Morgunblaðið - 21.05.1985, Blaðsíða 24

24
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 21. MAÍ 1985
Að fremja frið með
„friðar-forskurum“
— eftir Hermann
Þorsteinsson
Dagana 25.-28. apríl sl. var á
hinu kirkjulega ráðstefnusetri
Sigtunastiftelsen í Svíþjóð efnt til
svonefnds „Northern European
Peace Forum 11“ um efnið „Al-
ternatives to deterrance" þ.e.
Hvað í staö fælingar eða ógnar-
jafnvægis? — Tilgangurinn var
auglýstur: „að safna saman
Norður-Evrópufólki, sem lætur
sig málið varða, til rækilegra
hugmynda- og skoðanaskipta eða
með öðrum orðum, að deila í
hreinskilni og einlægni með sér
hugsunum (um ieiðir til verndar
heimsfriði). — Nordiska Ekumen-
iska Institutet og Sigtunastiftels-
en létu boð út ganga um þessa
ráðstefnu í bréfum dags. 31/10 ’84
m.a. til utanríkisnefndar ísl. þjóð-
kirkjunnar. Ekki virðist þetta
boðsbréf hafa almennt verið
kynnt hér heima, hvorki kirkjunn-
ar mönnum né öðrum (sem bréf-
ritararnir gerðu þó ráð fyrir og
ætluðust til), þótt utanríkisnefnd-
in gerði strax tillögu til kirkjuráðs
um ákveðinn fuiltrúa frá íslandi,
sem ekki hlaut þó stuðning. Tíma-
frekt og vandasamt reyndist þetta
fulltrúaval yfirstjórn kirkjunnar,
því það var 18. apríl sl., sem bisk-
up bað mig eindregið um að verða
annar fulltrúi (delegate) ísl. kirkj-
unnar á umræddri ráðstefnu, en
hinn hefði verið valinn af stjórn
Prestafélags fslands, sr. Lárus Þ.
Guðmundsson, prófastur og
Kirkjuþingsmaður. Ég færðist
undan þessari ll.-stundar beiðni,
en biskup lagði á þetta áherslu og
sagði að bæði hann og fleiri vígðir
kirkjunnar menn sem á liðnum ár-
um hefðu talað fyrir aukinni
þátttöku leikmanna, sem full-
gildra samverkamanna í kirkju-
legu starfi, vildu með þessari
leikmannstilnefningu nú, stað-
festa að hugur fylgdi máli. Fleira
kæmi og til eftir erfiðar umræður
á Kirkjuþingum ’83 og ’84 um
vandrædd friðarmál. Þessi afger-
andi afstaða biskups og hinna
vígðu bræðra til leikmanna kirkj-
unnar fannst mér marka tímamót
og því varð ég við beiðninni um
Sigtuna-för, eftir að hafa áður
fengið fyrirheit hans um fyrirbæn
og leyfi til að bera ráðstefnu-
mönnum kveðju hans og blessun-
aróskir.
Morgunblaðið haföi spurnir af
þessari ráðstefnu í Sigtuna og
ætla ég að þiggja boð blaösins að
segja frá henni, því för mín var
kostuð af opinberu (kirkjunnar)
fé, og finnst mér því bæði rétt og
skylt að ég — með leikmanns
hætti — segi opinberlega og opin-
skátt frá þessari friðarför. Vera
má að frásögn mín geti á sinn hátt
orðið jákvætt innlegg í hina mik-
ilvægu og sígildu umræðu og boð-
skap um „frelsi og frið á jörð“,
sem sendiboðarnir (englarnir)
sungu fyrstir um jólanóttina góðu.
Sigtuna er fornfrægur bær í
Stokkhólmsléni, sem liggur að vík
í Máleren norðanverðum. íbúarnir
eru nú um 5.000. Kirkjurústir frá
miðöldum vitna um þýðingu þessa
bæjar, áður en vegur Stokkhólms
tók að vaxa. Árið 1915 var stofn-
sett þarna Sigtunastiftelsen, mið-
stöð fyrir frjálst kirkjulegt starf.
