Morgunblaðið - 21.09.1986, Síða 35

34
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 21. SEPTEMBER 1986
Útgefandi tlNbtfeife Árvakur, Reykjavík
Framkvæmdastjóri Haraldur Sveinsson.
Ritstjórar Matthías Johannessen, Styrmir Gunnarsson.
Aðstoöarritstjóri Björn Bjarnason.
Fulltrúar ritstjóra Þorbjörn Guðmundsson, Björn Jóhannsson, Árni Jörgensen.
Fréttastjórar Freysteinn Jóhannsson, Magnús Finnsson, Sigtryggur Sigtryggsson, Ágúst Ingi Jónsson.
Auglýsingastjóri Baldvin Jónsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aöalstræti 6, sími 691100. Auglýsingar:
Aöalstræti 6, sími 22480. Afgreiösla: Kringlan 1, sími 83033.
Áskriftargjald 500 kr. á mánuöi innanlands. I lausasölu 50 kr. eintakiö.
Samtök í vanda
Fertugasta og fyrsta alls-
herjarþing Sameinuðu
þjóðanna var sett á þriðjudag.
ífyrir þinginu liggja tæplega 150
mál. Eins og vænta má eru þau
misjafnlega merkileg. Undan-
farin ár hefur athygli íslenskra
fulltrúa á allsheijarþinginu eink-
nm beinst að afvopnunarmálum,
ef marka má umræður á Alþingi
um einstök dagskrármál þings-
ins. Allsnarpar deilur hafa orðið
hér um afstöðuna til tillagna um
frystingu kjamorkuvopna, svo
að dæmi sé tekið. Tillögur af
þessu tagi breyta ekki miklu um
þróun heimsmála og eru kannski
þess vegna vinsælt þrætuepli
hjá þjóð, sem ekki ræður yfír
neinum vopnum.
Fyrir allsheijarþingi Samein-
uðu þjóðanna (SÞ) nú liggja
mál, sem snerta framtíð samtak-
anna sjálfra. Þau eiga við
alvarlegan fjárhagsvanda að
etja. Þingið þarf að taka afstöðu
til ýmissa tillagna frá sérfræð-
inganefnd, sem falið var að
kanna, hvemig unnt væri að
gera starf skrifstofu samtak-
anna markvissara og draga úr
kostnaði við rekstur þeirra.
Nefndin var skipuð á síðasta
allsheijarþingi og hefur starfað
undir formennsku Toms Vraal-
sen, sendiherra Norðmanna hjá
SÞ. Hann hefur sagt, að verði
ekki fundin lausn á peningamál-
um SÞ kunni þau að ógna
framtíð samtakanna. í uppgjöri
á því dæmi skiptir afstaða
Bandaríkjastjómar sköpum, en
til þess kann að koma, að hún
ákveði að greiða aðeins 100
milljónir dollara til SÞ á næsta
ári í stað 200 milljóna dollara,
sem reiknað hefur verið með í
áætlunum. Þá hafa kommún-
istaríkin í Austur-Evrópu
ákveðið að skera niður framlög
sín. Sérfræðinganefndin hefur
lagt til, að starfsmönnum SÞ
verði fækkað, skipulagi á skrif-
stofuhaldi verði breytt, dregið
verði úr ferðalögum og þjónustu
sérfræðinga auk þess að efnt
skuli til færri funda og ráðstefna
en nú og hömlur settar á
pappírsflóðíð, svo að dæmi séu
tekin.
í fyrsta sinn í fjörutíu ára
sögu samtakanna hefur verið
gerð úttekt af því tagi, sem
unnin var undir forystu norska
sendiherrans. Sjálfur hefur hann
bent á, að tillögur nefndar
sinnar séu ófullkomnar að því
leyti, að ekki náðist samkomu-
lag innan hennar, hvemig staðið
skuli að gerð fjárhagsáætlunar
fyrir samtökin. Tom Vraalsen
segir réttilega, að tillögum
nefndar sinnar verði ekki hrund-
ið í framkvæmd sársaukalaust.
