Morgunblaðið - 22.02.1985, Blaðsíða 20

20
MORGUNBLAÐID, FÖSTUDAGUR 22. FEBRÚAR 1985
Meira um útvarpsmál
- I tilefni af Reykjavíkurbréfi um „mesta vanda þjóðarinnar“
- eftir Stefán Jón
Hafstein
Nýskipan útvarps- og fjölmiðla-
mála á Islandi býður upp á stór-
kostlegt tækifæri fyrir fólkið í
landinu til endurreisnar í menn-
ingarlífi. Öflug boðskiptatækni
nútímans skapar forsendur fyrir
auknu skapandi starfi og frjórri
þjóðfélagsumræðu sem ekki hafa
verið til staðar fyrr. Þetta er tæki-
færi sem hugsanlega gefst ekki af-
tur. Mikilvægt er að bregðast rétt
við, og sést það af þessu: Alþjóð-
legt fjölmiðlaefni verður æ rúmfr-
ekara i íslenskum menningarh-
eimi, söluvarningur engilsaxnesks
menningariðnaðar er falboðinn og
keyptur í vaxandi mæli og af auk-
inni áfergju. Tími og rúm sem
mörkuðu menningarlandhelgi
þjóðarinnar verða að engu, þá er
hér og nú sem gildir; á hinum al-
þjóðlega markaði er ísland hluti
af stórri heild. Þess vegna er
brýnt að bregðast við með skyn-
sömum hætti við nýsköpun út-
varps- og fjölmiðlamála. Sjálfsvit-
und þjóðar í hinum stóra heimi er
fólgin í þeim sérkennum sem hún
skapar sér.
Varnaðarorð í
Reykjavíkurbréfi
Sá sem þetta ritar býr erlendis
og hefur því ekki getað fylgst
grannt með umræðu um útvarps-
mál á íslandi undanfarin misseri.
í blaðabunka að heiman nú um
áramótin gat þó að líta merkilega
grein, Reykjavíkurbréf, í Morgun-
blaðinu, dagsett 29. desember.
Höfundur gerir þar að umtalsefni
stöðu íslenskrar menningar gagn-
vart erlendum áhrifum og tekur
djúpt í árinni:
„Holskefla engilsaxneskra
menningaráhrifa hefur riðið yfir
okkur einsog aðrar þjóðir í okkar
heimshluta í krafti nutíma fjöl-
miðlunar og á þessari stundu get-
ur enginn sagt til um það hvort
við sem þjóð, stöndum af okkur
þessa holskeflu. Þetta er mesta
vandamál þjóöar okkar um þessar
mundir.“ (Aherslubr. undirrit.)
Hér er ekki verið að fara í felur
með neitt. Þetta bréf er að þvi
leyti athyglisvert að lesa má úr
því þann skilning að samhengi sé í
upplausn í menningarlífi, stjórn-
málum og efnahagslífi; langþreytu
gætir hjá höfundi einsog svo
mörgum öðrum:
„A meðan ekki er horft lengra
en til næstu mánaða við úrlausn
daglegra verkefna er ekki að búast
við að raunveruleg breyting verði
til hins betra.“
Bréfritari fjallar um nauðsyn
þess að varðveita menningarleg
sérkenni þjóðarinnar ekki síður en
að bæta efnalega afkomu og bend-
ir á það, sem mörgum yfirsést, að
jafnframt því að ísland verður í
auknum mæli hluti af alþjóðlegum
markaði verður íslenskt vinnuafl,
einkum það sem verðmætast er,
hreyfanlegra en áður. Við eigum
þá á hættu það sem orðið hefur
yfir margar smáþjóðir að ganga,
að staðna: tækifærin gefast ekki
lengur heima, menntaðasta fólkið
eða það færasta á hverju sviði
flytur til útlanda — eða snýr aldr-
ei heim að loknu námi. Úr skrifum
höfundar má vel lesa að menning-
arleg jafnt sem efnahagsleg ný-
sköpun sé þjóðinni Iífsnauðsyn
eigi hún að afstýra því að lifa
hlutskipti hjálendu. Hér er að því
leyti vel að verki staðið að sjald-
gæf viðleitni birtist til að sjá og
ræða hlutina í víðu samhengi, án
þess hnútukasts og þröngsýnis-
streðs sem veldur manni jafnan
þunglyndi við lestur blaða að
heiman.