Þarna er nú ráðstefnu-miðstöð,
stórt gistiheimili, lýðháskóli —
stofnaður 1917 — bóka- og blaða-
úrklippusafn, svo og hvíldar- og
griðarstaður nefndur Refugium
(retreat-gárd for vila, stillhet eft-
ertanke, bön og meditation" eins
og þessi kyrrðarstaður er skil-
greindur í sænskum kynningar-
bæklingi). Auk þess hefur þarna
haft aðsetur síðan 1940 Nordiska
ekumeniska institutet (skamm-
stafað NEI), á íslensku nefnt
Kirknasamband Norðurlanda á
bréfhaus stofnunarinnar, en ísl.
kirkjan mun hafa átt aðild að NEI
síðan 1950.
Líf- og friðarstofnun
Þetta mikla setur var vettvang-
ur svonefnds „Northern European
Peace Forum 11“ dagana 26.-28.
apríl sl., en viðfangsefnið var
„Alternatives to deterrence", sem
kannski mætti nefna á íslensku
„Hvað í stað fælingar eða ógnar-
jafnvægisins"?
Um 50 manns frá Norðurlönd-
um og V-Þýskalandi tóku þátt í
þessari ráðstefnu, en hún var í
dagskrá Sigtunastiftelsen fyrir
sumarið 1985 nefnd „konferens för
fredsforskere och teologer" (þaðan
komin fyrirsögn þessarar frásagn-
ar). Daginn áður en þessi umræða
hófst efndi NEI til norrænnar
námsstefnu (seminar) um „curr-
ent trends in peace research in our
Nordic countries” (núverandi
staða eða stefna friðar-rannsókna
í okkar norrænu löndum). Þar
gerði ambassador Ole Dahlén,
Stokkhólmi, grein fyrir væntan-
legri stofnun International
Christian Peace Reasearch Instit-
ut, sem hljóta skyldi nafnið The
Life and Peace Institute og hafa
aðsetur í Uppsölum. Stofnun þessi
var á óskalista ráðstefnunnar um
Líf og frið í Uppsölum í apríl 1983,
sem höfuðbiskupar Norðurlanda
efndu til og biskup íslands sat og
gjörla var greint frá í fjölmiðium
á sínum tíma. í framhaldi af frá-
sögn Dahlén af hinni fyrirhuguðu
alþjóðlegu kristnu friðar-rann-
sóknarstofnun ræddi dr. Carl-
Reinhold Brákenhielm, Uppsölum,
spurninguna: Hvers vegna kristin
(stofnun?? Nokkur guðfræðileg
„perspectives". Fyrirspurnir og
nokkrar umræður urðu um þessi
efni og þar upplýsti Dahlén m.a. í
sambandi við stofnkostnað og
rekstur fyrirhugaðrar Líf og frið-
arstofnunar í Uppsölum, að rússn-
eska rétttrúnaðarkirkjan sýndi
máli þessu mjög mikinn áhuga.
Staða friðarrannsókna
Næsta umræðuefni var: Núver-
andi friðar-rannsóknir á Norður-
löndum. Hvað nýtt? Þemun nú,
viðhorf og væntingar. Innlegg frá
nokkrum „friðar-forskurum"
(contributions from several re-
searchers). í boðsbréfi á ensku frá
NEI dags. 31/10 ’84 sagði m.a.:
„We will, however, work mainly in
„Scandinavian“ ... Á daginn kom
að vinirnir höfðu gjörsamlega
gleymt móðurmálinu. Enskt frið-
arumræðu- og herfræðifagmál var
nær allsráðandi og það yfirleitt í
hrað-gír með margvíslegum
„skammstöfunum" — líkt lyf-
seölamáli lækna. Tíma tók fyrir
eyrað að venjast þessum talsmáta.
Gott hefði verið til undirbúnings
þessari umræðu að hafa lesið með
athygli nýútkomna bók frá örygg-
ismálanefnd eftir Albert Jónsson
er nefnist Kjarnorkuvopn og sam-
skipti risaveldanna. Þar mun um-
ræddan orðaforða og fagmál að
finna.
