Morgunblaðið - 07.06.1985, Blaðsíða 40

40
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 7. JÚNÍ 1985
Minning:
Páll Jónsson
bókavörður
Fsddur 20. júní 1909
Dáinn 27. maí 1985
Mér þótti Páll Jónsson, allt frá
því ég sá hann fyrst við afgreiðslu
í Borgarbókasafninu í Reykjavík
fyrir um það bil þremur áratug-
um, vænn maður álitum. Þó er
meira um hitt vert að hann reynd-
ist, þegar kynni tókust með okkur,
búa í fallegum innra heimi: góð-
vild, hreinlyndi, og i skáldskap,
listum og fræðum, falslaust, að ég
minnist ekki á samfélag hans við
dýrð og stórmerki náttúrunnar.
Og í þessum auðuga innra heimi
bjó Páll af hógværð, viturleika og
svo tildurlaust að það er til eftir-
dæmis. Sjálfur var hann mjög
listhagur á vissum sviðum, eins og
ljósmyndataka hans og gullfallegt
bókband er til vitnisburðar um.
Réttilega var hann fagurkeri, í
góðri merkingu.
Ævi Páls Jónssonar er íhugun-
arverð. Hann ólst upp í Borgar-
firði fátækur piltur, gekk ekki
skólaveg, en fluttist unglingur til
Reykjavíkur og varð í byrjun
verzlunarmaður þar, en blaðamað-
ur 1941—53, eftir það bókavörður
til ársins 1980. Hann stóð framar-
lega í Bandalagi íslenzkra farfugla
og Ferðafélagi Islands, jafnframt
ritstjóri árbókar þess um mörg ár,
hin síðari. Milli tvítugs og þritugs
(1936) var hann orðinn sá ferða-
garpur að hann dreif sig suður á
meginland álfunnar, fór á reið-
hjólinu sínu um Þýzkaland og
Sviss, í menntunarskyni, og tók
mikið af myndum, en sagði mér
fyrir skemmstu að þær filmur
væru nú allar glataðar; kvað litlu
varða, þvi hann hefði verið svo
skammsýnn að mynda helzt lands-
lag hér og þar, landslag sem enn
væri á sínum stað; hefði verið
skynsamlegra að beina myndavél-
arauganu að mannaverkum sem
tortímdust í styrjaldarbálinu
fáum árum seinna. En slíkt er að
vera hygginn eftir á, og það viður-
kenndi Páll fúslega. Hann var þá
ungur og glaður farfugl, og hvers
vegna hefði hann átt að sjá fram í
tímann frekar en jarðarbúar
gerðu, upp og ofan? Annars skild-
ist mér að hann hefði byrjað að
taka ljósmyndir um 1930, margar
elztu filmur hans væru geymdar,
og er gott til þess að vita.
Sá maður sem var einu sinni fé-
lítill piltur úr sveit, án skóla-
göngu, hverfur nú í foldarfaðm við
þann orðstír, að hann hafi verið
einn bókfróðastur íslendinga á
vorri tið. Vantar þó mikið á að öll
sagan sé sögð með því. Eiginlega
finnst mér að Páll Jónsson væri
nú upp á síðkastið virtur sem
höfðingi af öllum bókelskum
mönnum. Hann átti og geysistórt,
markvert og jafnhliða fagurt
einkabókasafn. Var þar á ofan úr-
valsljósmyndari, og er myndasafn
hans vafalítið menningarsögu-
legur arfur.
Þótt ég fagnaði aldrei því láni
að ferðast með Páli vini mínum
um dali og fjöll Islands, sem er
saknaðarefni, þá auðnaðist mér að
eiga hann stund og stund að leið-
toga inn í veröld bókvísinnar,
einnig austur og vestur um sagnir
og ýmsa menn þessarar aldar sem
hann batt kynni við. Páll, maður
kyrrlátur, ef ekki hlédrægur, gat
orðið innilega hláturmildur og
skemmtinn á vinafundi. Það var
ekkert hrís að sitja heima hjá
honum, til dæmis á Þorláksmessu
fyrir jól, í hinu íðilfagra bóka-
safni, og njóta þess að hann tæki
fram bók og bók og sýndi manni;
spjalla svo við hann þess á milli
um „menn og listir"; kannski
stjarna í glasi. Einu sinni, þegar
hann var með afar fágætan prent-
grip í höndum spurði ég í fljót-
heitum, hvernig á því stæði að
hann hefði slíka bók uppi við, nú
þegar rummungsþjófar gengju
lausir um öll Reykjavíkurstræti.
