Morgunblaðið - 10.01.1985, Blaðsíða 22

22
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 10. JANÚAR 1985
Á hrakhólum
í nær heila öld
Líkan af fyrirhugaðri náttúrugripasafnsbyggingu
— eftir Ágúst H.
Bjarnason
„Hvaö á að gjöra?“
í Lesbók Morgunblaðsins þann
22. desember sl. var merk grein
eftir séra Bolla Gústavssopn prest
í Laufási við Eyjafjörð: Að lyfta
landsins menning. Þar sagði frá
Birni Bjarnarsyni síðar sýslu-
manni Dalamanna og greint frá
því, að hann átti hugmyndina að
stofnun Listasafnsins. Gekk hann
ötullega fram í málinu og safnaði
um 40 málverkum eftir ýmsa er-
lenda listamenn, sem hann færði
þjóöinni að gjöf.
Við lestur greinarinnar rifjaðist
það upp, að Björn kom líka fyrstur
manna fram með tillögu um að
stofna félag til þess að koma upp
nátúrugripasafni í Reykjavík vet-
urinn 1887. Hann var þá aðstoðar-
maður fógeta í Kaupmannahöfn.
Björn var hinn mesti atorkumað-
ur, fylginn sér og fljótur til allra
verka. Svo segir sagan, að hann
hafi setið á skrifstofu fógeta, þá er
hugmyndinni skaut upp í huga
hans. Hann rauk út á götu og náði
í Stefán Stefánsson, síðar skólam-
eistara, og Jóhannes Jóhannesson,
síðar bæjarfógeta, til að segja
þeim frá þönkum sínum. Um þetta
leyti var Stefán senn á förum til
íslands en Jóhannes að hefja nám
„Viö skulum hafa það í
huga, að sú kynslóð,
sem nú vex úr grasi í
Reykjavík, hefur aldrei
átt aðgang að fullkomnu
náttúrugripasafni.“
í lögum. Þótti þeim í stórt ráðist,
en eftir að hafa ræðst við stutta
stund kom þeim saman um að
hrinda málinu af stað. Þetta var
borið undir ýmsa landa, sem flest-
ir tóku því vel. Stefán skrifaði síð-
an bréf, sem margir íslendingar í
Höfn undirrituðu og lögðu málefn-
inu liðsyrði. I bréfinu segir m.a.:
„Eins og allir vita, hefur
náttúruvísindum fleygt mjög
fram á seinni tímum, einkum á
síðari hluta þessarar aldar.
Allar menntaðar þjóðir kosta
kapps um að hlynna að fram-
förum þeirra. Stórfé er varið
árlega til náttúrufræðislegra
rannsókna bæði af opinberu og
einstakra manna fé. — Eitt hið
öflugasta náttúrufræðislegri
þekkingu til eflingar eru nátt-
úrugripasöfnin, enda keppast
þjóðirnar um að hafa þau sem
fullkomnust. Mesta áherslu
leggja þær á það, að eiga öld-
ungis fullkomið safn af öllum
þeim náttúrugripum, sem finn-
ast í þeirra eigin landi til þess
að hafa það allt á einum stað,
svo að hver maður, er vill
kynna sér náttúru landsins,
eigi greiðan aðgang að því. Auk
þess eru náttúrugripasöfnin
fyrsta og helsta skilyrði fyrir
því, að náttúrusögunám í skól-
unum verði að nokkrum not-
um. — Vér sögðum: allar
menntaðar þjóðir — nema vér
íslendingar, verðum vér að
bæta við; vér eigum ekkert
náttúrugripasafn, eða því sem
nær, og gjörum lítið til þess að
koma því á fót eða til þess að
hlynna að náttúruvísindum yf-
ir höfuð að tala.“ Síðar segir:
„Hvað á að gjöra? Eini og bein-
asti vegurinn til þess að vekja
áhuga þjóðarinnar á þessu
máli og hrinda því áleiðis virð-
ist oss vera sá að vér
stofnum félag og vinnum að
því eftir megni að fá sem flesta
til þess að gerast meðlimir
þess, bæði heima á íslandi og
erlendis."
Ekki var látið sitja við orðin
tóm, því að stuttu seinna var
stofnað íslenskt náttúrufræðisfé-
lag með 39 félögum. Saga félags-
ins varð ekki ýkja löng, m.a. vegna
þess, að bæði Stefán og Björn
héldu til íslands um sumarið. Þó
keyptu þeir nokkra náttúrugripi á
uppboðum og eitthvað var gert til
þess að safna bæði plöntum og
dýrum á íslandi. Lognaðist félagið
smám saman út af, enda náöi það
aldrei að festa rætur á íslandi eins
og ráð var fyrir gert í lögum.
