Morgunblaðið - 26.06.1986, Blaðsíða 29

28
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 26. JÚNÍ1986
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 26. JÚNÍ 1986
pt0tj0iiití Útgefandi nMðMfr Árvakur, Reykjavík
Framkvæmdastjóri Haraldur Sveinsson.
Ritstjórar Matthías Johannessen, Styrmir Gunnarsson.
Aðstoöarritstjóri Björn Bjarnason.
Fulltrúar ritstjóra Þorbjörn Guömundsson, Björn Jóhannsson, Árni Jörgensen.
Fréttastjórar Freysteinn Jóhannsson, Magnús Finnsson, Sigtryggur Sigtryggsson, Ágúst Ingi Jónsson.
Auglýsingastjóri Baldvin Jónsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aðalstræti 6, sími 691100. Auglýsingar:
Aöalstræti 6, sími 22480. Afgreiösla: Kringlan 1, sími 83033.
Áskriftargjald 450 kr. á mánuöi innanlands. í lausasölu 40 kr. eintakiö.
Alþingi
o g Þingvellir
Skömmu fyrir þinglausnir í vor
samþykkti Alþingi ályktun,
þar sem forsetum þingsins er falið
að vinna að athugun á því með
hvaða hætti verði af hálfu Al-
þingis minnst þúsund ára afmælis
kristnitökunnar hér á landi. í
framsögu fyrir ályktuninni sagði
Þorvaldur Garðar Kristjánsson,
forseti Sameinaðs þings, að eink-
um hefði komið til tals að Alþingi
noti tilefni þúsund ára afmælisins
til ráðstafana og framkvæmda,
sem efla mættu tengsl þess við
hinn foma þingstað. Hann taldi,
að slíkt mætti í senn treysta
Alþingi í vitund þjóðarinnar og
auka reisn þess. -
Ályktun Alþingis er vissulega
tímabær, enda era ekki nema
fjórtán ár til afmælis kristnitök-
unnar, sem er einhver mikilvæg-
asti atburður í sögu íslendinga.
Þingvellir voru vettvangur fyrir
hvort tveggja, kristnitökuna árið
1000 og stofnun Alþingis árið
930, og þess vegna er ekki óeðli-
legt að málefni þingsins séu
mönnum ofarlega í huga, þegar
hátíð er haldin þar. Á þjóðhátíð-
inni 1974, þegar minnst var 1100
ára afmælis Islandsbyggðar, þótti
t.d. við hæfí, að efna til sérstaks
þingfundar við Öxará. Þetta sýnir,
hversu náin tengsl þings og Þing-
valla era í hugum okkar.
Þingvellir draga að sjálfsögðu
nafn sitt af hinu foma þingi, sem
þar var háð. Nú hefur Alþingi
setið í Reykjavík frá endurreisn
þess um miðja síðustu öld og
samkeppni sú, sem nú stendur
jrfir, um viðbótarhúsnæði fyrir
þingið er við það miðuð, að það
verði áfram staðsett við Austur-
völl í Reykjavík. Að því kann þó
að koma, að menn velti því fyrir
sér í fullri alvöra hvort flytja beri
þingið á ný til Þingvalla. Inn á
þetta atriði var komið í mjög
forvitnilegu viðtali við Þorvald
Garðar Kristjánsson hér í blaðinu
á þjóðhátíðardaginn. Þar kom
fram, að í þessu efni era menn
ekki aðeins að hugsa um það að
núverandi alþingishús verði
óhentugt í framtíðinni, heldur
fyrst og fremst að velta vöngum
ýfir hug þjóðarinnar til Þingvalla.
Enginn vafi leikur á því, að Islend-
ingar líta á Þingvelli sem helgi-
stað, enda hafa þar orðið mestu
örlagaatburðir í sögu þjóðarinnar.
Þorvaldur Garðar bendir á það í
viðtalinu, að hugur þjóðarinnar til
Þingvalla hafí ekki aðeins komið
fram í orði. „Fram um miðja síð-
ustu öld og allt fram til aldamóta
vora haldnir svokallaðir Þing-
vallafundir. Þetta voru þjóðmála-
samkomur, sem áttu ríkan þátt í
að efla þjóðemisvitund og sam-
takamátt íslendinga. Þá ber hátt
þær hátíðir, sem þjóðin hefur efnt
til á hinum foma þingstað. Þannig
eru þjóðfundir og þjóðhátíðir
haldnar á Þingvöllum við Öxará,“
sagði hann.