„Fleiri hafa spurt mig sömu
spurningar," anzaði Páll hóglát-
lega — og bætti við nokkurn veg-
inn þessum orðum: „Ég vil hafa
eftirlætisbækur minar hjá mér,
upp á von og óvon; ég vil geta grip-
ið til þeirra, flett þeim hvenær
sem mig iangar til. Ég gæti vita-
skuld geymt þær í einhverju
bankahólfi, en þá er eins og ég
hafi hneppt þær í fangelsi. Ég hef
ekki yndi af því að eiga bók sem ég
þarf að sækja í bankahólf við og
við til þess að taka mér hana í
hönd, sama hvað hún er verð-
mæt.“
Bókmerki (Ex libris) Páls Jóns-
sonar bregður upp mynd frá
Húsafelli í Borgarfirði, unaðsreit í
landinu: Hvítt ferðatjald stendur
eitt og í friði hjá björk og renn-
andi vatni; fjærst í baksýn hvel
Eiríksjökuls, mjallahvitt eins og
tjaldið. Merkið stafar frá sér
þeirri útiveru í guðsgrænni nátt-
úru og meðal fjalla og firninda
sem var hið hálfa líf Páls, þrátt
fyrir bækur og bókasöfn — og aft-
ur bækur og bókasöfn.
Ég þori engum orðum að fara
um það, hvort leyfilegt muni að
túlka þetta bókmerki svo að Páll
Jónsson, innst inni, hafi verið
meira náttúrubarn en bókamaður.
Við ræddum það aldrei. En mér
virtist að hvaðeina sem íslenzkt
var, náttúrufar landsins og þjóð-
menntir, væri honum tvö andlit á
sama höfði, eins konar Janusar-
höfði, og sneri annað út til veðra
og vinda, hitt inn til híbýla og alls
þess er þau geyma, bóka meðal
annars.
Nú gengur Páll Jónsson til graf-
ar. Ég mun sakna hans jafnlengi
og ég veit í þennan heim.
Hannes Pétursson
Að gengnum Páli Jónssyni eru
íslenzkir bókasýslunarmenn svipt-
ir óumdeildum lærimeistara sín-
um, svo margvísum og réttvísum
að einstakt er.
Páll Jónsson hafði dálítið krefj-
andi nærveru. Fyrsta krafa hans
var ætíð að fara helzt nokkurs vís-
ari af hverjum mannfundi, gjarna
vildi hann eitthvað fá að vita, sem
honum var áður ókunnugt. í öðru
lagi vildi hann ekki fjalla per-
sónulega um samferðamennina,
nema af mjög jákvæðri nærfærni.
Það var ekki alltaf auðvelt að
uppfylla þessar kröfur. En hvetj-
andi nánd Páls kom þessu þó
furðu oft til leiðar — hvoru
tveggju.
Ég kynntist Páli fyrir næstum
þrjátíú árum, þegar ég hafði með
höndum örlítið aðstoðarsýsl hjá
Sigurði Benediktssyni miðlara
bóka og málverka. Og kynnin urðu
frekari, þegar ég sótti oft heim
Þorstein félaga hans Jósepsson.
Það voru miklar dáindisstundir í
stofu Þorsteins að heyra þá kump-
ána fjalla um bækur, höfunda og
leiða sögur útfrá efni verka og
túlka ungum fáráði. Það varð
manni ljóst á þessum stundum, að
þetta voru ástfangnir menn —•
báðir tveir: Ást þeirra beindist að
bókunum, efni þeirra og allri gerð,
pappírnum, bandi þeirra, letri,
svip og áferð.
Svo dó Þorsteinn á bezta aldri
og Páll hélt áfram göngu sinni.
Einn. Áhugaefni hans — auk
starfs og ferða í náttúru landsins,
hnigu öll að bókinni. Hann lifði í
henni og það var fallegt lif; í ein-
semd sinni saknaði hann einskis.
Páll var greiðafús maður og all-
ir gátu til hans leitað um fróðleik
og þekkingu — næstum sama,
hvort var á nóttu eða degi. Síðustu
þrjá áratugina hefur vart sá dag-
ur liðið, að ekki leituðu margir í
smiðju hans. Og hann leysti úr
vanda beiðenda af svo skilyrðis-
lausri elskusemi, að líkt var sem
honum sjálfum væri gerður stór-
greiði.
