Morgunblaðið - 04.04.1985, Síða 18

Þorlákur biskup helgi hefur verið valinn verndardýrlingur ís-
lenzku þjóðarinnar. Tilskipan Jóhannesar Páls II páfa þess efnis var
gefin út í Vatikaninu í Rómaborg 14. janúar sl. í postullegu bréfi
páfa segir m.a.:
„Hinn heilagi biskup, Þorlákur, frjóvgaði íslenzku kirkjuna með
orði sannleikans og nærði hana með sakramenti lífsins og því hafa
íslenzkir prestar, ásamt hinum trúuðu með þessari þjóð, lengi heiðr-
að hann með sérstökum hætti og án afláts, og heiðra hann enn.“
Þorlákur helgi fæddist á Hlíðarenda í Fljótshlíð 1133, kjörinn
biskup í Skálholti 1174. Hann lézt árið 1193, en í harðindunum 1197
kom upp helgi hans. Þorlákur var tekinn í helgra manna tölu á
Alþingi 1198. Helgi hans náði út fyrir landsteinana og var messudag-
ur helgaður honum í erkibiskupsdæmi Niðaróss undir lok 15. aldar,
en hann var viðurkenndur dýrlingur í erkibiskupsdæminu.
í tilefni þess, að Jóhannes Páll II páfí hefur valið heilagan Þorlák
verndardýrling íslenzku þjóðarinnar birtir Morgunblaðið hér
nokkra kafla úr Þorlákssögu (Byskupasögur I).
Frá háttum Þorláks byskups
Nú er at segja af hversdagshátt-
um ins sæla Þorláks byskups, hve
jafnlyndr hann var í góðum hlut-
um. Hann mælti aldri þat orð, er
eigi kæmi til nökkurrar nytsemd-
ar, ef hann var at því sóttr. Hann
var svá varr í sinum orðum, at
hann lastaði aldri veðr, sem marg-
ir gera, ok enga þá hluti, er eigi
váru lastandi ok hann sá, at eftir
guðs vilja váru. Hann langaði til
engra dægra. Hann kviddi engum
mjök nema alþingi og imbrudög-
um; af því alþingi, at honum þótti
margr maðr þar verða villr vega
um sín málaferli, sá er mikils var
virðr ok honum þótti mikit við
liggja, en af því imbrudögum, at
honum þótti þat ábyrgðarráð mik-
it at vígja menn, er til þess sóttu
langan veg ok hann sá þá mjök
vanfæra til, bæði sakir lítils lær-
dóms ok annarra hátta sér óskap-
felldra, en hann nennti þó varla at
níta, bæði sakir fátækis þeira
sjálfra ok fyrir sakir þeira manna,
er þeim höfðu kennt eða sínar
jarteinir höfðu til sent. En sagði
hann hverjum þeira greiniliga,
hvat hverri vígslu fylgdi til vanda,
ok fal þeim sjálfum ábyrgð á
hendi ok þeim, er þá sendu til.
Þorlákr lét oft kenna kenningar,
af því at hann sá þat, þótt eigi yrði
oft hlýtt svá skynsamliga sem
skyldi bóksögum, at þó dvaldi þat
þá ónýtar gerðir fyrir mörgum
mönnum. Hann var svá jafnlyndr
í föstum sínum, þá hann var
heima, en í vökum ok bænahaldi,
hvárt sem hann var heima eða
eigi, at til ins sama var ey at ætla.
Hann neytti svá lítt fæðslu, að eigi
mátti annat líkara þykkja en hann
myndi þá oftar við skiljast, er
honum þótti mest fyrir. Svá var
honum um drykk farit, at aldri
mátti finna, at á hann fengi, þó
hann hefði þess kyns drykk. En
hann var svá drykksæll, at þat öl
brást aldri, er hann blessaði ok
hann signdi sinni hendi, þá er gerð
skyldi koma. Hann var svá óvand-
látr ok vinveittr at þeim veizlum,
er drykkr var, að hann sæmdi við
allt þat, er eigi samdi illa. En þá
Þorlákr byskup drakk vatn eða
óáfenginn drykk, þá fór hann svá
stilliliga með ok svá mikilli bind-
andi, at hann saup á þrjá sopa eða
fimm eða sjau, en náliga aldri
matmála á milli ósjúkr, ef eigi
váru almennings drykkjur.