Þorvaldur Garðar Kristjánsson
leggur hins vegar á það áherslu
í viðtalinu, að ákvörðun um flutn-
ing Alþingis til Þingvalla sé ekkert
dægurmál. Það skuli heldur ekki
rasað um ráð fram. Tíminn vinni
með málinu í margföldum skiln-
ingi. Þegar þjóðin fínni sig um-
komna muni hún í lotningu fyrir
Alþingi við Öxará endurreisa hinn
foma þingstað.
Hugmyndin um Alþingi á Þing-
völlum er að sjálfsögðu ekki ný.
Hún var mikið ágreiningsefni á
síðustu öld, þegar þingið var
endurreist. Fjölnismenn undir
forystu Tómasar Sæmundssonar
vildu þá, að Alþingi yrði háð á
Þingvöllum, en sú skoðun náði
ekki fram að ganga og meðal
þeirra sem eindregnast mæltu
gegn henni var Jón Sigurðsson
forseti. Hann talaði þá í nafni
raunsæisins og taldi of mikinn
kostnað og ómak, miðað við þá-
verandi aðstæður, fylgja þing-
haldinu við Öxará. Hann útilokaði
hins vegar ekki flutning síðar
meir og skrifaði beinlínis, að hann
hefði tekið það „sem merki til
þjóðaranda og þjóðkjarks, ef al-
þýða hefði alment tekið sig fram
um að beiðast þess, að Alþingi
væri sett á Þingvelli . . .“ Að-
stæður til samgangna og fjar-
skipta era nú svo gerbreyttar
miðað við síðustu öld, að önnur
rök verður að færa fyrir þinghaldi
í Reykjavík nú en þá. Augijóslega
koma þá fyrst upp í hugann ýmsar
hagkvæmnis- og fjárhagsástæð-
ur, sem full ástæða er til að gefa
gaum. Líklega munu þær hins
vegar vera léttvægar fundar, ef
„þjóðarþrek og þjóðarandi heimta
þinghald á Þingvöllum", eins og
komist hefur verið að orði. Hvort
til þess kemur, að þjóðarviljinn
beinist í þá átt, getur sagan ein
skorið úr um.
Það er unnt, 'að treysta hin
sögulegu bönd Alþingis og Þing-
valla með ýmsu öðra móti, en að
þingið sitji þar meðan það starfar.
Það má t.d. hugsa sér, að alþingis-
hús verði reist við Öxará, þar sem
þingsetning og þinglausnir færa
fram, og þar gæti verið staður
fyrir mikilvægar móttökur Al-
þingis, forseta og ríkisstjómarinn-
ar. Þorvaldur Garðar Kristjánsson
vakti einmitt máls á þessu atriði
í framsöguræðu sinni fyrir áður-
nefndri þingsályktunartillögu um
þúsund ára afmæli kristnitökunn-
ar. Þessi hugmynd er mjög áhuga-
verð og við hæfí að forsetar Al-
þingis íhugi hana og leiti eftir
viðbrögðum við henni. En þegar,
og ef, til einhverra slíkra fram-
kvæmda kemur skiptir miklu, að
einhugur ríki meðal þings og þjóð-
ar. Alþingi og Þingvellir eru meðal
homsteina í þjóðartilvera okkar
og varfæmi, eins og sú sem for-
seti Sameinaðs þings hefur sýnt,
er vissulega við hæfí í öllum mál-
efnum þeirra.
Danskir rithöfundar
blása til orrustu
Sætta sig ekki við kjör sín
„Hvers vegna er ekki bara mér
heldur öllum þeim sem fást við
ritstörf borgað svo illa fyrir vinnu
sína að þeir hafa ekki efni á að
stunda hana? Hvers vegna á að
svelta mann inn í hina rómantísku
goðsögn um rithöfundinn fátæka
sem alltaf brýst út og slær í gegn?
