Morgunblaðið - 20.08.1985, Blaðsíða 40

40
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 20. ÁGÚST 1985
Aldarminning:
Þorsteinn M. Jónsson
Þorsteinn Metúsalem Jónsson
lifði mestu breytingatíma sem
gengið hafa yfir íslenska þjóð.
Hann var fæddur á harðindaskeiði
seint á 19. öld og alinn upp í lág-
reistum torfbæ; en þegar hann
andaðist í hárri elli hafði ný tækni
fært þjóð hans björg í bú og glæsi-
leg húsakynni. í bernsku hans
bjuggu íslendingar við þröngsýna
erlenda stjórn, en þegar hann
hvarf af þessum heimi var ísland
löngu orðið frjálst og fullvalda
ríki. Kröpp kjör mótuðu hann á
ungum aldri, en sjálfur átti hann
hlut að framsókn þjóðar sinnar til
sjálfsforræðis, bættra lífskjara og
fjölbreyttrar menningar.
Þorsteinn M. Jónsson og jafn-
aldrar hans hafa stundum verið
nefndir „aldamótamenn", af því að
þeir komu til starfa á morgni
nýrrar aldar. Þeir voru kallaðir
fram með herhvöt Hannesar Haf-
steins:
Sú kemur tið er sárin foldar gróa,
sveitirnar fyllast, akrar hylja móa,
brauð veitir sonum móðurmoldin frjóa,
menningin vex í lundi nýrra skóga.
Aldamótamennirnir hlutu að
brjótast áfram, af eigin rammleik,
ef þeir vildu menntast og auðgast
og bæta land sitt og þjóð. Ef þeir
fengu nokkra tilsögn, þá námu
þeir á fáum vetrum meira nám en
unglingar gera nú í níu ára
skyldunámi. Þeir efldust við
áreynsluna eins og allir sannir
erfiðismenn og íþróttamenn, og
svo þrekmiklir gerðust þeir að síð-
an bognuðu þeir aldrei hversu
mjög svo á móti blés. En þessi
harði unglingaskóli var þó ekki
með öllu annmarkalaus. „Ég helc)
að ég hafi orðið verri maður af þvi
að ég var svo fátækur í æsku,“
heyrði ég föður minn segja einu
sinni á efri árum sínum. Ekki vil
ég halda því fram að hann hafi
sagt þetta satt; en hitt er víst að
aldamótamenn voru að sumu leyti
ólíkir okkur yngri mönnum, börn-
um sínum og barnabörnum, sem
fengið hafa allt upp í hendurnar
að kalla má. 1 okkar augum eru
þeir einarðir menn, stefnufastir
og ráð-ríkir. Og það var Þorsteinn
M. Jónsson, hann var í sannleika
stefnufastur og ráðríkur:
Svo megum sjá
sér ryðja tálmunum frá
menn þá er miklu afkasta.
En í þá daga voru menn líka
„svo gæfusamir að eiga hugsjón-
ir,“ eins og einhver yngri maður
hefur komist að orði. í sálu Þor-
steins brann hugsjóna-eldurinn til
hinstu stundar — eldur félags-
hyggju, samvinnustefnu, bindind-
ishreyfingar og frelsisbaráttu. í
elli sinni horfði hann fúslega um
öxl, gladdist við minningar og rifj-
aði þær upp til fróðleiks yngri
mönnum. En aldrei var hann með
sýting yfir ósigrum eða nöldur í
Blómastofa
fíiðfinm
Suðurtandsbraut 10
108 Reykjavík. Sími 31099
Opiö öll kvöld
tll kl. 22,- elnnlg um helgar.
Skreytingar við öll tilefni.
Gjafavörur.

garð gamalla andstæðinga, í
mesta lagi að hann henti að þeim
góðlátlegt gaman. Hann stóð föst-
um fótum í íslenskri fortíð, í ver-
öld fornsagna og þjóðsagna, en
hann horfði fram — út — upp.
Hann var fæddur á Útnyrðings-
stöðum á Völlum 20. ágúst 1885.
Faðir hans var Jón Ólason bónda
ísleifssonar á Útnyrðingsstöðum,
en móðir Viðborg Þorsteinsdóttir
Mikaelssonar skálds frá Mjóanesi.