Sé tekið mið af því, hve erfíð-
lega hefur gengið að koma
rekstri og starfsemi UNESCO,
þeirri stofnun SÞ, sem fjallar
um menningarmál, í viðunandi
horf, er þess ekki að vænta, að
auðvelt verði að glíma við risann
sjálfan.
Á fundum utanríkisráðherra
Norðurlandanna hefur oftar en
einu sinni verið rætt um leiðir
til að leysa fjárhagsvanda Sam-
einuðu þjóðanna. Framlög þeirra
skipta engum sköpum um fram-
tíð samtakanna. Áf 830 milljóna
dollara eða 33 milljarða króna
kostnaði við rekstur SÞ í ár
greiða Islendingar til að mynda
0,03%, hlutdeild Dana er 0,72%,
Norðmanna 0,54%, Finna 0,50%
og Svía 1,25%. Hlutur Banda-
ríkjanna er stærstur eða 25%
og Sovétríkjanna næststærstur,
10,20%. Tæpur helmingur aðild-
arþjóða SÞ, eða 78 af 159,
greiðir lægsta Ieyfílega framlag
til starfseminnar eða 0,01%.
Líkiegt er, að þeir, sem minnst
leggja af mörkum, hafí uppi
mestar kröfur á hendur samtök-
unum og séu háværastir í
gagnrýni sinni á þá, sem axla
þyngstu byrðamar.
Javier Pérez de Cuéllars,
framkvæmdastjóri SÞ, hefur
látið að því liggja undanfarið,
að hann gefi ekki kost á sér til
að gegna hinu vandasama emb-
ætti næstu fímm ár nema
augljóst sé, að fjárhagsleg
framtíð samtakanna sé trygg.
Það verður einmitt eitt af verk-
efnum þess allheijarþings, sem
nú er að hefjast, að velja fram-
kvæmdastjóra til næstu fímm
ára. Svo virðist sem samkomu-
lag hafí tekist um stuðning við
Pérez de Cuéllars og hann eigi
stöðuna vísa vilji hann halda
henni áfram.
Markmið Sameinuðu þjóð-
anna em háleit. Þeim er ætlað
það hlutverk að tryggja frið í
heiminum. Á hinn bóginn er það
staðreynd, að á þingum þeirra
er meiri tíma varið til að ræða
um frið í þeim hlutum heims,
þar sem hann ríkir, en hinum
þar sem tekist er á með vopnum.
Samtökin hafa til að mynda
ekki getað bundið enda á átökin
milli Irana og íraka, sem hafa
staðið í sex ár. Þá eru tæp sjö
ár síðan Sovétmenn réðust inn
í Afganistan og þeir hafa síðan
hundsað allar ályktanir allsheij-
arþingsins um að leggja niður
vopn í landinu og kalla lið sitt
þaðan.
Takist þeim, sem sitja þingið
í New York næstu vikur og
mánuði, að leysa fjárhagsvanda
SÞ og sýna í verki, að friðarvið-
leitni samtakanna beri árangur,
á það eftir að auka veg og virð-
ingu Sameinuðu þjóðanna.
ýleg könnun á fram-
tíðarsýn íslenskra
framhaldsskólanema
leiddi í ljós, að íslensk-
ir unglingar hafa
mjög sterka trú á fjöl-
skyldunni og hjóna-
bandinu. Svo sem fram hefur komið hér
í blaðinu telja 91% framhaldsskólanema,
að hjónaband eða sambúð með börn sé
eftirsóknarverðasta heimilisgerðin. Flestir
búast við að eignast tvö til þijú börn og
aðeins 7% eiga ekki von á því að eignast
neitt bam. Hugmyndir unga fólksins um
verkaskiptingu kynjanna á heimilinu eru
í anda jafnréttis. Allur þorri telur fjármál,
matargerð og matarinnkaup, hreingem-
ingar á íbúðum og uppvask verkefni beggja
hjóna eða sambýlinga. Aftur á móti gætir
fastheldni í afstöðu til þvotts á fatnaði
annars vegar og umhirðu bifreiða og smá-
viðgerða hins vegar. Hið fyrmefnda er
talið kvennastarf og hið síðamefnda karla-
starf og gildir þetta viðhorf bæði um pilta
og stúlkur.