Og skyndilega er hann allur.
Þessi vorhugi meðal bókamanna.
Þetta tilgerðarlausa náttúrubarn.
Þessi víllausi og góðgjarni dreng-
ur, sem allir trega, sem þekktu.
Honum hlýtur að standa til
boða þokkaleg vist.
Bragi Kristjónsson
Þegar ég kom í stjórn Ferðafé-
lags Islands árið 1977 varð ég þess
fljótt áskynja, að félagið átti sér
nokkra máttarstólpa, sem töldu
það köllun sína að hlúa að félags-
starfinu á allan hátt og fórnuðu
oft miklum tíma í það starf. Mér
varð þá betur ljóst en áður, hversu
mikið sumir þýðingarmiklir þætt-
ir félagsstarfsins byggðust á þessu
fólki.
Einn af þessum mönnum var
Páll Jónsson. Einn þýðingarmesti
þátturinn í starfsemi félagsins er
útgáfa Árbókarinnar og veltur af-
ar mikið á því að vel takist til með
þá útgáfu. Segja má, að bókin sé
ásjóna félagsins, sem flestir sjá og
kynnast. Ritstjóranum er því mik-
ill vandi á höndum. Þetta starf
leysti Páll af hendi um 15 ára
skeið af þeirri einstöku smekkvisi,
sem hann var gæddur, og dugnaði
og árvekni, en allir þessir eigin-
leikar eru nauðsynlegir þeim, sem
hafa slíkt starf með höndum.
Þó þetta væri þýðingarmesta
starfið, sem Páll leysti af höndum
fyrir Ferðafélagið, og því minnist
ég þess hér, þá var ást hans til
félagsins slík, að hann lét sér annt
um allt félagsstarfið.
Það var því gott að starfa með
Páli að málefnum Ferðafélagsins.
Það reyndi ég þann tíma sem við
störfuðum saman. Hann var sí-
vakandi fyrir því, sem til bóta
mátti horfa í starfseminni, og
ráðhollur með afbrigðum og ein-
staklega laginn að koma ráðum
sínum á framfæri þannig, að
manni þætti gott að þiggja þau.
Einnig eftir að hann hvarf úr
stjórninni og hætti ritstjórn Ár-
bókarinnar hitti ég Pál oft og allt-
af var áhuginn sá sami á starf-
semi félagsins, og þótti mér eins
og áður mikill akkur í því að ræða
við hann um þau mál.
Um hið langa og mikla starf
Páls fyrir Ferðafélagið var ekki
ætlun mín að rita, það munu aðrir
gera. Með þessum línum vildi ég
að leiðarlokum færa honum þakk-
ir mínar fyrir okkar samstarf,
sem var mér svo mikils virði, og
forsjóninni fyrir að hafa mátt
kynnast þessum ljúfa manni.
Davíö Ólafsson
Þegar ég heyrði andlátsfregn
Páls Jónssonar, bókavarðar, brá
mér og varð strax í huga að ég
skuldaði honum kveðju í nokkrum
fátæklegum orðum um leið og
hann, sem varði ævi sinni að veru-
legum hluta til ferðalaga, leggur
upp í þá einu og sömu ferð sem
allra okkar bíður.
Minna en áratugur er síðan við
heilsuðumst fyrst og tókum tal
saman. Þó vorum við báðir
sprottnir úr sama jarðvegi og
raunar nágrannar, sveitadrengir
úr dölum Borgarfjarðar og lögðum
leið okkar til höfuðborgarinnar
þegar við uxum úr grasi. Rúmlega
tveggja áratuga aldursmunur sá
til þess að Páll var á brott úr hér-
aði þegar ég komst til vits og ára.
Dvöl mín í Reykjavík var aðeins
fáein skólaár og þá bar fundum
okkar ekki saman.
