefur þó niðurstöðum hennar enn í fáu verið haggað. Kortlagning Trausta Einarsson- ar á íslenzkum jarðlögum með hjálp bergsegulmælinga náði á endanum yfir marga landshluta, og birti hann jafnan ýtarlegar lýs- ingar á athugunum sínum. Má einkum nefna, auk Suðvestur- lands, svæði á Suðurlandi og Austfjörðum, Snæfellsnesi, Tjör- nes og svæðið þar suður af, og Skaga. Við síðari sýnasöfnun úr jarðlögum þessara svæða til ýtar- legri segulmælinga i rannsókna- stofum hefur ávallt mátt byggja á áreiðanleika lýsinga hans og mæliniðurstaðna. Enn er þó þar mikið verk óunnið, ekki sízt við að tengja saman myndunarsögu hinna ýmsu svæða eftir þvi sem aðferðir til þess þróast. Verður þvi enn um langa hrið leitað til rita dr. Trausta um undirstöðuuplýs- ingar, ef finna skal nýjar leiðir til skilnings á jarðsögu Islands. Þótt sú kortlagning, sem mér hefur orðið tíðrætt um, hafi verið tímafrek og útheimt erfið ferða- !ög, var hún aðeins lítið brot af rannsóknastörfum dr. Trausta. Þær rannsóknir á landslagi á Mið- norðurlandi, sem hann hóf um miðjan 4. áratuginn, leiddu m.a. til margháttaðra niðurstaðna hans um afstöðubreytingar láðs og lagar á jökultíma, og til gerðar yfirlitskorts af jarðlagahalla á landinu. En ekki var dr. Trausta nóg að lýsa slíkum fyrirbrigðum, heldur vildi hann einnig skilja orsakir þeirra. Til að kanna eðlis- eiginleika dýpri jarðlaga undir landinu hófst hann því handa ásamt öðrum á árinu 1950 um nákvæmnismælingar á styrk þyngdarsviðs vítt og breitt um landið. Ritgerð hans og kort um niðurstöður þeirra mælinga, sem Vísindafélag íslendinga gaf út 1954, eru enn i dag bezta aðgengi- lega heimildin um þyngdarsvið á Islandi, og hafa orðið mörgum öðrum rannsóknum til mikils stuðnings. Athuganir Trausta Einarssonar á hveravirkni, sem einnig hófust á 4. áratugnum, urðu ásamt athug- unum á innskotum og jarðlaga- halla til þess að hann fór að kanna mögulegar orsakir jarðhitans hér á landi. I hinu vel þekkta riti sínu Uber das Wesen der heissen Quell- en Islands, sem út kom 1942, kemst hann að þeirri niðurstöðu að varmi jarðvatnsins á lághita- svæðum Islands hljóti að eiga að mestu uppruna sinn í hinum al- menna varmastraumi úr iðrum jarðar, en hafnar hugmyndum um að eldsumbrot eða geislavirkni séu beinar orsakir íslenzka jarðhitans. Eru rök hans í því máli skýr og vel grunduð á eðlisfræðilegum út- reikningum og eigin mælingum. Fylgja menn enn í meginatriðum sjónarmiðum hans um uppruna vatnsins og varmaforða þess. Rannsóknir á jarðfræði ísald- arsvæða hérlendis urðu til þess að dr. Trausti leiðrétti ýmsar villur í fyrri ályktunum jarðfræðinga um myndanir frá jökultímanum, og setti hann um leið fram eigin kenningar um uppruna móbergs á íslandi. Þó þær kenningar hafi ekki náð almennri hylli meðal ís- lenzkra jarðfræðinga, standa lýs- ingar á jarðmyndunum móbergs- svæðanna í ritum hans fyrir sínu og verða eflaust að gagni við margbrotnari könnun ísaldarsögu landsins á komandi árum. ógetið er enn stórmerkra at- hugana dr. Trausta og sam- starfsmanna hans á Heklugosinu 1947—48, sem birtar voru í fimm binda ritröð. Kemur þar fram mikill áhugi hans á rannsókn á efna- og eðliseiginleikum berg- kviku, enda hafði V. Goldschmidt, faðir nútíma jarðefnafræði, löngu fyrr hvatt hann til slíkra rann- sókna. Af ýmsum ástæðum gekk þó uppbygging aðstöðu til þeirra rannsókna á Islandi lengi vel hægt, og eins var ekki fylgt því fordæmi, sem Hekluritið setti um skipulega heildarkönnun ein- stakra eldgosa. Hljóta þetta að hafa orðið dr. Trausta nokkur vonbrigði. Sjávarstöðubreytingarnar, sem áður voru nefndar, vöktu áhuga Trausta Einarssonar á jarðsögu landgrunnsins, og ritaði hann markverðar greinar um það efni á sjöunda áratungum. Nefnd undir forsæti hans skilaði á árinu 1970 ýtarlegum tillögum til Rann- sóknaráðs ríkisins um mörg að- kallandi verkefni í þeim efnum. Hefur ýmsum þeim tillögum verið fylgt í rannsóknum Islendinga á landgrunninu frá 1972, en umfang þeirra rannsókna þó lengst af ver- ið allt of takmarkað. Trausti Einarsson reit einnig margt um loftslagsbreytingar á Islandi á sögulegum tíma, og tengdi þær öðrum þáttum í sögu landsins. Þá var hann einn af brautryðjendum í vísindalegri rannsókn á íslenzkum jöklum. Dr. Trausti var vel máli farinn, og kemur mér sérstaklega í hug þátttaka hans í fundum og á ráð- stefnum Jarðfræðafélagsins. Var hann gagnrýninn og fylginn sér, einkum ef honum þóttu þær rann- sóknir, sem frá var sagt, ekki standast þær vísindalegu kröfur sem gera yrði um eðlisfræðilega undirstöðu, jarðfræðilegar for- sendur eða hlutlæga túlkun rann- sóknar. Átti þetta ekki sízt við um rannsóknir varðandi nútíma land- rekskenningar, þó svo þær kenn- ingar megi að hluta rekja til at- hugana hans sjálfs á segulmögnun berglaga. Var jafnvel á þessum fundum mun meira spennandi að heyra hvað Trausti hefði um fund- arefnið að segja, heldur en við- komandi fyrirlesari. Við okkur yngri menn var dr. Trausti hins- vegar mjög uppörvandi og þolin- móður við að miðla þekkingu sinni um jarðfræði Islands. Alla tíð frá því dr. Trausti réðst til háskólans á árinu 1943, helgaði hann sig óskiptur rannsóknum

x

Morgunblaðið

Beinleiðis leinki

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.