„AÖaluppspretta alls
náttúrufróðleiks“
Engin hreyfing komst á þetta
málefni hér á landi fyrr en Stefán
Stefánsson, sem nú var orðinn
kennari á Möðruvöllum, vakti
máls á því, þegar hann var stadd-
ur á kennarafélagsfundi í Reykja-
vík sumarið 1889. Til liðs við sig
fékk hann Benedikt Gröndal,
Þorvald Thoroddsen, Björn Jens-
son og Jónas Jónassen. Hinir þrír
fyrst töldu voru kennarar í
Reykjavíkurskóla en Jónas gegndi
stöðu landlæknis og kenndi auk
þess í læknaskólanum. Þeir höfðu
allir verið við nám í Kaupmanna-
höfn og lagt stund á ýmsar grein-
ar náttúruvísinda. Þeir höfðu
sama hátt á og í Höfn, sendu bréf
til manna og boðuðu síðan til
stofnfundar. Hann var haldinn 16.
júlí 1889 og var Benedikt Gröndal
kosinn formaður. Aðaltilgangur
félagsins var sem áður að koma
upp sem fullkomnustu náttúru-
gripasafni á íslandi, „því vér erum
sannfærðir um, að slíkt safn hlýtur,
með tímanum, að verða aðalupp-
spretta alls náttúrufróðleiks hér á
landi, og fá stórmikla vísindalega
þýðingu auk þess, sem það yrði til
mikils sóma fyrir land vort og þjóð,“
eins og segir í bréfi fjórmenn-
inganna.
Á ýmsu gekk fyrstu árin í sögu
Hins íslenska náttúrufræðifélags;
einkum kvörtuðu menn yfir
áhugaleysinu og í tvígang var
árstillagið lækkað til þess að
hæna menn að félaginu. Fáir nátt-
úrugripir voru enn til, svo að ekki
þótti taka því að útvega húsnæði
og geymdu Björn Jensson og Bene-
dikt Gröndal munina. En brátt
tóku ýmsar gjafir að renna til
safnsins, svo að 1890 varð að leigja
herbergi í einu af Thomsenshús-
um við Hlíðarhúsastíg (nú Vestur-
götu) og reyndist það fljótt of lít-
ið.
Tveim árum seinna var safnið
flutt í tvö herbergi í húsi Krist-
jáns Ó. Þorgrímssonar, sem því
Reisum
náttúru-
fræðasafn
— eftir Helga
H. Jónsson
í allri þeirri umræðu sem fram
fer um efnahagsmál hérlendis og
grundvöllinn að lífskjörum okkar
sýnist stundum gleymast að öll
þau gæði sem við njótum, eru með
einhverjum hætti sótt til móður
náttúru. Þó ætti fáum að vera
þetta ljósara en okkur íslending-
um — matvælaframleiðsiuþjóð,
sem þrátt fyrir þær breytingar
sem orðið hafa á atvinnuháttum,
býr þó enn í harla nánum tengsl-
um við land og sjó. Því miður virð-
ist alltof oft sem við höfum ekki
nógan skilning á því hversu mikið
við eigum undir því að virða lög-
mál náttúru og umhverfis. Við
höfum rányrkt sjóinn og horfum
aögerðalítil á landið halda áfram
að blása upp.
Að einhverju leyti má líklega
rekja orsakir þessa til pyngjunn-
ar. Þegar stundarhagsmunir eru
annars vegar, vill oft svo fara að
menn velti vandanum á undan sér
— yfir á framtíðina og herðar
barna sinna og barnabarna. Þess
sér raunar víðar stað en í um-
gengni okkar við landið.
Auka þarf fræöslu
um náttúruna
Að öðru leyti kann skýringin að
felast í því að við höfum ekki stað-
ið okkur sem skyldi í því að miðla
almenningi þekkingu á náttúr-
unni. Við höfum þó jafnan átt þvf
láni að fagna að eiga dugmikla
náttúruvisindamenn, sem hafa
unnið þrekvirki við rannsóknir á
náttúrufari landsins — oft við
þröngan kost. Þeir hafa einnig
gert mikið til þess að koma vís-
indaþekkingu sinni á framfæri við
almenning, því að þeir hafa vitað
sem er að ekki er nóg að þekkingin
sé í fórum sérfræðinganna einna.
Þeir verða að eiga bakhjarl í al-
menningi, sem hefur áhuga á
þessum efnum. Það er nauðsynleg
forsenda þess skilnings sem nauð-
synlegur er til þess að við getum
skilað börnum okkar betra landi
en við fengum í arf.