Ekkert sást af dagskrá hvaða
„friðar-forskarar“ mundu segja
þarna nýjustu fréttir af friðar-
rannsóknum á Norðurlöndum. Á
daginn kom að þessi þáttur var
samt vel undirbúinn af forstöðu-
manni NEI, Kjell Ove Nilsson,
sem stýrði þessari umræðu. Fyrst
var tilkallaður danskur fulltrúi,
sem í 15. mín. sagði frá stöðu
friðar-rannsókna í Danmörku nú,
bæði í sjálfstæðum stofnunum
(Institut) og við háskóla. „Og
mark okkar og mið er að hafa
áhrif á núverandi stjórnmála-
menn okkar“ tók þessi talsmaður
sérstaklega fram. Um 10 mín. voru
síðan notaðar í fyrirspurnir og
umræður um dönsku skýrsluna.
Næst kom finnsk skýrsla og um-
ræða um hana með sömu tíma-
mörkum (15+10 mín.). Finninn
upplýsti að þeirra friðar-Institut
hefði Mk. 1,5 m opinbert fjár-
framlag til ráðstöfunar.
Komið aö íslandi
Næst var Island í röðinni — skv.
stafrófi. Ekkert hafði verið við
mig rætt til undirbúnings þessu og
var mín fyrsta hugsun sú, að eðli-
legast væri að sr. Bernharður
(sem þarna var með okkur, en
hann og sr. Lárus höfðu farið til
Svíþjóðar viku á undan mér og
voru herbergis þarna í Sigtuna-
stiftelsen) starfsmaður og fjöl-
miðlafulltrúi kirkju okkar —
kæmi þarna með stutt innlegg og
upplýsti að ekki væru starfandi
sérstök friðar-rannsókna-Institut
á íslandi, en að þar væri hinsvegar
starfandi kraftmikil þjóðkirkja,
sem rannsakaði ritningarnar og
boðaði allt Guðs ráð. Ég leit til ar.
Bernharös, sem aftur leit til fund-
arstjóra og hristi höfuðið — en sr.
Lárus Þ. Guömundsson, prófast-
ur, tók til máls — vísaði til
boósbréfsins fyrrnefnda frá NEI
— og kvaóst mundi tala á skand-
inavisku. Hann flutti tæplega 30.
mín. skrifaða skýrslu, fjallaói
nokkuð um „frióarumræóurnar" á
Kirkjuþing '83 og ’84, ræddi all-
mikiö um athafnasemi NATO á
íslandi og andstöóuna viö fyrir-
hugaóa byggingu radarstöóva.
Ekki sýndist mér friöar-myndin af
íslandi vera i „fókus“ eftir þessa
skýrslu, sem tók tvöfaldan leyfö-
an tíma. Strax aó loknu máli sr.
Lárusar var gert kaffihlé. í hléinu
spurói ég fundarstjóra, Kjell Ove,
hvort leyfðar yröu fyrirspurnir og
umræóur um íslensku skýrsluna,
eins og hinar.
Hann svaraói stuttur í spuna og
sagói þaó útilokaó, því alltof
langur tími heföi þegar fariö í að
ræóa mál okkar í smáatriöum. Ég
sagói friðar-frétta-pistilinn frá ís-
landi ekki hafa gefið raunsanna
heildarmynd og því væri þörf fyrir
viöauka til aó rétta svolítið þá
mynd, sem fundarmenn heföu
fengiö — og auk þess heföi ég
kveóju aó flytja aó heiman. Paó
veröur þá aó vera örstutt, sagói
fundarstjóri, — en stuttur í
spuna. Eftir fundarhlé baö ég um
oróið — mælti á skandinavisku
eins og landi minn — og bar
fundarmönnum kveóju og bless-
unaróskir frá biskupi Islands,
sem tekió heföi þátt í friðarþing-
inu í Uppsölum í apríl ’83 (er hér
var komið gaf fundarstjóri mér
merki og benti á úr sitt, en ég baö
á móti um frið til að Ijúka máli
mínu). Ég sagði frá því að frétt-
amaður útvarps hefði rætt við
biskup okkar nýheimkominn frá
friðarstefnunni í Uppsölum í apríl
'83 og spurt hann frétta: Jú, sagði
biskup, við tókum ákvörðun um að
kirkjan hlutaðist til um að öllum
atómsprengjum yrði útrýmt á
næstu 5 árum, Norðurlönd yrðu
kjarnorkulaust svæði og afvopnun
byrjaði hér vestanmegin hjá
okkur. Hvernig má þetta verða?