Sama á hverju gengur. Goðsögn
sem æpir af falsi þegar Iitið er á
hvert stefnir í dönskum fagur-
bókmenntum."
Þetta ramakvein rak danski rit-
höfundurinn Pelle Goldin upp í Berl-
ingske Tidende í vor. Hann var einn
þeirra rithöfunda sem gengu fram
fyrir skjöldu til að upplýsa almenn-
ing og ráðamenn um kjör, eða öllu
heldur ókjör, danskra rithöfunda.
Gengust þeir fyrir opnum fundi með
stjórnmálamönnum þar sem rit-
höfundar vitnuðu um fjárhag sinn.
Af þessu spannst mikil umræða í
fjölmiðlum og mikla athygli vakti
þegar rithöfundurinn Carsten Nag-
el upplýsti að á tímabili hefði hann
haft í sig með búðarhnupli.
Duglegiir en fátækur
Dagblaðið Politikenfór á stúfana
og kannaði kjör höfundarins Erik
Stinus. Sá er 51 árs og hefur skrif-
að 22 bækur á 28 árum. Getur
hann einbeitt sér að skáldskapnum?
Nei, það getur hann ekki, þó
hann segist geta lifað af ritvélinni.
En til að geta brauðfætt sig og
þijú böm þarf hann að gera margt
fleira en að skálda, s.s. að þýða
bækur og kvikmyndir, stunda bók-
menntaráðgjöf og halda fyrirlestra
í skólum. Þetta þarf hann að gera
þrátt fyrir það að honum hafí fyrir
nokkram árum verið tryggð allt að
62ja þús. dkr. (312 þús. ísl.) laun
úr ríkissjóði árlega. Hann fær nefni-
lega ekki nema 20 þús. dkr. (100
þús. ísl) fyrir útlán á bókasöfnum
á ári hveiju og fyrir nýja ljóðabók
fær hann í mesta lagi 3 þús. dkr.
(15 þús. ísl.). Þetta eru að sögn
Politiken miklu lægri laun en iðn-
verkamaður hefur fyrir helmingi
stjdtri vinnudag. Samt tilheyrir
Stinus efri miðstétt rithöfundanna.
Hvemig skyldu þessi kjör fara
með sjálfsvirðinguna?
„Þegar ég fæ ávísun upp á til
dæmis 77 dkr. (387 ísl. kr.) frá
forlagi, uppgjör frá árinu á undan,
fínnst mér ég stundum vera algjör-
lega misheppnaður maður sem sé
varla til,“ segir Stinus.
Það er Ijóst að margir rithöfund-
ar veigra sér við að kvarta af ótta
við píslarvættishlutverkið. „Það er
erfítt að halda sjálfsvirðingu sinni
þegar maður þarf stöðugt að sýna
götótt nærfötin," segir skáldkonan
Bente Clod í viðtali við Berlingske
Tidende. „Það grefur undan sjálfs-
virðingunni að vera alltaf með betli-
staf. Sérstaklega hafa karlmennim-
ir haldið aftur af sér, vilja ekki
stilla sér upp sem höfundum sem
ekki selja.“
Þeir eru reyndar fáir sem selja
vel, því samkvæmt upplýsingum
Hans Hansens, formanns danska
rithöfundasambandsins, er einungis
um tylft danskra rithöfunda sem
þénar álíka og iðnverkamaður.
Skáld í Iandi
skollaeyrna
Menn hafa sem sagt komist að
þeirri niðurstöðu að erfitt eða jafn-
vel ógerlegt sé að vera alvarlegur
rithöfundur í Danmörku nú um
stundir. Flestir danskir rithöfundar,
sér í lagi af yngri kynslóð, búi við
ótryggar aðstæður í leiguhúsnæði
og lifí í stöðugum ótta við rukkara
og ófyrirséð útgjöld. Afleiðingin
verði oft sú að menn missi móðinn,
rændir bæði vinnunæði og vinnu-
löngun.
Margir rithöfundar skulda tugi
þúsunda dkr. í skatt. Danska
skattakerfíð byggist á því að menn
hafí fastar tekjur og þess vegna
verður rithöfundurinn að borga jafn
hátt hlutfall af stopulum launum
sínum og þeir sem fá reglulega
útborgað. Bente Cold skuldar t.d.