Þessar niðurstöður má bera saman við
niðurstöður könnunar Hagvangs á gildis-
mati og mannlegum viðhorfum Islendinga,
sem framkvæmd var árið 1984 og var lið-
ur í alþjóðlegri samanburðarkönnun. í ljós
kemur, að viðhorf unga fólksins em í engu
frábmgðin skoðunum hinna, sem eldri em.
Samkvæmt Hagvangskönnuninni er allur
þorri Islendinga (86%) ósammála því, að
hjónabandið sé úrelt stofnun. Um 70%
töldu börn stuðla að farsælu hjónabandi.
Og hugmyndir fólks um verkaskiptingu
kynjanna á heimilinu reyndust í anda jafn-
réttis, þótt íhaldssemi gætti meðal beggja
kynja gagnvart ákveðnum störfum á sama
hátt og meðal unglinganna í nýju könnun-
inni.
Niðurstöður beggja þessara kannana
má hafa til marks um mjög sterka stöðu
fjölskyldunnar og hjónabandsins í íslensku
nútímaþjóðfélagi. Fjölmargt annað styrkir
einnig slíka ályktun, s.s. upplýsingar úr
Þjóðskrá um heimilisgerðir og opinberar
tölur um hjónavígslur og bameignir á degi
hveijum. Þetta eru ánægjulegar stað-
reyndir fyrir þá fjölmörgu, sem telja
fjölskylduna og heimilið kjölfestu fijáls,
borgaralegs þjóðfélags. Og þetta eru fróð-
legar staðreyndir í ljósi þeirra árása, sem
gerðar voru á borgaralega lífshætti á sjö-
unda áratugnum og fyrri hluta hins
áttunda. Þá var því haldið fram af þeim
sem háværastir voru í „umræðunni", að
dagar hinnar hefðbundnu fjölskyldu væru
senn á enda og við tækju ný sambúðar-
form og „samfélagslegt" bamauppeldi.
Þetta hefur ekki gengið eftir og það er
athyglisvert, að slíkar hugmyndir eiga
ekki lengur hljómgmnn meðal ungs fólks.
í fyrmefndri framtíðarkönnun nefndi t.d.
aðeins 1 af um 500 þátttakendum sam-
býli þriggja fullorðinna eða fleiri, sem
eftirsóknarverðustu heimilisgerðina.
Hvar eiga börnin
að vera?
íslenskt þjóðfélag hefur tekið miklum
breytingum á síðustu tveimur áratugum
og líklega má segja, að hin stóraukna úti-
vinna kvenna sé þar afdrifaríkasti þáttur-
inn. Uppeldi bama mæddi áður fyrr
einkum á mæðmm, en útivinna þeirra
hefur valdið umskiptum í þeim efnum.
Aukin þátttaka feðra í uppeldi bama er
út af fyrir sig fagnaðarefni og í samræmi
við nútímalegan hugsunarhátt. Hitt er
meira álitamál, hver hlutur fóstra, dag-
mæðra og kennara á að vera í uppeldi
bama. Um þetta efni hafa engar skoðana-
kannanir verið gerðar, svo höfundi
Reykjavíkurbréfs sé kunnugt, en vissulega
er það forvitnilegt til athugunar. Að líkind-
um er mikill munur á viðhorfum foreldra
(og annarra forráðamanna bama) til þess,
hvemig þeir vilja standa að uppeldi bam-
anna, og hvernig þeir telja sig þurfa að
gera það vegna kjara sinna og annarra
aðstæðna. Það er mjög mikilvægt, að átta
sig á þessu atriði. Það má fullyrða, að
þorri foreldra kysi að geta varið meiri tíma
með börnum sínum, en þeir gera nú. Það
má líka fuliyrða, að stór hópur mæðra,
kannski allur þorri þeirra, kysi að minnka
við sig daglega vinnu eða breyta vinnuhátt-
um sínum til að geta sinnt bömunum og
heimilinu betur en við óbreyttar aðstæður.