spurði fréttamaðurinn. Sjáðu til,
sagði biskup, við megum ekki
gleyma Heilögum anda og mætti
Hermann Þorsteinsson
„Greinilegt er að mikl-
um fjármunum frá
kirkjum og hinu opin-
bera er varið í Skandin-
avíu til fridarrann-
sóknastofnana í þeim
tilgangi fyrst og fremst
að hafa áhrif á skoðanir
þingmanna og stjórn-
enda þjóðfélaga.“
hans. Nú, já, sagði fréttamaður, og
þakkaði viðtalið.
Ég sagði það hafa glatt mig
mjög á sínum tíma að heyra okkar
góða biskup þannig umtala
Heilagan anda sem raunverulegan
þátttakanda i okkar daglea lífi,
því það væri hann vissulega — allt
til þessa dags — hjá öllum þeim,
sem við honum vilja taka og á
hann hlusta.
Að vísu, sagði ég, vaknaði
spurning hjá ýmsum um það,
hvort vera kynni að menn hefðu
misheyrt eða misskilið Heilagan
anda í Uppsölum vorið ’83 — eða
kannski hafi verið um tungumála-
erfiðleika að ræða — í umfjöllun
um nútímavopnin, hertækni og
jafnvægisafvopnun? Uppsalasam-
þykktin virtist mörgum nokkuð
óyfirveguð — snöggsoðin.
Síðan sagði ég að það hefði vak-
ið undrun margra, þegar friðar-
boðskapurinn frá Uppsölum hefði
birst í heild á sínum tima, þá hefði
í hinum langa texta vart verið
finnandi orðið frelsi í tengslum við
frið og réttlæti m.m. Sama hefði
endurtekið sig í sambandi við alla
friðar- og mannréttindaumræð-
una á heimsþingi Alkirkjuráðsins
í Vancouver sama ár — 1983. Þar
hefði orðið frelsi (freedom) lítið
sem ekkert heyrst. Og hér væri
þetta sama að endurtaka sig.
Hvað veldur?
Ég vakti athygli á að 40 ár væru
um þessar mundir liðin frá lokum
síðari heimsstyrjaldarinnar og
minnti á, hve hátt verð hefði þá
verið greitt fyrir það frelsi, sem
við í vestrinu hefðu notið síðan:
Evrópa m.a. í rúst og milljónatug-
ir fallnir og/eða myrtir. Frelsi
okkar var dýru verði keypt. Páfinn
í Róm sagði um sl. páska, er hann
minntist hinna föllnu, að þeir
hefðu ekki fallið til einskis, því að
með dauða sínum hefðu þeir gefið
mannkyni nýja reisn.
Með hugann við þessi atriði að
undanförnu, sagði ég frá þvi að ég
hefði dag nokkurn gengið inn á
Landsbókasafnið okkar og fengið
þar til skoðunar í lesvél filmu af
dagblöðum okkar frá 1938 og 1939
og þar hefði ég á skammri stund
endurlifað heimsviðburðina og
hinn örlagaríka aðdraganda
heimsstyrjaldarinnar: Mynd hins
friðsama og góðviljaða forsætis-
ráðherra Breta, Chamberlain, sem
veifaði við heimkomu frá Þýska-
landi í flughöfninni í London
„ekki-árásar-sáttmálanum“ við
Hitler — friður á vorum tímum.
