Morgunblaðið - 22.02.1985, Blaðsíða 18

18
MORGUNBLAÐIÐ, FÓSTUDAGUR 22. FEBRÚAR 1985
Klæði á vopnin
og hvað svo?
Athyglisverðar norskar umræður um friðarmál
- eftir Björn
Friðfinnsson
Inngangur
Á alþjóðaráðstefnu Rauða
krossins um friðarmál, sem haldin
var á Álandseyjum í haust, var um
það rætt, hvernig hlutfall
óbreyttra borgara af þeim sem
láta lífið í styrjaldarátökum hefur
farið vaxandi. Einnig var bent á i
umræðum, hvernig deilur milli
ríkja og innan ríkja leiða stöðugt
til vopnaðra átaka, þrátt fyrir
stóraukið starf Sameinuðu þjóð-
anna og svæðabundinna alþjóða-
samtaka, sem hafa það verkefni að
vinna að bættri sambúð ríkja og
friði.
Á það var líka lögð rík áherzla í
máli þátttakenda, að friður er ekki
aðeins stund milli stríða, heldur
samstarf allra þjóða og ríkja.
Hann byggist á friðsamlegri lausn
deilumála, virðingu fyrir mann-
réttindum og samvinnu um að lina
þjáningu og koma í veg fyrir
ofbeldi. Friður er ekki sama og
kyrrstaða og friður er óhugsandi
meðan víða ríkir þjóðfélagslegt og
efnahagslegt misrétti, kynþátta-
mismunun og virðingarleysi fyrir
grundvallarmannréttindum.
Það væri til lítils að banna stríð
með lögum eða samþykki rlþjóð-
legra ráðstefna ef ekki fylgdi
fleira með. Er hægt að banna þjóð
að grípa til vopna gegn innrásar-
her eða gegn valdhafa, sem tekið
hefur völdin með ofbeldi og treður
fótum mannréttindi þegnanna?
Slíkt bann myndi væntanlega hafa
lítil áhrif.
Forsenda friðar er vissulega af-
vopnun, en hún verður að byggjast
á gagnkvæmu trausti og sam-
komulagi um framangreind
grundvallaratriði.
Þegnar einstakra ríkja munu
aldrei geta reitt sig á einhliða af-
vopnun i skugga ógnar, en sameig-
inlega geta þjóðir heims samið um
afvopnun undir eftirliti og þar
með vikið þeirri ógn frá, sem
mannkyni stafar af nýjum vopna-
kerfum. En „gömlu“ vopnin eru
líka hættuleg. Nú er talið að þau
séu látin tala á a.m.k. 30 átaka-
svæðum á plánetunni og að síð-
ustu 40 árin hafi um 50 milljónir
jarðarbúa látið lífið í um 150
vopnuðum átökum ýmist milli
ríkja eða innan þeirra.
Áð baki allra þeirra átaka er
djúpstæður ágreiningur af einu
eða öðru tagi, ágreiningur sem
ekki hefur tekizt að leysa með
friðsamlegu móti. En hvernig á þá
að leysa mál án þess að grípa til
vopna?
Frumkvæði Björns Egge
Formaður norska Rauða kross-
ins, Björn Egge, hefur að undan-
förnu tekið virkan þátt í umræð-
um um friðarmál í heimalandi
sínu. Hefur Björn ritað greinar í
norsk blöð, sem orðið hafa tilefni
líflegra rökræðna.
Björn Egge er hershöfðingi, sem
tók þátt í síðari heimsstyrjöldinni
og einnig stýrði hann hluta af liði
Sameinuðu þjóðanna í Kongó á
sínum tíma. Hann þekkir því
hernaðarátök af eigin reynslu og
er mjög hugleikið að finna árang-
ursríkari leiðir til þess að koma í
veg fyrir þau en nú virðast færar.
Fyrir forgöngu hans hélt norski
Rauði krossinn málþing í Osló á sl.