Gervimennska fjöl-
miðlaheimsins
Athyglisvert hefði verið að sjá
höfund þessa Reykjavíkurbréfs
halda áfram og fjalla um sam-
hengi þeirrar hættu sem steðjar
að íslenskri menningu og þess
hvernig bregðast á við. En honum
er fullljóst að ekki er allt sem
skyldi á landinu bláa: „Gervi-
mennska fjölmiðlaheimsins hefur
tröllriðið hér húsum um skeið og
afleiðingin er sú alvarlega ógnun
sem að framan var fjallað um.“
Efnislega er þetta rétt. Óhætt er
að segja að fiölmiðlasprenging
hafi orðið á Islandi á undra-
skömmum tíma, vart meira en
5—6 árum, að undangengnum að-
draganda með stofnun sjónvarps-
ins, umróti í blaðaheimi og
stereo-væðingu heimilanna.
Myndbandaæðið stendur þar upp-
úr, en önnur eru minnisstæð líka;
tímaritum fjölgar með ólíkindum;
blöð og útvarp þenjast út;
hljómplötuútgáfa vex; bækur selj-
ast áfram; kvikmyndahúsin bæta
við; „skemmtana“-iðnaðurinn
sprengir af sér öll bönd og ails
kyns milliliðastarfsemi í fjölmiðl-
un malar gull: auglýsingastofur og
almannatengslafyrirbrigði.
stuttu máli: sprenging hefur orðið
í íslenskum fjölmiðlaheimi og sér
ekki útúr enn.
Af þeim blaöabunka og útvarps-
upptökum sem undirritaður hefur
undir höndum að heiman virðist
sem höfundur Reykjavíkurbréfs
fari ekki einn þegar hann hryggist
yfir „gervimennsku fjölmiðla-
heimsins". Orð sem fólk grípur til
í auknum mæli til að lýsa því sem
að ofan er rakið er „fjölmiðlafár".
Þessa sér stað í áramótahugvekj-
um og greinum, sérstaklega óttast
menn afdrif móðurmálsins og þess
sem nefnist „stöðu bókarinnar".
(Sá sem þetta skrifar heldur að
staða bókarinnar sé betri en það
sem t henni stendur, og muni hið
fyrra ráðast af hinu síðara í sam-
keppni við aðra miðla.)
Fjölmiðlafár er ágætt orð yfir
það sem gerst hefur í íslenskum
fjölmiðlaheimi undanfarin ár —
og einkennist fyrst og fremst af
því sem kallst á miður góðu máli
„commercialisering“. Menn hafa
e.t.v. ekki áttaö sig á því í allri
orrahríðinni um einokun Ríkisút-
varpsins að fjölmiðlun á íslandi er
að lang mestum hluta markaðs-
vara. Hún er í einkarekstri, vara
seld á markaðnum. Þetta á að
stærstum hluta við bókaútgáfu,
hljómplötugerð og sölu, mynd-
bandaleigur, tímaritaútgáfu —
auglýsinga- og milliliðastarfsemin
er í einkarekstri eins og hún legg-
ur sig, kvikmyndahúsin að mestu
einnig, og væru dagblöðin ekki
ríkisstyrkt á pólitískri slysa-
varðstofu væru þau að líkindum
tvö en ekki fimm. Ríkið heldur að
vísu uppi mikilli gamalgróinni
menningarstarfsemi sem markað-
urinn gæti ekki borið, en hún er
einnig að hluta háð sölu á mark-
aði, í bland og með mismunandi
hætti. Fjölmiðlafárið er mark-
aðsfyrirbrigði, „gervimennska
fjölmiðlaheimsins" er það sem
selst, auðvitað, hvað annað? Hví
skyldi þetta vera öðruvísi á ís-
landi en í öðrum löndum?
Þeir sem eiga beinna hagsmuna
að gæta kalla þetta stundum að-
draganda þess sem á sér heitið
„upplýsingaþjóðfélag". Enginn
fyrirframákvarðaður áfangastað-
ur ber þetta nafn. íslendingar
hafa enn í hendi sér hvernig mál
þróast. Það er ekki sjálfgefið að
nýir miðlar, háþróuð tækni, meiri
umsvif, færi okkur meiri upplýs-
ingar, hvað þá meiri upplýsingu.