Þorlákr byskup var aldri allvel
heill í sínum byskupsdómi, ok var
þat sem ván var, at þvf sem Páll
postuli segir, at kraftrinn algerist
af sjúkleiknum. Atgerðir lét hann
lækna oft hafa at sér við sinni
meinsemi ok sýndi þat, að guð hef-
ir til setta lækna, at þeir skulu
stundum mega at dróttins vilja
með skömmum sárleikum stöðva
löng óhægendi.
Þorlákr byskup hafði skynsam-
ligan hátt á sínu bænahaldi frá
því, sem flestir menn aðrir. Hann
söng fyrst Credo ok Pater noster
eftir þat, er hann hafði signt sik,
ok ymna Jesu nostra redemptio, ok
lét þat þegar þar á finna, at hann
hugsaði jafnan til þeirar lausnar,
er guð hafði leyst mannkynit, ok
sanna ást við guð ok menn, girnd
eilífrar sælu ok samvistar við guð,
ótti dómsdags ok hingatkváma
skaparans at dæma um allt mann-
kyn. Þetta allt boðar þessi ymni.
Þá söng hann Gregoríusbæn, á
meðan hann klæddi sik, ok þar
eftir inn fyrsta psálm ór psaltara
ok lét sér aldri ór hug ganga þau
heilræði, ení psálminum standa,
at sá er sæll, er eigi gengr eftir
óráðum ok eigi samþykkir illa
hluti með syndugum ok eigi dæm-
ir ranga dóma ok jafnan geymir
guðs laga. En er hann kom til
kirkju, söng hann fyrst lof heil-
agri þrenning. Eftir þat lofaði
hann með söngum þá heilaga
menn, er kirkjan var vígð, sú er þá
var hann í ok þar váru helgir dóm-
ar varðveittir. Síðan las hann
Máríutíðir, ok eftir þat lagðist
hann niðr fyrir altari allr til jarð-
ar, þá er eigi var heilagt, ok bað
lengi fyrir allri guðs kristni, ok
hvern dag söng hann þriðjung
psaltara um fram vanasöng sinn,
hvárt sem hann var heima eða
eigi, ok söng fleira millum psálma
en aðrir menn. Hann söng fyrst
Gloria patri af heilagri þrenning,
þá næst Miserere mei Deus, þá
Salvumfac, pater et domine fyrir
öllu kristnu fólki. En ef honum
báru til vandamál, söng hann þat
vers, sem Salómon inn spaki bað
til guðs á sínum dögum: Mitte
mihi, Domine, auxilium de sancto.
En er hann gekk frá matborði,
söng hann: Benedicam Dominum
in omni tempore. En er hann af-
klæddist til svefns, söng hann
þann psálm, er dróttinn er minntr
á sitt heit, at þeir skyli öruggir
vera, er sitt ráð varðveita réttliga
ok misbjóða öðrum hvárki í orðum
né gerðum. Þessi psálmr er Dom-
ine, quis habitavit, ok var honum
mikit yndi at halda síkar venjur
ok vænti, at nökkurr myndi eftir
hans háttum víkja. Hann henti
skemmtan at sögum ok kvæðum
ok at öllum strengleikum ok
hljóðfærum ok að hygginna
manna ræðum ok draumum ok at
öllu því, er góðra manna skemmt-
an var, utan leikum, því at honum
þótti slíkt dvelja ónýtar sýslur
vándra manna.
Draumr Þorláks byskups
Þorlák byskup dreymdi þann
draum á alþingi, at hann þóttist
ganga frá kirkju þar á þinginu
heim til búðar sinnar ok bera höf-
uð ins heilaga Martini í faðmi sér.