ári þar sem ýmsir sérfræðingar í
alþjóðamálum og samningatækni
ræddu um það, hvernig bæta
mætti málamiðlun milli ríkja í
milliríkjadeilum. Má þeirra á
meðal nefna prófessor að nafni
Roger Fisher frá Harvard-háskóla
í Bandaríkjunum, en hann stýrir
verkefni á vegum háskólans, er
nefnist „Harvard Negotiation
Project", þar sem hugmyndin er
að nýta nýjustu niðurstöður vís-
indalegra rannsókna á sviði fé-
lagsfræði, sálfræði, hagfræði og
fleiri greina í því skyni að finna
leiðir til lausna á ýmsum flóknum
og erfiðum deilumálum. Annar
þekktur sérfræðingur sem sótti
málþingið var dr. Edward de Bono
frá Möltu, en hann er höfundur
kenningar um það, hvernig finna
megi lausnir á flóknum deilumál-
um með nýjum aðferðum. Þá má
nefna Svisslendinginn Jacques
Moreillon frá Alþjóðaráði Rauða
krossins, en hann er helzti sér-
fræðingur Rauða krossins í þjóða-
rétti og alþjóðlegri mannúðar-
löggjöf.
Á málþinginu kom m.a. fram sú
skoðun, að ein leið sem líkleg væri
til árangurs væri að Alþjóðaráð
Rauða krossins hefði á sínum veg-
um sérfræðinga til þess að grípa
inn í, þegar venjulegar samninga-
viðræður hefðu farið út um þúfur
og hernaðarátök virtust óumflýj-
Björn Egge, formaður Rauða kross
Noregs
„Þegnar einstakra ríkja
munu aldrei geta reitt
sig á einhliða afvopnun í
skugga ógnar, en sam-
eiginlega geta þjóðir
heims samið um afvopn-
un undir eftirliti og þar
með vikið þeirri ógn frá,
sem mannkyni stafar af
nýjum vopnakerfum. En
„gömlu“ vopnin eru líka
hættuleg.“
anleg. Slíkt sérfræðingalið yrði til
viðbótar við þær alþjóðastofnanir,
sem í dag vinna að lausn deilu-
mála og til þess yrði gripið þegar
öll önnur ráð virtust gagnslaus.
Síðasta stig deilumála, sem þróast
til vopnaðra átaka, einkennist
oftast af því, að hinar pólitísku,
efnahagslegu og hugsjónalegu ást-
æður deiluaðila virðast algjörlega
ósamrýmanlegar.
Upphaf styrjaldarátaka sé
sjaldnast fyrirhugað markmið
deiluaðila en segja megi að þeir
missi stjórn á atburðarásinni.
Óháð lið sérfræðinga, sem kæmi á
vettvang og reyndi að miðla mál-
um, gæti komið hér að gagni. Sér-
fræðingar Alþjóðaráðs Rauða
krossins hefðu það að leiðarljósi
að koma í veg fyrir þær þjáningar,
sem stríð myndi valda meðal
deiluaðilja, þeir myndu byggja
starf sitt á grundvallarreglum
mannúðarstarfs Rauða krossins.
Það var rifjað upp, að í Kúbu-
deilunni 1962 þreifuðu John F.
Kennedy forseti og Nikita Krúsj-
eff forsætisráðherra fyrir sér um
milligöngu Alþjóðaráðs Rauða
krossins, en þá var Rauði krossinn
ekki undir það búinn að kalla fyr-
irvaralaust til starfa hina hæfustu
menn sem með þurfti.
Björn Egge og stjórn norska
Rauða krossins tóku upp þessar
hugmyndir og að þeirra frum-
kvæði var samþykkt að beina því
til Alþjóðaráðsins að það veitti
fulltrúum sínum aukna þjálfun i
hvers kyns samningagerð og
samningatækni.
Hér er hins vegar um viðkvæmt
mál að ræða fyrir Rauða kross-
hreyfinguna. Þótt hún vilji með
öllu móti koma í veg fyrir hörm-
ungar styrjalda, verður hún að
velja sér starfsaðferðir, sem ekki
stofna hlutleysi hreyfingarinnar í
voða, en það er meginskilyrði fyrir
því að hún geti komið að gagni á
ófriðartímum.