90 þús. dkr. (450 þús. ísl.) í skatta.
Hún sér ekki fram úr sínu dæmi,
jafnvel þótt hún skrifaði metsölubók
á morgun. Henni fínnst landar sínir
sinnulausir um bókmenntir og það
hvarflar að henni að hætta baslinu
og fara að kenna.
Samdráttur
Það sem veldur m.a. versnandi
kjöram danskra rithöfunda er
samdráttur í sölu fagurbókmennta.
Munar þar mest um minnkandi
innkaup bókasafnanna, en þau hafa
keypt um þriðjung upplaganna.
Kaupa þau nú færri titla og færri
eintök af hveijum titli (þetta varð
svo aftur til þess að útlán safnanna
drógust saman um 3% á síðasta
ári). Afleiðingin hefur orðið minnk-
andi upplag bóka, en fleiri titlar.
Algengt upplag fagurbókmennta er
nú talið vera um 1500 eintök, en
var um 2000 eintök fyrir nokkram
árum, að sögn talsmanns danska
rithöfundasambandsins. Fjöldi
nýrra titla hefur aftur á móti tvö-
faldast á síðasta áratug og er nú
orðinn um 10 þús. á ári. Þar við
bætast svo endurútgáfur, sem telja
um 5 þús. titla. Af nýjum titlum
eru um 2.200 í flokki fagurbók-
mennta, þar af um helmingur eftir
danska höfunda.
Samkvæmt upplýsingum frá Fé-
lagi danskra bókaútgefenda hafa
heildartekjur af bóksölu aukist jafnt
og þétt undanfarin ár, úr t.d. 1.459
milljörðum dkr. 1981 í 1.767 millj-
arða 1984. Ef verðbólga er hins
vegar tekin inn í dæmið er um
örlítinn samdrátt að ræða, en aftur
á móti hefur heildarfjöldi seldra
eintaka aukist nokkuð vegna meiri
sölu vasabrotsbóka. 1984 seldust í
Danmörku um 37 milljónir bóka.
Dönsku bókasöfnin keyptu á síð-
asta ári 2,48 milljónir binda. Tveim-
ur árum áður vora kejrptar 2,69
milljónir binda og ef farið er lengra
aftur í tímann verður samanburður-
inn enn óhagstæðari. Þannig
kejiptu söfnin 20% færri bækur í
fyrra en árið 1979. Talsmaður
bókasafnsmiðstöðvarinnar í Kaup-
mannahöfn tjáði blm. að ástæðum-
ar fyrir þessu væru spamaður í rík-
isrekstri og óhagstætt verðlag
bóka. — í haust er von á riti um
ástandið á danska bókamarkaðnum
og er það sagt geyma ýmsar óvænt-
ar upplýsingar.
Tekjumögnleikar
rithöfunda
Þar sem uppistaðan í tekjum
flestra rithöfunda er bóksala og
greiðslur fyrir bókaeign á söfnum
kemur samdrátturinn verulega við
kaunin á þeim. Samningar milli
danska rithöfundasambandsins og
útgefenda eru nú í endurskoðun,
en hingað til hafa höfundar fengið
allt að 15% af söluverði bókar án
söluskatts. fyrir verk sem flokkast
undur fagurbókmenntir. Það er
ekki há upphæð þegar um 1500
eintök eða færri er að ræða.
Útlán í bókasöfnum hafa verið
dönskum höfundum umtalsverð
tekjulind, sumum hveijum. Fyrir
fyrstu 20 þús. bindin fá þeir 4,24
dkr. (21,30 fsl.) fyrir hvert, óháð
útlánum, en síðan fer greiðslan
stighækkandi eftir því sem eintökin
era fleiri. Flestir höfundar eru í
lægsta flokknum, en 25 höfundar
eiga þó fleiri en 84 þús. bindi á
söfnum.