Fjölmiðlafárið hefur lítt gert til
að lífga, bæta og efla hvers kyns
umræðu og framlag af öðru tagi
en því sem yfrið nóg er af frá út-
löndum. Auglýsingafargan er yfir-
þyrmandi, hugmyndafátæktin slá-
andi, „hvað vilja alþingismenn fá í
jólagjöf?", og nýbreytni fólgin í
því sem „nú skýst upp í efsta sætið
austan hafs og vestan". Umræðan
Stefán Jón Hafstein
„Hrokafullt þagnar-
samsæri flokkakerfisins
verður að rjúfa, þó ekki
væri nema því sjálfu til
frelsunar. Við stjórn-
lyndisfreistingum gæt
þín, og á það ekki síður
við um Morgunblaöið
en aðra.“
í dægurbaráttunni er oft eins og
kúluspil: kúlan er á þönum milli
streitu og stöðnunar í stjórnmál-
um og ófyrirleitinnar sjálfsupp-
hafningar fjölmiðla- og fegurðar-
fólanna í bransanum með tilheyr-
andi glinglói; fari hún niður um
gatið þeytist hún jafnharðan upp
á ný án fyrirheits nema um að
önnur birtist innan tíðar og svo
fleiri í „upplýsingaþjóðfélaginu".
Gaman hefði verið að sjá höfund
Reykjavíkurbréfs fjalla um svo-
kallað „frjálst útvarp“ í þessu
samhengi.
Afnám einokunar
Til allrar hamingju fór ekki svo
að útvarpslögunum væri breytt í
pólitísku hefndaræði eins og hótað
var. Eftir því sem manni heyrist
er knálega róið undir því að aug-
lýsingaútvarp einkaaðilja verði
gert að nýjasta gatinu í kúluspil-
inu, en jafnframt að efi sæki að
sumum þeim sem voru slíku ekki
fjarhuga.
Hvers vegna efast menn?
Ástæður sjást m.a. í þessu:
— Fleirum en höfundi Reykja-
víkurbréfs óar ástandið í gervi-
heimi fjölmiðlanna og óttast það
sem verða kann.
— Þá sætir það auðvitað tíðind-
um að langstærstu dagblöð lands-
ins, stærsta fyrirtækjasamsteyp-
an og Reykjavíkurborg ásamt
fleirum, hafi myndað hring um
fjölmiðlastarfsemi. Það sem und-
irritaður og fleiri sögðu að yrði
smám saman á markaði einkaút-
varps er staðreynd áður en gengið
er til leiks.
— Samkvæmt þvi sem að ofan
greinir er samkeppnisröksemda-
færslan úr sögunni, einsog reynd-
ar sást við sameiningu síðdegis-
blaðanna. Á einni nóttu, bókstaf-
lega, urðu hin eldheitu leiðara-
skrif samkeppnismannanna að
engu, nema þau standa auðvitað
geymd á Landsbókasafninu þeim
til glöggvunar sem bera vilja sam-
an orð og athafnir og festa sér i
minni hvern trúnað ber að leggja
á yfirlýsingar um frjálsa fjölmiðl-
un. (Hún var gerð að háeffi eftir
umbreytinguna!)
— Þá sýnir auðvitað hláleg yf-
irtaka fjármagnsafla í áhuga-
mannafélagi um útvarpsrekstur
að það sem undirritaður og aðrir
höfðu alltaf sagt forsvarsmönnum
þessa félags reyndist rétt: pen-
ingar eru númer eitt, tvö og þrjú
— fleiri númer eru ekki á skrá.
Þessi atriði og mörg fleiri —
beri menn gæfu til að líta í kring-
um sig eru þau augljós — sýna að
pólitík og fjármálaáhrif munu
ráða ferðinni komi til stofnunar
viðskiptaútvarps í einkaeign. Svo
mörg rök, hagræn, pólitísk og
menningarpólitísk hníga gegn
viðskiptaútvarpi að ekki á að
þurfa að ræða þau. Það skipulag
er að öllu leyti gjaldþrota — öðru
en því en það malar eigendum
gull. Þegar þær hættur steðja að
„menningarlegu umhverfi" sem
höfundur Reykjavíkurbréfs gerir
að umtalsefni er vandséð góð
ástæða fyrir því að íslendingar
hefji innflutning á eyðimörk.