{ bókinni Faðir minn sem út kom
1950 hefur Þorsteinn lýst uppvaxt-
arárum föður síns á Útnyrðings-
stöðum, hvernig hann var látinn
vaka yfir túni á vorin, 7 eða 8
vetra, og mátti ganga berfættur
þegar áfall var svo að hann bleytti
ekki plögg sín. Honum var kennt
að lesa, en aðra tilsögn fékk hann
enga. Þó lærði hann að skrifa af
sjálfsdáðum, bjó sér til blek úr
sóti og skar penna úr hrafnsfjöð-
ur. Dönsku lærði hann að skilja á
bók án nokkurrar tilsagnar eins
og fleiri greind íslensk ungmenni I
þá daga. í þessum þætti er Þor-
steinn öðrum þræði að segja sögu
sína sjálfs, enda voru þeir feðgar
fæddir og upp aldir á sama bæ og
höfðu fyrir augum hinn sama
fagra fjallahring og kjarri vöxnu
flesiur.
„I engu vildi hann vamm sitt
vita“ nefnir Þorsteinn þennan
minningaþátt um föður sinn.
En sumt varð þó ólíkt með þess-
um tveimur austfirsku feðgum,
enda skildi það á milli að Þor-
steinn þroskaðist á nýrri öld. Fað-
irinn sætti sig við hlutskipti bónd-
ans og vildi hafa bóklestur og
brauðstrit í réttu mundangshófi,
en sonurinn stefndi „upp yfir fjöll-
in háu“. Hugur hans hneigðist
snemma eindregið að lestri og
lærdómi. Þegar Jón Ólason fékk í
fyrsta sinn að fara í kaupstað
keypti hann sér klaufhamar fyrir
upptíninginn sinn, enda gerðist
hann síðar hinn mesti hagleiks-
maður; en fyrir sinn ullartíning
keypti Þorsteinn sér bók í fyrstu
kaupstaðarferðinni. Þegar heim
kom vitnaðist um bókina, og
reyndi faðir hans þá að sýna hon-
um fram á að sá yrði aldrei ríkur
sem eyddi peningum sínum í bæk-
ur. „En þrátt fyrir predikanir föð-
ur míns héldu bókakaup mín
áfram, en hann komst að þeim
þegar hann bað mig að lána sér
eitthvað að lesa,“ bætir Þorsteinn
við.
Bókasöfnun hans var var líka
sprottin af biturri reynslu: hann
þekkti hvað það var að hafa enga
ólesna bók að gripa til þegar
tómstundir gáfust frá heimilis-
vinnunni. íslendingasögurnar
voru þá og jafnan síðar eftirlæti
hans, en hann kveið þeim degi er
hann væri búinn að læra þær
utanbókar og gæti því ekki notið
þeirra lengur. í hinni lágreistu
baðstofu sem faðir hans hafði
byggt varð til vísirinn að hinu
mikla bókasafni hans, einhverju
stærsta bókasafni sem nokkru
sinni hefur verið í eigu einstaks
manns hér á landi. Það er því vel
við hæfi að Þorsteinn hafði í bók-
amerki sínu mynd af gamla bæn-
um á Útnyrðingsstöðum.
Átján vetra gamall réðst Þor-
steinn til náms í Möðruvallaskóla,
sem þá var nýfluttur til Akureyr-
ar eftir húsbruna á Möðruvöllum,
og stundaði þar nám í tvö ár svo
sem reglur skólans mæltu fyrir.
Hópurinn sem útskrifaðist vorið
1905 var ekki stór, aðeins 12 nem-
endur, en flestir þeirra urðu síðar
þjóðkunnir menn. Næstu árin
stundaði Þorsteinn kennslu á
Seyðisfirði og Akureyri og tók þá
einnig að gefa sig að félagsmálum.
Hann var einn af stofnendum
fyrsta ungmennafélagsins á ís-
landi, Ungmennafélags Akureyr-
ar, árið 1906, og siðan beitti hann
sér fyrir stofnun hins fyrsta ung-
mennafélags í átthögum sínum
fyrir austan. Um sömu mundir
gekk hann í Góðtemplararegluna
og var einlægur stuðningsmaður
hennar alla ævi, skeleggur boðberi
bindindis og hófsemdar, ekki síst í
kennslustörfum sínum.