Um 70 höfundar, valdir af sér-
stöku ráði, njóta árlegra lista-
mannalauna úr ríkissjóði. Launin
era háð tekjum, þannig að höfundur
sem haft hefur allt að 143 þús.
dkr. (719 þús. ísl.) í meðaltekjur
undangengin þijú ár fær 62 þús.
dkr. (312 þús. ísl.), en síðan fer
upphæðin lækkandi eftir því sem
William Heinesen, hann nýtur
heiðurslauna frá danska ríkinu,
100 þús. dkr. (500 þús. ísl.) á ári.
þénusta eykst. Þrír rithöfundar,
þeirra á meðal Heinesen, hafa verið
í heiðurslaunaflokki og fengið 100
þús. dkr. (500 þús. ísl.) á ári.
Þetta era helstu tekjuleiðir dan-
skra rithöfunda, en ef menn era
heppnir fá þeir úthlutun úr Dansk
Kunstfond, eru lesnir í danska ríkis-
útvarpið eða vinna til einhverra
verðlauna. Nokkuð er um að höf-
undar lesi upp og haldi fyrirlestra
og skv. taxta rithöfundasambands-
ins er lágmarksgjald fyrir eitt kvöld
1650 dkr. (8.300 ísl. kr.).
Það liggur ljóst fyrir að danskir
rithöfundar geta tæplega lifað
mannsæmandi lífi af skáldverkum
sínum nema þeir hafí vænan fjölda
bóka í söfnum og séu komnir á fjár-
lög. Þá geta þeir haft allt að 205
þús. dkr. í árslaun (um 1 millj. ísl.).
Af um 1500 meðlimum rithöfunda-
sambandsins danska er talið að um
300 rejmi að lifa af skáldverkum
sínum.
Hafa ekki efni á
forvinnu
Menn greinir nokkuð á um það
hvort efnaleysi rithöfunda komi
niður á gæðum bókanna sem þeir
skrifa. I grein í Politiken fyrir
skömmu segir Erik Vagn Jensen
hjá forlaginu Vindrose að síðustu ár
hafí verið skrifaðar stórgóðar
bækur í Danmörku og á hveiju ári
komi fram nýir hæfileikamenn.
Annar útgefandi, Jarl Borgen, held-
ur því hins vegar fram að danskir
rithöfundar þéni svo lítið að þeir
hafí ekki ráð á að stunda þær
rannsóknir sem nauðsynlegar séu
til ritunar metnaðarfullra verka.
Þess vegna séu svo mörg þunnildi
á markaðnum og þess vegna gerist
sögumar svo oft í hversdagsum-
hverfí höfundanna sjálfra. Hann er
þó þeirrar skoðunar að Danir hafi
nú á að skipa fleiri hæfíleikaríkum
rithöfundum en nokkru sinni fyrr,
þeir líði hins vegar fyrir það að
ekki hafi fyrir löngu verið komið
upp rithöfundaskólum (sbr. lista-
skólar).
Claus Clausen hjá Tiderne Skift-
er kveðst leita með logandi ljósi að
fjármagni til að geta gefið út öll
þau handrit sem „ættu að komast
á þrykk", en hann hafi ekki efni á
að gefa út sem standi. Hann bendir
á að ástæðuna fyrir þessu efnaleysi
megi e.t.v. rekja til þess að nú hafi
allt verið sagt og öllum formum
verið jaskað út. Samtímabókmennt-
irnar séu með öðrum orðum ekki
eins spennandi lengur og bókamenn
geti bráðum farið að kiija með Bítl-
unum: „ . . . nowhere man/sitting
in his nowhere-land making all his
nowhere plans for nobody."
Helga Lindhardt hjá forlaginu
Hekla kennir fjölmiðlum að hluta
til um ófarir fagurbókmennta, það
séu alltaf færri og færri bækur sem
fréttnæmar þyki og gerð séu skil.
Sumir höfundar saka aftur forlögin
um að hafa bækumar svo dýrar að
enginn dauðlegur maður hafí ráð á
þeim, auk þess sem þau séu ekki
nógu ötul við markaðssetningu.
Kjeld Belert, rithöfundur, skrifar
t.d. i Politiken:
„Það er afar svekkjandi fyrir
rithöfund að bók hans skuli einungis
seljast í þijú hundrað eintökum.