En Páll prestr af Reykjaholti,
dýrðligr maðr, réð svá þann
draum, at hann sjálfr myndi þar
eftir bera heilags byskups höfuð,
hvert er hann færi, ok er nú öllum
auðsýnt, at þat er satt.
Þá er inn sæli Þorlákr hafði
fimmtán vetr at stóli setit f Skála-
holti með tígn ok björtum blóma
alls konar góðgerninga, elskaðr af
guði ok góðum mönnum, miskunn-
samr ok ráðvandr, lítillátr, rétt-
látr ok þolinmóðr, mæddr í mót-
gerðum manna ok þar með í marg-
faldri vanheilsu, þá leitaði hann
þess við vini sína at gefa upp bysk-
upsdóminn ok ráðast aftr undir
ina sömu kanokareglu. En alls-
valdandi guð lét þetta því eigi
framgengt verða, at hann sá
hreinlífi hans ok góðlifi vel nægj-
ast honum til heilagleiks, þó at
hvergi minnkaðist hans tígn fyrir
manna augum, sú er hann hafði
honum gefit.
Andlát Þorláks byskups
Inn sæli Þorlákr byskup fór
þann fjórðung síðast, er honum
var nálægstr, ok tók í ferðinni þá
sótt, er hann leiddi til grafar.
Hann kom heim í Skálaholt með
litlum mætti ok lá þrjá mánaði i
rekkju ok hafði þunga sótt, en
aldri svá harða verki, at hann
mætti eigi fyrir öllu ráð gera ok
skipa, sem hann vildi.
Þá var í Skálaholti Gizurr
Hallsson, mikill höfðingi, vitr ok
góðgjarn. Hann styrkti oft inn
sæla Þorlák í fagrligum dæmisög-
um af þeim mönnum, er sin mein-
læti báru drengiliga fyrir guðs
sakir. Páll, systursonr hans, kom
ok at finna hann i sinni sótt, þvi at
byskup elskaði hann mest sinna
frænda, ok margir vinir ok ást-
menn byskups kómu til hans at
þiggja af honum heil ráð, en sýna
honum sina ást. Þar kom Þorvaldr
Gizurarson, mikill höfðingi, ok
reiknaði inn sæli Þorlákr fyrir
kennimönnum ok höfðingjum
fjárhagi staðarins, ok hafði all-
mikit græðzt, meðan hann hafði
fyrir ráðit, ok því með þeira ráði
lagði hann þá enn til frænda sinna
fátækra nökkur fé. Hann gaf inn
bezta búnað sinn byskupi þeim, er
eftir hann kæmi, en annan prest-
um, en fátækum mönnum þann, er
féminnstr var, því at hann lét þá
aldri hjá sitja, þá er hann gaf
gjafir sínum vinum. Hann gaf gull
Brandi byskupi, en vígslugull sitt
Páli, systursyni sínum, ok var þat
forspá hans tígnar, þvi at hann
varð byskup eftir hann. Ok allir
þóttust nökkut gott af hljóta þvi,
er hann hafði átt.
Sjau náttum fyrir andlát sitt
kallar hann til sín lærða menn ok
lét olea sik, ok áðr hann væri
smurðr, talaði hann langt erendi,
þó honum væri málit erfitt. „Ek lá
fyrr í sótt með litlum mætti
oleaðr,” segir hann, „ok bauð ek
þá, at allir menn, er í minum
stórmælum væri, skyldu frjálsir
vera, ef ek dæja. Ætlaða ek þat
þeim til líknar, en mér eigi til
áfallsdóms. En þeir virðu þat svá
fyrir mér at ek þættumst of framt
fram hafa farit í gegn þeim, er ek
bannfærða þá fyrir sína glæpi, er
eigi vildu af láta, lögliga áminntir,
ok ek bað leysa, þá er ek hugða
mér dauða. En nú býð ek yðr, at
öll mín ummæli skulu standa við
þá, nema þeir sættist með þeiri
lausn, sem ek hefi áðr til lagða,
ella bíði þau umdæmis þess bysk-
ups, er eftir mik kernr."
Síðan hvíldist hann ok mælti í
annat sinn til þeira, er hjá honum