Æviferill Páls verður án efa
rakinn í einstökum atriðum af
öðrum minningariturum. Ég vil
aðeins láta í Ijósi undrun mína á
því hverju hann hlýtur að hafa
fengið áorkað í sjálfsnámi, því að
ekki veit ég til að hann hafi stund-
að skólanám utan þeirrar knöppu
uppfræðslu sem ætluð var strjál-
býlisbörnum á fyrstu áratugum
þessarar aldar. Þrátt fyrir það var
honum um árabil trúað fyrir
starfi auglýsingastjóra við dag-
blaðið Vísi og síðan gegndi hann
hátt í þrjá áratugi stöðu bóka-
varðar við Borgarbókasafnið. Að
hann skyldi hreppa það starf sýnir
hvers álits hann naut fyrir þekk-
ingu sína á íslenskum bókmennt-
um og tungu og þá ekki síður
bókfræði sem hann öðlaðist og
efldi með ástríðu sinni til bóka-
söfnunar sem sér stað í einka-
bókasafni hans sem ég trúi að sé
með hinum vönduðustu og mestu á
landi hér.
Annað áhugamál hans voru
ferðalög einkum innanlands um
byggðir og óbyggðir og jafnhliða
því iðkaði hann ljósmyndun svo að
hann varð þjóðkunnur af og nær
ótölulegur sá fjöldi mynda hans
sem birst hafa á prenti. Reyndar
er allt að því furðulegt að tveir
Borgfirðingar, nágrannar í upp-
vexti og á næsta líkum aldri
skyldu ná svo langt í þessum efn-
um sem þeir gerðu, Páll og Þor-
steinn Jósepsson.
í samræmi við hin síðasttöldu
áhugamál var Páll einn af mátt-
arstólpum Ferðafélags lslands. Á
þeim vettvangi var eðlilegt að
þekking hans og kraftar væru um
árabil virkjaðir við ritstjórn ár-
bókar félagsins. Þannig tókust
persónuleg kynni okkar þegar ég
fór að koma I framkvæmd þeirri
hugdettu minni að setja saman
árbók um Ódáðahraun.
Frá upphafi sýndi Páll mér
velvild og hlýhug, e.t.v. meiri en
ella vegna hins sameiginlega
borgfirska uppruna okkar. Mér
var það líka betra en ekki að eiga
leiðsögn hans og ráðgjöf vísa um
mér áður ókunn svið bókagerðar-
innar, bæði hlutverk mitt að
semja textann og hina tæknilegu
hlið að koma honum á prent. Til-
hlökkunarefni var að eiga stund
með Páli hvort heldur var á bóka-
safninu eða innan hinna bókum
þöktu veggja íbúðar hans á Bolla-
götu 5. Svo gjarna hefðu stundirn-
ar mátt vera fleiri sem ég fékk að
njóta hinnar víðtæku þekkingar
hans á svo mörgum sviðum sem
hann setti fram á sinn hlýlega og
hógværa hátt.
Einnig átti ég ferðir saman með
honum um öræfasvæði það sem til
meðferðar var í árbókinni. Þá
kynntist ég vinnubrögðum hahs
við ljósmyndunina, kröfum þeim
er hann gerði og kunnáttu hans í
því efni. Síðustu árin strjáluðust
fundir okkar um of. Við önnum
kafnir nútfmamenn gefum okkur
svo oft ekki tíma til að eiga félags-
skap við þá sem ekki eru bundnir
okkur brýnum erindum, hags-
munalegs eðlis. Tækifæri að hitta
slíkt fólk kemur seinna, hugsum
við.
Einn góðan veðurdag er það svo
of seint. Ég verð að fela pappírn-
um og prentsvertunni kveðju mína
og hinstu þökk til Páls fyrir
ógleymanleg kynni og hlýja vin-
áttu. Aðstandendum hans votta ég
samúð á sorgarstundu.
Megi hinsta för hans vel greið-
ast hvort heldur hún verður um
auðnargeim öræfa, vermdan sól-
arloga og vafinn tindrandi tíbrá,
eða gróin lönd borgfirskra sveita
undir mildu gróðurregni hins
blíða vormánaðar, skerplunnar.
Guðmundur Gunnarsson
Þar sem ég gjöri ráð fyrir að
ýmsir muni skrifa um bókavörð-
inn, ritstjórann, ljósmyndarann
og ferðagarpinn Pál Jónsson, og
þakka hans rnargháttuðu störf
fyrir land og lýð, þá læt ég nægja
að minnast persónulegra kynna og
sambands hans við Bókina með
stórum og litlum staf. Fljótlega
eftir að ég flutti til Reykjavíkur
1971 kynntist ég bókaverðinum
Páli Jónssyni á Borgarbókasafn-
inu og naut aðstoðar hans við efn-
isöflun vegna dagskrárgerðar af
ýmsu tagi og fann þá fljótt hvílík-
ur hafsjór hann var af fróðleik og
hvílíka lotningu hann bar fyrir
vönduðum bókmenntum.