Hver ættu viðbrögð þá að vera
við þeim vanda sem gerður er að
„mesta vandamáli þjóðar okkar
um þessar mundir"? íslendingar
eru hér ekki einir á báti, þetta hef-
ur lengi verið umtalsefni dverg-
ríkja á alþjóðavettvangi. Svarið er
aðeins eitt: það eina sem smáþjóð
getur gert gagnvart vaxandi al-
þjóðlegu fjölmiðlaveldi er að efla
sína eigin menningu með öllum
tiltækum ráðum. Ráðið er ekki
fólgið í einangrun þjóðar. Fólk vill
lesa erlend blöð, horfa á mynd-
bönd, taka á móti gervihnatta-
sjónvarpi. Við þðrfnumst erlendra
áhrifa. Vandinn hefur hins vegar
hvergi reynst sá að útvega heild-
sala til að standa í slíkum inn-
flutningi og væri ólíkt íslenskum
athafnamönnum að bregðast í því
efni. Hitt málið er sýnu erfiðara,
hvernig við tryggjum að við verð-
um menn til að rísa undir, nota
erlenda menningarstrauma til að
efla okkar eigin. Umræddu
Reykjavíkurbréfi fylgir mynd-
skreyting, þriggja dálka, vegleg,
mynd af Jóni Sigurðssyni. Mynd-
texti gefur vísbendingu um svar
höfundar: „Þjóðarleiðtogi í sjálf-
stæðisbaráttunni á síðustu öld.
Fjölmiðlaöldin felur f sér geig-
vænlegar hættur fyrir smáþjóðir
og þjóðabrot. 1 baráttu okkar gegn
þeim hættum hljótum við að leita
styrks og fanga í sögu þjóðarinnar
og menningarlegri arfleifð." Vel
mælt — en hvað svo? Getum við
reynt að ímynda okkur eitt andar-
tak þá Fjölnismenn samankomna
til að festa á blað skelegga áskor-
un til varnar tungu og þjóð þess
efnis að komið verði á laggirnar
auglýsingaútvarpi, helst í nóv-
ember 1984? Getum við ímyndað
okkur Jón Sigurðsson semja eld-
heitar barátturitgerðir þar sem
hann situr, annaðhvort í New
York eða London, með útvarps-
tækið á fullu, og síbylja auglýs-
inga og dægurflugnasuð veitir
honum innblástur til að skrifa:
„Við þurfum tilbreytingu"!?
Dægurmenning
Saga þjóðarinnar og menning-
arleg arfleifð gagnast ekki sé hún
einungis notuð á táknmáli tylli-
daganna. Slíkir minjagripir safna
bara ryki hvað svo sem Ríkisút-
varpið ólmast í að framleiða „sam-
felldar dagskrár í tilefni af...“ og
svo framvegis. Ræða og rit Fjöln-
ismanna, barátta Jóns Sigurðs-
sonar, var hvorki saga né arfleifð.
Þeir voru allir á kafi í þvf sem við
köllum dægurmenningu — sem þá
var. Dægurmenning, það „menn-
ingarumhverfi" sem við lifum í frá
degi til dags stenst aldrei saman-
burð þegar mætustu menn flytja
heimsósómamál með ívitnunum í
úrval „alls þess besta“ sem áður
hefur verið sagt og hugsað. öm-
urlegust þykir mönnum jafnan
hin syndum spillta unga kynslóð.
En það er þó svo að í dægurmenn-
ingunni stendur skýrast hvaða lífi
við lifum. Það er þar sem í raun-
inni ræðst hvað lifir með þjóðinni
og hvað deyr. Þess vegna, í nafni
Jóns Sigurðssonar ef menn vilja,
megum við ekki klúðra því tæki-
færi sem við nú höfum til að blása
frelsandi anda í dægurbaráttu
okkar tíma.