Að loknu námi á Akureyri fýsti
hann að halda áfram á náms-
brautinni, helst að sigla til út-
landa og nema sagnfræði. En fá-
tæktin vængstýfði þá von. Hins
vegar hélt hann til Reykjavíkur
haustið 1908, févana með öllu, og
settist í efsta bekk hins unga
Kennaraskóla og lauk þaðan prófi
vorið 1909. Um haustið eftir, þann
26. október, gekk hann að eiga
átján vetra stúlku, fríða og gáf-
aða, Sigurjónu Jakobsdóttur frá
Básum í Grímsey, og reistu þau bú
á Bakkagerði í Borgarfirði eystra.
Þau bjuggu saman í nær 67 ár, uns
dauðinn skildi leiðir um sinn.
Þeim varð 11 barna auðið, níu
komust til fullorðins ára og lifa öll
enn á hundrað ára afmæli föður
síns.
Auk þess ólu þau upp tvö barna-
börn, og er allur þessi ættbálkur
mikill og myndarlegur. Framan af
árum var sem vænta má margt í
heimili og gestkvæmt mjög sam-
fara umsvifum Þorsteins og
rausnarskap. Og þá var ekki alltaf
um það spurt hvernig á stæði hjá
húsfreyju. En hafi Þorsteinn á
stundum gert miklar kröfur til
konu sinnar, þá vissi hann líka að
hún var honum samhuga í stór-
mennsku og hjálpfýsi. Hann kunni
vel að meta gáfur hennar og
treysti dómgreind hennar betur en
flestra annarra. Hún mun hafa
lesið handrit flestra bóka sem
hann tók til útgáfu og verið með í
ráðum um val þeirra. Oft örvaði
Sigurjóna bónda sinn til að kaupa
bækur sem voru heldur í dýrara
lagi. Hún vissi að hann þurfti
slíkrar hvatningar við, því að
hann hafði hvorttveggja til að
bera: hyggindi í fjármálum og ást
til bókanna. Enn er Sigurjóna ung
í anda og ásjónu, þótt komin sé
nokkuð á tíræðis aldur og fætur
teknir að stirðna. Minni hennar
virðist óbilandi, og er ljúft yngra
fólki að hlýða á frásagnir frá
margbreyttu lífi hennar og fræð-
ast um liðna tíð. Fyrir tveimur ár-
um ritaði Gylfi Gröndal minn-
ingabók hennar og gaf út á prent.
Heiti bókarinnar eitt sér lýsir
þessari bjartsýnu aldamótakonu:
Björtu hliðarnar nefnist bókin sú.
í Borgarfirði stofnaði Þorsteinn
unglingaskóla við komu sína 1909,
og árið eftir tók hann jafnframt
við stjórn barnaskólans. Veitti
hann báðum skólunum forstöðu og
kenndi við þá til 1919. Jafnframt
rak hann búskap og útgerð um
skeið, og þau hjónin efidu marg-
víslegt félagslíf á Borgarfirði. Á
Þorstein hlóðust trúnaðarstörf
fyrir hrepp og sýslu, og þar kom
að hann var kjörinn alþingismað-
ur Norðmýlinga haustið 1916,
rúmlega þrítugur að aldri; og
tveimur árum seinna var hann
fenginn til að stjórna nýstofnuðu
kaupfélagi á Borgarfirði.
Öllum þessum umsvifum fylgdi
mikil risna og kostnaður, og jafn-
framt fór barnahópurinn stækk-
andi. Þar kom að Þorsteini þótti
þröngt um sig á Borarfirði, og
vildi leita annarrar atvinnu og
umhverfis sem byði fleiri úrræði.
Árið 1921 fluttist hann með fjöl-
skyldu sína til Akureyrar og gerð-
ist kennari við barnaskólann þar í
bæ. Jafnframt kennslunni hafði
hann margvisleg umsvif önnur.