Umrædur um mál-
ið í Noregi
Björn Egge hefur eins og áður
segir fjallað um þetta í greinum
sem hann hefur skrifað í blöð i
Noregi. Sendiherra Noregs hjá
Sameinuðu þjóðunum og einn
þeirra, sem til greina gætu komið
síðar á þessu ári til framboðs í
stöðu nóttamannafulltrúa SÞ,
Tom Vraalsen, skrifaði þá grein í
Aftenposten og sagði að ekki
mætti dreifa kröftunum við lausn
viðkvæmra milliríkjadeilna. Nær
væri að efla enn samningaleið og
málamiðlunarstarf Sameinuðu
Um tóbaksreykingar
- eftir Ugga
Jónsson
Á síðustu árum, eftir að skað-
semi tóbaksreykinga hefur komið
í ljós, hefur margt verið rætt og
ritað um þær og hafa menn aðal-
lega skipst í tvo hópa í kringum
málefnið. Annars vegar reykinga-
menn og hins vegar reyklausa
menn, (ég mun til hagræðis nefna
þá bindindismenn hér eftir). Bind-
indismenn eru eins og gefur að
skilja lítið gefnir fyrir tóbak og
vilja margir hverjir helst láta
bannfæra það alveg. Hafa þeir
meira að segja verið svo áhuga-
samir um upprætingu tóbaksnotk-
unar að víða um land hafa þeir
stofnað félög til hjálpar málefni
þessu. Varla er þörf á að tíunda
starfsemi þeirra hér, hún hefur
vart farið fram hjá neinum.
Reykingamenn eiga sér hins
vegar ekki nein „hagsmunasam-
tök“ sem mótsvar við þessu og
þegja þeir því yfirleitt og láta sér
nægja að leiðast nöldur bindind-
ismannanna. Virðist því sem bind-
indismenn og þeirra sjónarmið
hafi náð yfirhöndinni enda hafa
þeir læknavísindin með sér. Einn-
ig hafa þeir dygga aðstoð stjórn-
valda á bak við sig og er skemmst
að minnast svívirðilegra tóbaks-
hækkana sem dundu yfir á síðasta
ári, auk þess sem nú eru nýverið
gengin í gildi lög sem ekki heimila
reykingamönnum að stunda iðju
sína nema á afmörkuðum stöðum.
Um þessi lög er að mörgu leyti
ekki nema gott eitt að segja þar
sem oft skapast þær aðstæður að
reykingar eru óheppilegar, t.d. í
flugvélum, langferðabifreiðum og
víðar.
Ekki er laust við að í orðum og
gerðum þessara hópa, þyki hinum
hlutlausa gæta nokkurs ofstækis á
báða bóga. En hver er sá hlut-
lausi? Er hann meðal annars sá
sem tilheyrir gleymda hópnum
sem fjallað er um hér á eftir? Er
e.t.v. enginn hlutlaus?
Gleymdi hópurinn
Einn hópur og hans rök hefur
alveg orðið útundan í þessari um-
ræðu en það eru hófreykinga-
menn. Þennan hóp skipar ein-
göngu fólk sem reykir einungis sér
til ánægju og á það yfirleitt frem-
ur gott með að hætta sínum reyk-
ingum ef það vill. Það má segja að
oft á tíðum sé þetta eins konar
tómstundagaman og kemur jafn-
vel fyrir að menn fái leið á tóbak-
inu rétt eins og hverri annarri frí-
stundaiðju sem verður of hvers-
dagsleg.
Þetta fólk er tiltölulega sak-
laust og vill einungis fá að reykja
sitt tóbak ótruflað í mestu mak-
indum og án þess að ergja aðra
með iðju sinni. Forsjálni þessa
fólks gerir það að verkum að nýju
lögin koma ekki til með að hafa
nein áhrif á það. Það má segja að
þessi hópur lendi nokkurn veginn
á milli ofstækishópanna tveggja
og er að því er virðist hinn já-
kvæði þáttur I málinu.