Hvernig má það best verða? Ör-
ugglega ekki með því að leita náð-
ar í kæfandi faðmi einangrunar-
hyggju. Því síður með að hverfa I
rómantík fortíðarinnar (sem auð-
vitað var ekkert rómantísk þegar
hún var nútíð). Allir tímar eru
óvissutímar og efinn verður að
hvetja menn til dáða. Ekki dugar
að hrækja á lélegan smekk al-
mennings, óskapast yfir vinsæld-
um Dallas né fárast yfir ambögum
Bubba (sem reyndar hefur að lík-
indum gert meira til að kynna ljóð
Magnúsar Ásgeirssonar fyrir
æskulýðnum en samanlagt skóla-
kerfið, menntamálaráðuneytið að
viðbættu Ríkisútvarpinu og Les-
bók Morgunblaðsins)! Þá verða
menn að taka sér tak og viður-
kenna að illa fer á því að herða
eftirlitsólina í útvarpsráði og láta
svipuhöggin dynja á þeirri
íhaldsstofnun sem Ríkisútvarpið í
rauninni er, gagnstætt því sem
vinsælt er að haída fram. Hroka-
fullt þagnarsamsæri flokkakerfis-
ins verður að rjúfa, þó ekki væri
nema því sjálfu til frelsunar. Við
stjórnlyndisfreistingum gæt þín,
og á það ekki síður við um Morg-
unblaðið en aðra.
Frjálst útvarp
Frjálst útvarp, að sönnu frjálst
útvarp, er örugglega lykillinn sem
gengur að ryðguðum skrám dæg-
urmenningarinnar og hleypt getur
inn ferskum vindum sem blása
burt feysknum laufum haustsins í
fyrra og sælgætisbréfum hóg-
lífisins. Eitt grundvallaratriði
verður að vera til viðmiðunar: að
sönnu frjálst útvarp verður ekki
til sé það skilgreint út frá sjón-
armiði neyslu í stað tjáningar-
frelsis — þvi sem hver og einn vill
koma á framfæri. Sú rödd er fölsk
sem segir að öllu skipti að fólk fái
að velja og hafna. Sú rödd er rödd
kaupmannsins. í menningar- og
þjóðmálaumræðu er hver rödd
jafnrétthá annarri. Hver einasti
einn hefur rétt til jafns við aðra,
alla aðra, jafnvel þótt enginn fylgi
honum að málum, hann sé einfari
í einu og öllu. Þetta heitir mál-
frelsi. Það þjóðskipulag sem við
þykjumst vilja byggir á þessu og
heitir lýðræði. Málfrelsi og lýð-
ræði eru ekki markaðsafyrir-
brigði. Á markaðnum vinsa kaup-
endur og seljendur úr, sumt selst.
annað ekki, og sést ekki meir. I
málefnaumræðu heitir það þagn-
arsamsæri og skoðanakúgun. Þess
vegna skiptir engu við nýsköpun
útvarps hvað fólk vill heyra, held-
ur hvað það vill segja, með hvaða
hætti svo sem það kýs. Sé hið sfð-
arnefnda tryggt kemur hið fyrr-
nefnda að sjálfu sér.
Það er rétt að biðjast afsökunar
á því að hafa eytt tíma og rúmi í
að ítreka svo sjálfsagða hluti. En
vörnin er þá sú að grundvallarat-
riði eins og þessi virðast enn
framandi þeim sem verma æðstu
stóla. En enn er ósvarað hvernig
haga á verkum. í fyrsta lagi sýnist
ekki vanþörf á að lærðir og leikir
haldi áfram að hugsa og skrifa
„fram undir sauðburð" að minnsta
kosti svo vitnað sé í formann þing-
flokks Framsóknarflokksins. í
þeirri umræðu ættu menn að
íhuga sumt af þvf sem Eiður
Guðnason skrifaði f Morgunblaðið
9. janúar. Þar eru reifaðar hug-
myndir — án þess að þær séu
beinlínis kallaðar því nafni —
þess efnis að annars vegar verði
slakað á miðstýringu dagskrár-
stjórnar hjá Rikisútvarpinu, og
hins vegar opnað fyrir útvarp
annarra aðilja í áföngum, og þá
byrjað á þeim sem ekki eru þegar
fyrir f fjölmiðlaheiminum. Þetta
eru góðar hugmyndir. Svo vikið sé
að Ríkisútvarpinu fyrst bendir
Eiður á að sendibúnaður þess er
ekki fullnýttur stóran hluta sól-
arhringsins. Það er rétt að minna
á að sjálfsagt er að líta á öldur
Ijósvakans sem sameiginlegar
auðlindir landsmanna, en sem
stendur hefur RUV eitt tæknigetu
til að nýta þær. Þarna kemur
fram, sem fjárfestingarglöðum ís-
lendingum sést oft yfir, að dag-
skrárstjórn og tæknibúnaður