Manni líður eins og aula þegar
enginn virðist hafa not fyrir það
sem maður skrifar. Maður verður
svo niðurdreginn að maður á til að
segja að skárra hefði verið að bókin
hefði alls ekki komið út. Og það
hef ég nú sagt.“
Ríkið fjárfesti í
tungumálinu
Rithöfundar jafnt sem útgefend-
ur virðast vera sammála um að ríkið
geti og eigi að taka þátt í að leysa
vanda þeirra.
Að mínu mati er það sjálfsögð
skylda velferðarríkis að styðja við
bakið á tungumálinu og bókmennt-
unum á sama hátt og nauðsynlegt
þykir að styðja leikhús, kvikmyndir
og söfn í menningarlandi," segir
útgefandinn Erik Vagn Jensen í
Politiken. Hann telur að fyrir tí-
undahluta af söluskatti á bókum
megi gera kraftaverk, bæði fyrir
höfunda, útgefendur og lesendur.
í vor mynduðu rithöfundar, bók-
salar og útgefendur með sér sam-
starfshóp til að semja tillögur um
það hvernig styrkja mætti bókina.
Hópurinn er þegar tekinn til starfa,
en engar tillögur liggja fyrir enn.
Höfundar hafa hins vegar upp á
sitt eigið eindæmi sent mennta-
málaráðherra bréf, þar sem lagt er
til að þeim höfundum sem ekki
hafí lágmarkslaun verði greiddir
dagpeningar er samsvari atvinnu-
leysisbótum. Biðja þeir menn um
að hætta að tala um að styrkja
listina, tala frekar um að fjárfesta
í tungumálinu (rithöfundar séu
riddarar þess). Ekkert hefur frést
af undirtektum enn, en nokkrir
þingmenn hafa lýst sig fylgjandi
einhveijum aðgerðum til að tryggja
höfundum lífsviðurværi. Samtök
höfunda áforma nú að efna til frek-
ari aðgerða í október.
Danskir bókamenn líta gjarnan
yfir til Svíþjóðar þegar rætt er um
framlög ríkisins til listar. Sænska
ríkið veiji á ári hveiju 25 milljónum
skr. (143 millj. ísl. kr.) til að styrkja
frumútgáfur. Þessara styrkja, sem
nemi um helmingi af framleiðslu-
kostnaði bókar, njóti um 400 titlar
og hafí þeir tryggt fjolbrejrtni á
bókamarkaðnum þar í landi.
En hver svo sem framvindan
verður, hlýtur það að vera í þágu
flestra Dana að takist að styrkja
stöðu bókarinnar, því eins og ein-
hver reiknaði út standa 18 manns
(prentarar, útgefendur, bóksalar
o.s.frv.) á öxlum hvers rithöfundar
og lifa þar ágætu lífi. Rithöfundar
hafa bent á að sú verðmætasköpun
sem þeir séu upphafsmenn að jafn-
gildi um 7% af þjóðarframleiðslu
Dana, og sé það meira en land-
búnaðurinn leggi til.
Grein og myndir:
Rúnar Helgi Vignisson, Kaup-
mannahöfn
Á síðasta ári drógust útlán f dönskum bókasöfnum saman um 3%.
Helsta ástæðan er talin vera minnkandi bókakaup safnanna, en í
fyrra keyptu þau 20% færri bækur en 1979. Greiðslur fyrir bókaeign
á söfnum er ein helsta tekjulind danskra rithöfunda.
Sala á ódýrum vasabrotsbókum hefur aukist töluvert undanfarin
ár, ekki síst vegna tilboðs mánaðarins. Á meðan á heimsmeistara-
keppninni i knattspyrnu stendur fjallar bók mánaðarins að sjálfsögðu
um mesta knattspyrnumann allra tíma, Pelé.