Og þegar ég hóf störf í Bókinni
á Skólavörðustíg 6 með Snæ Jó-
hannessyni, þá kynntist ég fyrst
bókasafnaranum Páli Jónssyni, og
jafnframt bókbindaranum, bóka-
viðgerðamanninum, bókamats-
manninum og ráðgjafanum um
bækur og bókasöfnun. Það var
sama í hverju af þessum gervum
Páll var, allt var unnið af sama
örygginu og traustu handbragði,
svik voru ekki fundin á hans
munni og hollráða varð honum
aldrei vant ef spurt var ráða um
bækur og bókasöfnun. Hann naut
líka trausts og virðingar allra
góðra bókamanna.
Páll mun hafa verið níu ára er
hann fyrst festi sanna ást á bók,
sem hann eignaðist og upp frá því
var hann í tilhugalífi við bækur
því nær til hinstu stundar. Og
hvílíkt tilhugalíf. Fullt af ást, um-
hyggju, natni og djúpri lotningu.
Mörg var sú „Skáldan" sem Páll
var búinn að leita að síðustu blöð-
um í fyrir sig og aðra, árum og
áratugum saman og gjöra hana
þannig úr garði að hún gæti varð-
veitst áfram um aldir sem lfkust
því sem hún var fyrst. Einkasafn
Páls var ekki aðeins einstakt aö
fágætum bókum, heldur jafnframt
vegna fágæts handbragðs og
smekks sem aldrei skeikaði. Hver
sem sá það safn fór ekki samur
maður þaðan, heldur rfkari af
virðingu fyrir bókum og bókmenn-
ingu.
Því fór víðsfjarri að bókasöfnun
Páls væri bundin við eigið safn.
Hann hafði nákvæmlega jafnmik-
inn. áhuga fyrir að hjálpa vinum
sínum i hópi bókasafnara um
dýrgrip meðal bóka, síðustu blöðin
í fágæta bók eða lykilheftið í tor-
fyllt tímarit. Hann var á varð-
bergi allt sitt Iff fyrir sig eða aðra
ef upp á yfirborðið bárust fágætar
bókaleifar eða dýrmæt söfn, og
alltaf var hann að vinna sigra,
stundum auðunna, stundum varð
að baða af natni hvert blað bókar
sem aldalangur hrakningur hafði
rækilega sett sitt mark á og auka
við spássiur sem siggrónir fingur
genginna kynslóða höfðu eytt.
Eftir að Páll lét að störfum sem
bókavörður urðu heimsóknir hans
til okkar í Bókina tíðari. Hann
hafði áður metið bækur með Snæ
Jóhannessyni og skipt við hann
árum saman og fljótlega unnu
þeir saman við að meta þau söfn
sem við keyptum og auk þess
bókasöfn fyrir einkaaðila og
opinbera vegna skipta eða tjóna.
Þeim féll fádæma vel að vinna
saman og inni á kaffistofu áttum
við svo marga glaða og góða stund
með spakvitrum bókamönnum.
Þegar Páll kvaddi mig i síðasta
sinn lét hann mig skilja að hann
byggist ekki við að eiga aftur-
kvæmt af Borgarspitalanum, en
nú brá svo við að ég trúði honum
ekki og sagði að nú væri bara að
taka upp nýjan lífsstil og spara sig
dálítið. „Þá get ég ekki gengið
hratt lengur,” sagði hann að
bragði og ég las milli línanna. Án
þess ekkert líf. Og þar með var
langri sigurgöngu hans i þágu
bóka og bókamanna lokið án þess
að hann hægði nokkurn tíma á
ferðinni. Eftir fáar mínútur flutti
vinur hans, séra Ragnar Fjalar,
hann á Borgarspítala og að þrem-
ur sólarhringum liðnum var hann
allur. Það er ekki við hæfi að bera
á torg það áfall sem andlát Páls er
okkur í Bókinni á Laugavegi 1,
slíkur hollvættur sem hann var,
en ég vil votta aðstandendum hans
og öllum bókavinum sem þekktu
hann innilega samúð.
Gunnar Valdimarsson
Páll fæddist að Lundum í Staf-
holtstungum og voru foreldrar
hans Ingigerður Kristjánsdóttir
og Jón Gunnarsson, þá húshjón