Uggi Jónsson
„Mælist ég til þess aö
menn reyni aö stilla
reykingum síiium í hóf,
ef þeir á annað borð
vilja þær viðhafa.
Illt fyrirbæri,
herra eða þjónn
Bindindismenn einblína gjarn-
an á algert tóbaksleysi og eru
margir hverjir dauðhræddir við
tóbakið. Kemur það e.t.v. ekki
minnst til af því að fyrir skömmu
sannaðist að kona í Svíþjóð lést af
völdum óbeinna reykinga á vinnu-
stað.
Líta bindindismenn því oft á
reyktóbak sem illt fyrirbæri og
fyrirlíta alla notkun þess. Þótt
hófreykingamenn séu yfirleitt lítt
hrifnir af notkun reyktóbaks eins
og hún kemur okkur oftast fyrir
sjónir taka þeir ekki jafn djúpt í
árinni og bindindismenn. I hópi
hófreykingafólks er nefnilega
ófrávíkjanleg regla í gildi: „Sá
sem reykir í hófi er herra yfir tó-
bakinu, sem er þjónn herrans og
hann drottnar yfir og ræður hvort
og hvenær hann vill njóta þjón-
ustu þjónsins.
í hópi reykingafólks er reglan
sú ama á hvolfi að heita má. Þ.e.
að reykingamaðurinn er þjónn tó-
baksins og það drottnar yfir hon-
um. í raun má segja að reykinga-
maðurinn sé þræll í ánauð og
segja mér kunnugir að þetta sé sá
þrældómur sem hvað erfiðast er
að losna úr.
Þessa vegna er jú augljóst að
mikilvægt er að rata hinn gullna
meðalveg í þessum efnum sem
öðrum og læra að nota tóbak, en
ekki að misnota það.
Líkingin
í sambandi við tóbaksreykingar
má beita svolítilli líkingu. Þ.e. að
þær séu ekki alveg óáþekkar
víndrykkju. (Líkast til eru ein-
hverjir ósammála þessu og vel má
vera að þeir hafi eitthvað fyrir sér
í því, en að mér vitandi liggja eng-
ar sönnur fyrir um þetta. Þessari
kenningu er líka rétt að taka með
þeim fyrirvara að e.t.v. sé hún
bundin við persónugerð.)
Við víndrykkju hendir það
margan manninn að drekka of
mikið og verður sá hinn sami þá
sjúkur af víninu. Fæwi (sem betur
fer) hendir það hins vegar að
verða sjúkir í vínið og verða þeir
þá gjarnan vínþrælar.
Við tóbaksreykingar eiga sér
ekki alveg ósvipaðir atburðir stað.
Þ.e.a.s. að menn geta auðveldlega
reykt of mikið og verður þeim þá
flökurt af. Einnig getur það átt
sér stað, að menn missi tökin á
tóbaksneyslu sinni og verða þá
eins og alvitað er svokallaðir tó-
baksþrælar.
Þetta er í raun aðeins spurning-
in um að þekkja sín takmörk,
beita viljastyrknum og streitast á
móti því að verða háður einhverju.
Þetta lögmál gildir fyrir ótal aðr-
ar nautnir og fíknir, t.d. sætindi,
kaffi, tölvuspil o.fl. o.fl. jafnvel
video.
Sem sagt: Allt er best í hófi.
Mælist ég þess vegna til þess að
menn reyni að stilla reykingum
sínum í hóf ef þeir á annað borð
vilja þær viðhafa. Það er nefnilega
svo að því sjaldnar sem maður
gerir eitthvað sem manni þykir
ánægjulegt, því meiri nautn en
það í hvert sinn.
Að lokum vil ég þó aðeins taka
fram að með þessari grein er ég
ekki beinlínis að mæla reykingum
bót, heldur vil ég aðeins hvetja þá
sem nú eru að fikta með tóbak að
velta einni spurningu fyrir sér:
Hvort viljið þið vera þjónar herr-
ans eða herrar þjónsins?
Ykkar er valið.
Vggi Jónsson er nemandi í mennta-
skólanum á Akureyri.