Jafnréttisbaráttan hefur fært konum við-
urkenningu á rétti þeirra til að stunda
vinnu utan heimilis og standa jafnfætis
körlum á almennum vinnumarkaði. En það
var naumast ætlunin, að þessi barátta
leiddi til þess að útivinna kvenna yrði kvöð
eða skylda, eins og því miður virðist hafa
orðið raunin. Einhver verður að annast
börnin og mörgum virðist það alls ekkert
óeðlilegt, að það sé einkum hlutskipti
mæðranna (sem bera þau og hafa þau á
bijósti fyrstu mánuðina) að vera heima
við hálfan eða allan venjulegan vinnudag
meðan börnin em á viðkvæmasta þroska-
skeiði.
Sú leið, sem einkum hefur verið farin á
undanförnum ámm til að bregðast við
útivinnu mæðra, er, að koma yngstu börn-
unum fyrir á opinbemm dagvistum
(dagheimilum, leikskólum, gæsluvöllum
o.s.frv.), hjá svonefndum dagmæðmm, hjá
vinum og ættingjum og loks mun það vera
nokkuð tíðkað, að hjón eða sambýlingar í
góðum efnum ráði til sín bamfóstmr, sem
jafnvel búa á heimilunum. Umsjón og
umönnun mjög margra barna hefur því
að nokkru leyti, og í sumum tilvikum að
verulegu leyti, flust frá foreldraheimilinu
og yfír til stofnana eða á önnur heimili.
Foreldrarnir bera hins vegar áfram ábyrgð
á uppeldi barna sinna og er það atriði
áréttað í nýlegum barnalögum.
Um þessa breytingu em væntanlega
skiptar skoðanir, en sá skoðanamunur
hefur hins vegar ekki komið nægilega
skýrt fram í opinbemm umræðum um
þessi efni. Þegar uppeldismál ber á góma
er yfirleitt verið að ræða um skort á dag-
vistarrými fyrir börn eða erfiðleika á því,
að fá gott starfsfólk til að annast þau og
laun em að jafnaði einkum nefnd í því
sambandi. Hvort tveggja hefur að sönnu
við rök að styðjast: Það er meiri eftirspum
en framboð eftir dagvistarrými og laun
fóstra em lægri en ábyrgð starfs þeirra
gerir kröfu til. En þessi tvö atriði em ekki
þýðingarmest í þessu viðfangi. Það, sem
skiptir öllu máli, er, hvort foreldrar em
almennt ánægðir með þá þróun, sem orðið
hefur, og telja rétt að það verði almenn
regla að börn þeirra dveljist á dagvistum
frá því árla á morgnana og fram á síðdegi
eða kvöld. Eflaust em einhveijir foreldrar,
sem svara þessari spumingu hiklaust ját-
andi. Margir em líklega á báðum áttum.
Höfundur Reykjavíkurbréfs er hins vegar
í þeim foreldrahópi, sem svarar spuming-
unni eindregið neitandi, og hann heldur —
og vonar — að sá hópur sé mjög fjölmenn-
ur, kannski fjölmennasti foreldrahópur á
landinu. Óánægjan með það, að böm
dvelji allan daginn ámm saman á dagvist-
um eða í umsjón annarra en foreldra stafar
ekki af vantrú á fóstmm eða dagmæðmm
— eða kennumm, sem einnig hafa fengið
aukið umönnunarhlutverk. Höfundur
Reykjavíkurbréfs hefur sjálfur þurft á að-
stoð þessa fólks að halda og veit því af
eigin reynslu, hve samviskusamt og vand-
að það er. En það samband, sem myndast
á milli foreldra og barna, er aldrei hægt
að skapa með sama hætti á dagvistun.
Þetta stafar ekki síst af því, að samband
foreldra og barna er náttúmlegs eðlis, í
senn lífrænt og sálrænt. Mjög sterkt sam-
band getur vissulega tekist milli bams og
fósturforeldra, en það er óhugsandi að slík
tengsl geti skapast á stofnunum eða stór-
um heimilum, þar sem em mörg óskyld
börn og fóstmr koma og fara. Við slíkar
aðstæður myndast hvorki trúnaður né
festa, sem em forsendur fyrir eðlilegu og
heilbrigðu uppeldi bama.