29
AF ERLENDUM VETTVANGI
eftir Ásgeir Sverrisson
Leiðtogafundur ríkja EB í Haag:
Efnahagsaðgerðir gegn
Suður-Afríku í brennidepli
INNAN Evrópubandalagsins (EB) eru mjög skiptar skoðanir um
hvort gfrípa beri til efnahagslegra refsiaðgerða gegn stjórn
Suður-Afríku. Þann 16. þessa mánaðar komu utanríkisráðherrar
aðildarríkjanna 12 saman til fundar í Lúxemborg en ekki náðist
samstaða um aðgerðir. Fundarmenn afréðu að bíða eftir enn einni
skýrslu frá hendi embættismanna. Sú skýrsla mun væntanlega
liggja fyrir í dag, fimmtudag, er tveggja daga fundur leiðtoga
ríkja EB hefst í Haag í HoIIandi. Ljóst er að orðalag þeirrar
skýrslu verður ákaflega teygjanlegt ef embættismönnunum hefur
tekist að taka fullt tillit til sjónarmiða Breta, sem eru andvígir
refsiaðgerðum, og afstöðu Dana, sem um Iangt skeið hafa hvatt
til þess að öll viðskiptatengsl við Suður-Afríku verði rofin.
í september á síðasta ári sam-
þykktu ríki EB að grípa til tak-
markaðra aðgerða á sviði stjóm-
mála og viðskipta. Þá vora sósíal-
istar við völd í Frakklandi og vildu
þeir að EB gripi til fullrar hörku
gegn stjórn hvíta minnihlutans.
Nú ráða hægri menn ríkjum í
Frakklandi og þeir telja hyggileg-
ast að fara hóflega í sakimar.
Á fundinum í Lúxemborg
hvöttu Frakkar raunar til banns
við innflutningi á ávöxtum og víni
frá Suður-Afríku, en það bann
hefði haft í för með sér aukna
sölu á sama vamingi frá Frakk-
landi. Stjórn Jaques Chirac, for-
sætisráðherra Frakklands, er
almennt andvíg efnahagslegum
refsiaðgerðum og segir þær í engu
bæta aðstöðu hins kúgaða svarta
meirihluta. Stjóm Margaret
Thateher í Bretlandi hefur latið í
ljós svipaðar efasemdir um gagn-
semi refsiaðgerða.
Af staða mótast
af hagsmunum
Þijú öflugustu ríki Evrópu-
bandalagsins, Frakkland, Bret-
land og Vestur-Þýskaland, era
því andvíg efnahagslegum refsi-
aðgerðum. Danir, Hollendingar,
Irar og Grikkir eru gagnstæðrar
skoðunar. írar hafa þegar boðað
bann við innflutningi á ávöxtum
og grænmeti frá Suður-Afríku og
mun það taka gildi um næstu
áramót. Belgíumenn eru í grand-
vallaratriðum andvígir þess háttar
aðgerðum en ítalir hafa forðast
að taka afstöðu. Um 700.000
Portúgalir búa og starfa í Suður-
Afríku og hefur ríkisstjórnin
áhyggjur af því ástandi sem óhjá-
kvæmilega myndi skapast ef allur
þessi fjöldi sneri aftur til síns
heima.
Ljóst er að afstaða einstakra
ríkja Evrópubandalagsins til refsi-
aðgerða helst í hendur við við-
skiptahagsmuni þeirra. Hávær-
ustu kröfur um aðgerðir koma
frá ríkisstjórnum þeirra ríkja, sem
minnstra hagsmuna eiga að gæta.
Á síðasta ári nam verðmæti út-
flutnings Dana til Suður-Afríku
80 milljónum Bandaríkjadala, en
Vestur-Þjóðveijar fluttu þangað
vörur fyrir 2,6 miiljarða dala.
Talið er að fjárfestingar Breta
í Suður-Afríku nemi 18 milljörð-
um Bandaríkjadala og á ekkert
ríki jafn mikið fé bundið þar. Hins
vegar á Suður-Afríka meiri við-
skipti við Vestur-Þýskaland en
Bretland. Frakkar eiga einnig
mikil viðskipti við Suður-Afríku-
menn. Því er ljóst að stærstu ríkin
innan Evrópubandalagsins, þ.e.-
a.s. Bretland, Vestur-Þýskaland
og Frakkland, eiga mun meiri
hagsmuna að gæta hvað varðar
efnahagslegar refsiaðgerðir gegn
stjórn P.W. Botha, forseta Suður-
Afríku, en hin aðildarríkin níu.
Þessum hagsmunum vilja stjórnir
ríkjanna ekki stefna í voða nema
tryggt sé að refsiaðgerðir komi
að tilætluðu gagni.