Hann var, sem fyrr segir, alþing-
ismaður frá 1916, en hélt þing-
mennskunni aðeins til 1923 — því
miður, hafa margir sagt. Hann
rak öðru hverju búskap í nágrenni
Akureyrar, fyrst í Skjaldarvík í
tvö ár og síðan á Svalbarði í fimm
ár, 1934—39. Árið 1923 keypti
hann bókaverslun á Akureyri og
rak hana til 1935. Mest var þó um
það vert að árið 1924 hóf hann
sjálfstæða bókaútgáfu og rak
hana um áratuga skeið, allt fram
á elliár.
Árið 1929 veiktist Þorsteinn af
illkynjaðri meinsemd í hálsi.
Hann sigldi til Kaupmannahafnar
að leita sér lækninga, og voru
bæði raddbönd hans numin brott.
En þegar heim var komið tók
sjúkdómurinn sig upp aftur, og
munu fáir hafa hugað honum líf.
En kjarkurinn og bjartsýnin
brugðust honum ekki fremur en
endranær. Hann dreif sig aftur til
Hafnar, var skorinn upp tvívegis
og beittur geislum á Finsensstofn-
uninni. Og sigurinn vannst, hann
kom heim albata árið 1931. Hinn
snjalla danska lækni sem skar
hann upp kallaði hann með réttu
lífgjafa sinn og hélt tryggð við
hann meðan báðir lifðu. Þorsteinn
þótti þegar í skóla mikill mælsku-
og ræðumaður og héldu nú flestir
að því væri lokið þegar röddin var
brostin. En hann sté yfir þennan
þröskuld eins og aðra. Honum
tókst að þjálfa talfæri sín svo vel
að hvísl hans heyrðist greinilega,
jafnvel yfir stóra samkomusali.
Flestar sínar kunnu ræður hélt
hann eftir að hann hafði misst
sjálft hljóðfæri raddarinnar.
Árið 1935 hvarf Þorsteinn frá
barnaskólanum og gerðist skóla-
stjóri Gagnfræðaskóla Akureyrar.
Skólinn var þá aðeins fimm ára
gamall og hafði átt erfitt upp-
dráttar, enda var slíkt ekki eins-
dæmi um íslenskar menntastofn-
anir á þessum krepputímum. En
með tilkomu Þorsteins skipti brátt
um, og skólinn tók að eflast jafnt
og þétt. Þá skorti hann húsnæði,
og er svo sagt að Þorsteinn hafi
iátið kjósa sig í bæjarstjórn Akur-
eyrar 1942 til að geta byggt yfir
skólann sinn. Það gekk hvort-
tveggja greiðlega. Eftir eitt ár var
tekið að kenna í hluta hússins, og
þrem árum síðar stóð það albúið,
eitt hið myndarlegasta gagn-
fræðahús á landinu á þeim tíma.
En Þorsteinn losnaði ekki úr bæj-
arstjórninni úr því að hann var
þangað kominn. Hann sat þar til
1956, er hann var fluttur í annan
landsfjórðung, og var forseti bæj-
arstjórnar óslitið frá 1944.
Gagnfræðaskólanum stýrði
Þorsteinn uns hann hlaut að láta
af embætti fyrir aldurs sakir 1955.
Þá skiptu þau hjónin enn um að-
setur og fluttust til Reykjavíkur
þar sem þau bjuggu síðan. Enn
naut Þorsteinn tróðrar heilsu í
mörg ár. Varði hann þá tímanum
til ritstarfa, til að sinna útgáfunni
og þó einkum til að auka og bæta
hið mikla bókasafn sitt, sem átti
hug hans allan á síðustu árunum.
Þá var líkaminn nokkuð tekinn að
hrörna, en andlegir kraftar hans
héldust nálega óskertir til hinstu
stundar. Hann andaðist á Vífils-
stöðum 17. mars 1976, sjö mánuð-
um betur en níræður.
Margt og maklegt hefur verið
um Þorstein skrifað, bæði fyrr og
síöar. Þá hefur mönnum orðið
starsýnt á hin furðulegu afköst
hans, og eins á hitt hve þjóðleg
verk hans hafa verið — og þjóð-
inni nytsamleg. Hann var „tvíefld-
ur að viljastyrk og afköstum," seg-
ir Gísli Jónsson í bókinni 1918.