Breytt viðhorf og
f oreldrahreyf ing
Ef lesendur fallast á þau sjónarmið og
rök, sem hér hafa verið færð fram, vaknar
að sjálfsögðu sú spurning, hvaða leið er
út úr þessum ógöngum. I því sambandi
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 21. SEPTEMBER 1986
35
REYKJAVÍKURBRÉF
Laugardagur 20. september
MorKunblaðid/Ólafur K. Magnússon
er einkum á tvö atriði að líta. Annars veg-
ar þarf að koma til hugarfarsbreyting
gagnvart börnum og uppeldi þeirra. Hins
vegar þarf að myndast sterk foreldrahreyf-
ing fyrir sveigjanlegum vinnutíma. Um
fyrra atriðið er það að segja, að núverandi
aðbúnaður barna í þjóðfélaginu er okkur
foreldmm til lítils sóma. Það fylgir því
mikil ábyrgð að eignast böm og í rauninni
fráleitt að gera það, ef menn treysta sér
ekki til að ala þau upp. Dvöl á dagvist
hluta úr degi eða allan daginn um eitt-
hvert skeið veldur bömum engum skaða
og getur vissulega verið þroskandi, en
dagvistirnar geta ekki og eiga ekki að
koma í stað heimilanna og taka að sér
uppeldishlutverk þeirra. Það era foreldr-
amir, sem eiga að ala bömin upp, og þeir
verða að gefa sér tíma til þess. Sókn í
margvísleg lífsþægindi má ekki verða til
þess að bömin verði útundan, því em það
ekki bömin sem einkum gefa lífínu gildi?
Foreldrar, sem era svo uppteknir af efnis-
hyggju að þeir sjá ekki bömin sín, misbjóða
hlutverki sínu og ábyrgð.
Hitt atriðið er ekki ný bóla, því fyrir
nokkmm ámm vom miklar umræður um
sveigjanlegan vinnutíma og í sumum fyrir-
tækjum er hann þegar fyrir hendi að
einhveiju leyti. En þessu máli hefur ekki
verið fylgt nægilega vel eftir og verðskuld-
ar að það sé nú tekið upp á ný. Sókn
kvenna á vinnumarkað verður ekki stöðv-
uð, en með sveigjanlegum vinnutíma karla
og kvénna er unnt að draga veralega úr
þeim slæmu áhrifum á böm, sem fjarvera
foreldra getur haft. Sveigjanlegur vinnu-
tími leysir auðvitað ekki allan vanda, en
er mikilvægt skref í rétta átt, ekki síst
meðan aðstæður em með þeim hætti í
efnahagsmálum okkar, að báðir foreldrar
telja nauðsynlegt að vinna úti. Höfundur
Reykjavíkurbréfs er sannfærður um, að
foreldrahreyfíngu, sem beitir sér fyrir
sveigjanlegum vinnutíma, verður ágengt.
Og forehlrahreyfing er hér nefnd af ásettu
ráði, því þetta baráttumál má ekki verða
bitbein stjómmálaflokkanna. Til þess er
það of mikilvægt. En þátttaka stjórn-
málamanna í slíkri hreyfíngu væri að
sjálfsögðu fagnaðarefni.
Eflaust em þeir margir, sem efast um
að núverandi aðstæður í uppeldismálum
geti breyst nema í þá vem, að uppeldis-
hlutverk dagvista og skóla aukist enn frá
því sem nú er. í samræmi við þennan
hugsunarhátt em nú gerðar sífellt meiri
kröfur á hendur ríki og sveitarfélögum,
t.a.m. um lengingu skóladagsins. Þar er
ekki verið að hugsa um velferð bama,
heldur skammtímahagsmuni foreldra. Við-
horf af þessu tagi ber ekki aðeins vott um
uppgjafarhugsunarhátt, heldur horfír það
fram hjá staðreyndum um möguleika fólks
til að breyta umhverfí sínu. Þær aðstæð-
ur, sem við nú búum við, sköpuðust ekki
fyrir verkan einhverra lögmála, sem menn
ráða ekki við. Þær em afleiðing af athöfn-
um manna og ákveðinni hugmyndabaráttu
í þjóðfélaginu. Á sama hátt geta nýjar
aðstæður orðið til með starfi manna og
umræðum í því augnamiði.