En svo má brýna deigt járn að
bíti. Svo var komið ágengni ein-
ræðisaflanna skv. frasögn eins
dagblaðsins 16/3 ’39, að hinn eftir-
gefanlegi og samningsfúsi Cham-
berlain lýsti yfir: “Jeg ann frelsi
meir en friði.“ Það reyndist dýrt að
unna í þeirri röð — en það var og
er jæss virði. Gleymum því aldrei í
allri okkar umræðu um frið og
bræðralag.
f sambandi við friðar-rannsókn-
ar-stofnanirnar allar í Skandina-
viu kvaðst ég vilja koma á fram-
færi ábendingu til athugunar:
Væri ekki verðugt að koma upp
a.m.k. deildum við þessar stofna-
nir, sem ynnu að því að blása ryk-
ið af hinum tæplega 40 ára Mannr-
éttindasáttmála Sameinuðu þjóð-
anna og hinum 10 ára gamla Hels-
inkisáttmála, sem bæði risaveldin
hefðu m.a. undirritað, og setja há-
þrýsting á að þessir sáttmálar
yrðu virtir í raun? Stórt skref í
heimsfriðarátt yrði stigið með því.
Ég sagði frá viðtali sem íslenska
sjónvarpið hefði átt við listakon-
una ungu, Viktoríu Múllova fyrir 4
dögum (en hún leitaði hælis í
bandaríska sendiráðinu í Stokk-
hólmi fyrir 2 árum). í viðtalinu
var hún spurð, hvort hún hefði
ekki löngun til að heimsækja land-
ið sitt, Rússland, aftur? “Impossi-
ble” (ómögulegt), var svarið.
Hvers vegna? “Because you can’t
trust these people” (vegna þess að
ekki er hægt að treysta þessum
mönnum). Traustið vantar, hið
gagnkvæma traust, sem er undir-
staða góðra mannlegra samskipta.
Hvað getum við, Norðurlandabú-
ar, gert til að byggja upp traust
milli manna og þjóða? Er það ekki
rannsóknarefni? Ég nefndi Tar-
kovsky-hjónin, sem nýlega hefðu
verið heima á fslandi í tilefni af
hátíð vegna sýninga á kvikmynd-
um hans. Þar hefðu íslenskar
mæður risið upp til stuðnings því,
að þau hjónin gætu fengið til sín
frá Moskvu ungt barn sitt, en það
hefðu stjórnvöld þar hindrað til
þessa. Hvað segja sáttmálarnir
tveir um þetta efni? Nú er Tarko-
vsky hér í Svíþjóð. Til að gera
hvað? Filmu um frelsið. Er þetta
ekki umhugsunarvert?
Loks kvaðst ég hafa rætt við
einn heimamanna í kaffihléinu,
aldraðan foringja í sænska hern-
um. Við ræddum um kafbátana i
sænska skerjagarðinum í tilefni
þess að skv. blaðafréttum eru Sví-
ar nú einnig farnir að gera til-
raunir með togara til að „fiska"
upp hina óboðnu gesti, en ekkert
gengur. Má nokkuð ganga, spurði
ég. Satt segirðu, sagði öldungur-
inn, það gæti orðið flókið utanrík-
ismál, ef eitthvað kæmi í trollið.
Hvað nota Svíar mikið fé til land-
varna, spurði ég. Skv. 50 milljarða
var svarið (skr. 25 milljarða leið-
rétti einn fundarmanna frá
sænska utanríkisráðuneytinu). Og
allt þetta fé kemur ekki að gagni í
leitinni að „gestunum"? sagði ég.
Og Svíar eru sagðir meðal
mestu hergagnaútflytjenda ver-
aldar. Er það ekki vafasamt fyrir
hlutlausa þjóð, sem svo mjög hef-
ur sig frammi í friðarstarfinu? Ég
sé í friðarbréfi sænsku biskup-
anna um sl. áramót að þeir eru
ekki einhuga um styrkleika and-
mælanna gegn hinum mikla
vopnaútflutningi Svía, sem hefur
veruleg áhrif á efnahagslíf lands-
ins. Hvað er að frétta af þessum
málum nú?
Fundarstjórinn horfði ekki
lengur á klukkuna sina er ég þakk-
aði honum fyrir umburðarlyndið
við mig og fundarmönnum fyrir
gott hljóð.
Sr. Bernharður hafði þýtt
skandinavisk orð mín jarðharðan i
eyru Vestur-Þóðverja — kennara
við herskóla — sem þarna var með
okkur. Hann bað um orðið er ég
lauk máli minu og upplýsti að
friðarhreyfingarfólk í V-Þýska-
landi hefði gefist upp við að nota