Náttúrufræöasafn
er nauðsyn
Sérfræðingarnir eiga að skoða
og skýra síðan, svo að við hin
fáum betur en áður skilið orsakir
og forsendur — og afleiðingar, ef
gögn landsins og gæði eru ekki
Helgi H. Jónsson
„Varla leikur vafi á því
aö þaö fólk sem áhuga
hefur á því að styöja
byggingu náttúrufræða-
safns, ef eftir verður
leitað, skiptir þúsund-
um, ef ekki tugum þús-
unda.“
metin sem skyldi. t þessu tilliti
sem svo mörgu öðru þarf ekki síst
að huga að unga fólkinu, börnum
og unglingum.
Þekkingunni má miðla með
ýmsu móti. Einhver besti þekk-
ingarmiðillinn í þessum efnum er
vafalaust gott náttúrufræðasafn.
Því miður er ekki til hér á landi
safn af þessu tagi, sem stendur
undir nafni.
Sum okkar minnast þess e.t.v.
að hafa í bernsku farið með for-
eldrum eða kennurum í Safnahús-
ið við Hverfisgötu í Reykjavík til
þess að skoða náttúrugripasafnið,
sem þar var til húsa. Til þess að
eiga slíkar endurminningar þurfa
menn þó að vera komnir á fertugs-
aldur eða þar yfir, því að aldar-
fjórðungur er nú liðinn, síðan því
safni var lokað. Nokkrum árum
síðar var að vísu opnaður lítill
sýningarsalur í húsakynnum
Náttúrufræðistofnunarinnar.
Hann er aðeins um 90 fermetrar,
enda átti þar aðeins að tjalda til
skamms tíma. Síðan eru hartnær
20 ár — og ekki bólar á raunveru-
legu náttúrufræðasafni. Ekki þarf
að hafa mörg orð um hversu óvið-
unandi slíkt ástand er. Á þessu
þarf að ráða bót hið bráðasta.
Tökum höndum saman
og reisum náttúru-
fræöasafn
En með hverjum hætti verður
það gert? Auðvitað verður ekki
ráðist í svo mikið verk sem það er
að reisa náttúrufræðasafn, sem
stenst nútímakröfur sem fræðslu-
miðill — hvað þá, ef jafnframt er
miðað við vísindastofnun — án
þess að komi til opinberra kasta,
ríkis og sveitarfélaga og ýmissa
stofnana og fyrirtækja á vegum
hins opinbera.
I tíð fyrri menntamálaráðherra
var ráðist í að hefja byggingu út-
varpshúss og þjóðarbókhlöðu. Það
yrði núverandi menntamálaráð-
herra til mikils sóma, ef hún beitti
sér fyrir því að hafinn yrði af full-
um krafti undirbúningur að því að
reisa náttúrufræðasafn.
En hér getur fleira komið til
álita. óþarft er að láta sér nægja
að gera kröfur á hið opinbera eitt
saman. Þess er skammt að minn-
ast að íbúar, félög og fyrirtæki í
Kópavogi tóku sig saman um að
reisa þar hjúkrunarheimili fyrir
aldraða, Sunnuhlíð, og söfnuðu til
þess fé af mikilli elju og fórnfýsi.
Hið opinbera kom siðan til móts
við þessa sjálfboðaliða, þegar sýnt
var að frumkvöðlarnir létu ekki
sitja við orðin tóm. Raunar má í
þessu sambandi einnig minna á að
áhugamenn um tónlist knýja nú
mjög á um smiði tónlistarhúss.
Áhugamenn skipta
þúsundum
Varla leikur vafi á því að það
fólk sem áhuga hefur á því að
styðja byggingu náttúrufræða-
safns, ef eftir verður leitað, skiptir
þúsundum, ef ekki tugum þús-
unda. Félagatöl í ýmsum samtök-
um, sem með einhverjum hætti
láta sig varða náttúrufar landsins,
eru til marks um það. Þetta fólk
og samtök þess þarf að virkja. Þá
þarf að leita samstarfs við skólana
og félög sem þeim tengjast, enda
yrði slíkt safn veigamikill þáttur í
kennslu í öllu því sem lýtur að
náttúru landsins og því umhverfi
sem við hrærumst í. Ennfremur er
eðlilegt að hugsa sér að margvís-
leg almenn samtök önnur hefðu
hug á að veita þessu lið, ef eftir
væri leitað. Þá má ekki gleyma at-
vinnulífssamtökum, því að þekk-
ing á náttúru landsins og lögmál-
um hennar er tengd kjörum okkar
og afkomu.
Meðal náttúruvísindamanna
hefur auðvitað aldrei linnt um-
ræðu um að koma á fót náttúru-
fræðasafni sem risi undir nafni.
En þeir þurfa almennan stuðning.
Fordæmin sýna svo að ekki verður
um villst hverju einstaklingar og
félög fá til vegar komið, ef allir
leggjast á eina sveif. Reisum nátt-
úrufræðasafn!
Helgi H. Jónsaon er fyrrverandi
fréttamaður bjá útrarpinu og einn
af eigendum Kynningarþjónust-
unnar sf.