Pólitískur þrýstingur
Hollendingar, sem hafa þjóða
mest gagmýnt kynþáttaaðskiln-
aðarstefnuna, hafa verið hikandi
í afstöðu sinni til efnahagslegra
refsiaðgerða. Afstaða þeirra mót-
ur-Afríku en það bann ætti eink-
um að bitna á hvítum efnamönn-
um þar syðra. Einnig hafa verið
uppi hugmyndir um að takmarka
fjárfestingar erlendra ríkja í Suð-
ur-Afríku.
Afstaða Breta
Á fundinum, sem hefst í dag,
fimmtudag, kann að fara svo að
ríkisstjóm Bretlands samþykki
þessar tillögur svo framarlega
sem þær verða nefndar „ráðstaf-
anir“ en ekki „refsiaðgerðir" í
yfirlýsingu fundarmanna. Líklegt
má telja að Thatcher, forsætisráð-
herra Bretlands, muni ekki grípa
til neinna þeirra aðgerða sem
skaðað geta efnahag Bretlands
fyrr en henni þykir tryggt að ríki
utan Evrópubandalagsins grípi til
sams konar aðgerða.
Vafalaust mun Thatcher eink-
um verða umhugað um að Japanir
hagnist ekki á ákvörðun ríkja
Evrópubandalagsins. Þá mun hún
væntanlega beita sér fyrir því að
niðurstaða fundarins verði á þann
Sjö manna nefnd á vegum Samveldisins hefur hvatt Margaret
Thatcher, forsætisráðherra Bretlands, að grípa til efnahagslegra
refsiaðgerða gegn stjóm hvíta minnihlutans í Suður-Afríku.
ast .einkum af þeirri staðreynd að
mest öll olía sem berst til Suður-
Afríku kemur frá, eða í gegnum,
Rotterdam. Hollenska olíufyrir-
tækið Royal Dutch/Shell á því
mikilla hagsmuna að gæta í Suð-
ur-Afríku.
Hingað til hefur Evrópubanda-
laginu tekist að sætta ólíka hags-
muni aðildarríkjanna með því að
beita einkum pólitískum þrýstingi
í þeim tilgangi að einangra Suð-
ur-Afríkumenn á alþjóðlegum
vettvangi. í september á síðasta
ári settu Evrópubandalagsríkin
bann við vopnasölu til Suður-
Afríku og riftu öllu samstarfí á
sviði hemaðar- og kjarnorkumála.
Hermálafulltrúar á vegum ríkj-
anna vora kallaðir frá Suður-
Afríku og endir bundinn á sam-
vinnu á sviði menningarmála.
A vettvangi Evrópubandalags-
ins er nú einkum rætt um bann
það við innflutningi á ávöxtum
og grænmeti, sem Hollendingar
hafa gert tillögu um og nýtur
stuðnings Frakka. Þá hefur einnig
verið rætt um bann við flugsam-
göngum á milli ríkja EB og Suð-
veg að stjóm hennar þurfí ekki
að samþykkja frekari tilslakanir
þegar leiðtogar ríkja samveldisins
koma saman í ágúst til að ræða
samræmdar aðgerðir gegn Suð-
ur-Afríku.
Thatcher mun því leitast við
að fínna lausn sem ríki Evrópu-
bandalagsins, Samveldisríkin og
sjö manna nefnd samveldisins
geta fellt sig við. Líklega mun
koma til einhverra tilslakana af
hennar hálfu en þó er ekki að
vænta stórvægilegra breytinga á
afstöðu ríkisstjórnarinnar.
Sjö manna nefnd á vegum
breska samveldisins hefur skorað
á ríkisstjórn Bretlands að grípa
til efnahagsaðgerða gegn Suður-
Afríku. Vissulega er umdeilanlegt
hvort slíkar aðgerðir koma að
gagni eða bitna fyrst og fremst á
svörtum íbúum landsins. Hins
vegar virðist ljóst að svarti meiri-
hlutinn er reiðubúinn til aðgerða
°g hyggst ekki bíða lengur eftir
niðurstöðum þeirra umræðna sem
fram fara á Vesturlöndum.
(Heimildir: The Observer, The
Guardian og AP.)