Uppeldisaðstæður
verða að batna
Hér er ekki verið að leggja til aftur-
hvarf til fyrra ástands, heldur fyrst og
fremst að reynt sé að stöðva ákveðna þró-
un ef menn deila þeirri skoðun með höfundi
Reykjavíkurbréfs, að hún sé óæskileg.
Skoðanakannanir benda, sem fyrr segir,
til þess að hugmyndir fólks um sambúðar-
hætti séu í anda hefðbundinna borgara-
legra lífsviðhorfa. Fólk trúir á hjónabandið
og vill að heimilið sé hornsteinn þjóðfélags-
ins. En til þess að heimilið geti gegnt
hlutverki sínu verða uppeldisaðstæður
bama að batna frá því sem nú er.
Það er ekki nóg, að ungt fólk vilji eign-
ast tvö til þtjú börn; það verður að búa
þessum bömum sómasamleg uppvaxtar-
skilyrði á heimilinum. Við ættum að hætta
að einblína á ríki og sveitarfélög og ætl-
ast til þess að þessi mál verði leyst á þeim
vettvangi. Uppeldi bama er ekki samfé-
lagslegt verkefni, heldur verkefni sem
einstaklingarnir eiga að fást við. Ákveðnar
athafnir af hálfu ríkis og sveitarfélaga
kunna að auðvelda foreldram leikinn (s.s.
ef hið opinbera beitir sér fyrir sveigjanleg-
um vinnutíma starfsmanna sinna), en á
endanum er ábyrgðin foreldranna. Og það
er ábyrgð, sem þeir ættu fúsir að geta
axlað, því böm em mesti gleðigjafi sem
hugsast getur.
Þessi hugvekja um uppeldismál hér í
Reykjavíkurbréfi Morgunblaðsins leiðir
hugann að því, að stundum er í opinberum
umræðum talað um „mjúk“ mál annars
vegar og „hörð“ hins vegar og verðamæta-
mat fólks dæmt eftir framlagi þeirra til
hvors málaflokksins um sig. Uppeldismál
og menntamál em að jafnaði talin „mjúk“,
en efnahagsmál og atvinnumál „hörð“.
Að mati höfundar þessa bréfs er slík flokk-
un út í hött og nafngiftirnar bæði ankanna-
legar og villandi. Með þeim er gefíð í skyn,
að annar flokkurinn, sá „mjúki", sé í ein-
hveijum skilningi „betri“ eða „rnannúð-
legri“ en hinn og hið sama gildi um
talsmenn hans. Þeir, sem láta sig atvinnu-
og efnahagsmál mjög varða og veija kröft-
um sínum á því sviði, em þar fyrir ekki
minni áhugamenn um uppeldi bama eða
menntamál. Þeir em heldur ekki verri
menn! Sannleikurinn er sá, að þegar upp-
eldismál og menntamál era rædd í tengsl-
um við ákveðnar kröfur á hendur
ríkisvaldinu, eins og algengast er, er
óhugsandi að slíta þau úr tengslum við
atvinnu- og efnahagsaðstæður í þjóðfélag-
inu. „Mjúkt“ og „hart“ fer þvf saman, ef
menn fallast á þessa orðanotkun. En það
er engin ástæða til að taka við þessum
útlenda varningi, þar sem hann elur á
ranghugmyndum og býr til greinarmun,
sem ekki er fyrir hendi. Framtíð þessarar
þjóðar veltur á því, að skynsemi, dirfska
og forsjálni ráði ferðinni í atvinnulífinu,
en markmið hagvaxtarstefnu er vitaskuld
betra mannlíf og þar með betri uppeldisað-
stæður bama. Þegar bömin em orðin
homreka í þjóðfélaginu hafa markmið
þjóðfélagsbaráttunnar gleymst.
„Það sem skiptir
öllu máli, er hvort
foreldrar eru al-
mennt ánægðir
með þá þróun sem
orðið hefur og
telji rétt að það
verði almenn
regla að börn
þeirra dveljist á
dagvistun frá því
árla á morgnana
og fram á siðdegi
eða kvöld___Höf-
undur Reykjavík-
urbréfs svarar
spurningunni ein-
dregið neitandi.“
í