„Starfsævi Þorsteins hefir verið
svo margþætt að undrum sætir, og
má með sanni segja að hver þáttur
ævistarfsins hefði nægt hverjum
meðal manni," segir Jakob Jóns-
son í afmælisgrein um hann nír-
æðan. Og Davíð skáld Stefánsson
mælti í ræðu við brottför Þor-
steins frá Akureyri: „Ég hef
minnst hans örlítið sem kennara,
skólastjóra, fræðimanns, rithöf-
undar, ritstjóra, bókaútgefanda en
auk þess hefur hann verið bóksali,
bóndi, alþingismaður, forseti bæj-
arstjórnar, sáttasemjari í kaup-
deilum, verið í ótal félögum og
nefndum sem ég kann ekki að
nefna, og setið óteljandi fundi.
Hvernig fer einn og sami maður
að anna öllum þessum ósköpum?
Þarf hann aldrei að hvílast? Aldr-
ei að sofa? Ég freistast til að
halda að hér hafi verið að verki
margra manna maki, og vel mætti
þjóð vor eignast aðra slíka at-
hafnamenn."
Margt stuðlaði að þessum frá-
bæru afköstum Þorsteins. Hann
var að eðlisfari skarpgreindur og
minnugur, í senn fljótvirkur og
vandvirkur. Reikningsmaður var
hann ágætur og þjálfaður í þeirri
íþrótt af ævilangri iðkun. Hann
gat leikið sér að því að gera tvennt
eða jafnvel þrennt í senn: færa
reikningsbækur skóla eða fyrir-
tækis, ræða við gesti af óskiptum
áhuga — og jafnvel hlusta á út-
varpið um leið. Hann var algjör
bindindismaður á tóbak og áfengi.
Hann vann langan vinnudag og
lifði langa ævi. Og hann átti frá-
bæra eiginkonu sem skóp honum
friðsælt og farsælt heimili og átti
beinan þátt í mörgum þeim verk-
um sem honum voru einum eignuð
opinberlega.
Meðal æviverka hans má hik-
laust telja fyrst starf kennara og
skólastjóra. Hann var fyrst menn-
ingarberi í litlu plássi I átthögum
sínum austan lands, en síðan
stýrði hann stórum skóla í höfuð-
stað Norðurlands. „Einu sinni
varð ég skólastjóranum samferða
spölkorn upp gilið, er hann var á
leið í kennslustund,“ segir Davíð
skáld í fyrrnefndri ræðu. „Hann
var léttur á sér og fagnandi og
kvaðst hlakka til hverrar kennslu-
stundar ... Þeim sem ganga til
starfs með slíku hugarfari hlýtur
að verða mikið ágengt. En það
grunaði mig að hann hefði í þess-
ari kennslustund ætlað að fræða
nemendur sína um fornar hetjur
og önnur stórmenni sögunnar."
„Þó að Þorsteinn léti sér annt
um ytri kjör skólans, búnað og
starfsaðstöðu, var honum ekki
minna kappsmál að styrkja inn-
viðina, skólastarfið sjálft, skóla-
andann, skólabraginn," segir
Sverrir Pálsson samkennari hans
og síðar skólastjóri Gagnfræða-
skólans. „Hann rækti alltaf af
fullkomnum trúnaði hið tvíþætta
hlutverk skólans, fræðslu og upp-
eldi, og honum var ljóst að hvor-
ugt mátti vanta. Áhrif hans sjálfs
á kennara og nemendur voru mik-
il, og hollur andi fylgdi honum
hvarvetna. Skyldurækni, reglu-
semi og hófsemi voru þær höfuð-
dyggðir, sem hann brýndi fyrir
öðrum með fordæmi sínu og í
skólaræðum sínum, sem voiu
orðnar margar og um margvísleg
efni, því að árum saman hafði
hann erindaflutning fastan lið á
stundaskrá og sá ýmist um hann
sjálfur eða fékk aðra, kennara eða
gesti, til að flytja nemendum talað
orð. Efnið sótti hann á mörg mið,
svo sem í íslenskar fornsögur eða
Legsteinar
Ymsar gerðir
Marmorex
Steinefnaverksmiðjan
Helluhrauni 14 sími 54034
222 Hafnarfjörður.