Morgunblaðið - 02.12.1986, Blaðsíða 20

20
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 2. DESEMBER 1986
OPIÐ BRÉF
til Helga J. Halldórssonar
- frá Sveini Guðmundssyni
Kæri málfarsfrömuður!
Ef við erum á réttri bylgjulengd
með tæknitólin tiltæk, gerast und-
ur. A bylgjulengd Gufuradíósins var
ég kvöld eitt, er þú last bréf félaga
míns og forstjóra, Bergs Jónssonar,
þá er hann lýsti á vegum orðanefnd-
ar okkar rafmagnsverkfræðinga
eftir íslenzku orði í staðinn fyrir
radíó.
Gott var að Bergur skyldi ekki
tjá mér þetta í vinnunni, því að
þetta vakti upp miklar sveiflur í
heilabúi gamals vakhuga. Sendi ég
þér samdægurs skeyti með fullyrð-
ingu um að við ættum íslenzkt orð
fyrir radíó.
Ár er liðið síðan þetta gerðist.
Þetta var rétt fyrir hinn mikla fund
menntamálaráðherra í Þjóðleik-
húsinu 1. desember 1985. Enn
minnist ég áramótaræðu Sveins
Björnssonar forseta, er hann hvatti
okkur til þess að skrifa bréf. Onnur
ráð hafa okkur verið gefin. Gott
er að bíða, senda bréfm ekki strax,
sofa á hlutunum, strika út og endur-
bæta. Dró ég því til baka bréf, sem
ég hafði sent Morgunblaðinu til
birtingar fyrir löngu síðan. Nú er
málið orðið enn lengra, en ég er
ritstjóm þakklátur, ef þetta sést á
prenti, því mér þykir málefnið enn-
þá gott.
Orðanefndarþáttur
Ekki hefur samvinnan við félaga
mína verið mér að skapi í þessum
efnum. Hefi ég reyndar gagnrýnt
störf orðanefndar rafmagnsverk-
fræðinga. Ekki vegna þess að þeier
vinni ekki gott verk, heldur vegna
þess að þeir vinna eins og lokaður
klúbbur. Birta menn síðan orðabók
um eigin hugmyndir. Beðið hefí ég
eftir því að sjá þess getið, að tillaga
hefði verið gerð að nýyrði um eitt
mesta undur fyrri og síðari tíma.
Morgunblaðið verður víst á undan.
Einu sinni var ég með stundar-
fjórðungs fyrirvara boðaður á fund,
sem til komu orðanefndarmenn.
Ennfremur varst þú þar, ágæti
Helgi J. Halldórsson, sem varst svo
snjall að verja þrem málfarsþáttum
í útvarpi til þess að kynna orðsmíð-
ina mína. Þá voru til málþings
komnir þrír aðrir merkir málfars-
frömuðir, að mig minnir, svo og
ijöldi fulltrúa Pósts og símamála-
stofnunar ásamt formanni lands-
stjómar Félags farstöðvaeigenda á
íslandi. Þrátt fyrir gagnrýni er ég
þakklátur fyrir að hafa mega mætt
á svo merkri samkomu. Þeir sem
hug sinn sögðu hölluðust að því að
reyna mætti að venjast orði því, sem
hér er til umræðu. Heyra þyrfti það
þijátíu sinnum. Ekkert orð annað
kom fram, sem nægilega gott væri
til þess að tæki því að reyna.
Orðanefndarálitið varð þó, eins
og flest nefndarálit, útþynning ein.
Rejmdar hefur mér ekki verið birt
álitið. Málið mun hafa verið erfítt,
því einum orðanefndarmanna mun
hafa látið sér í hug detta nýyrðið
rafvarp. Verð ég hér að láta staðar
numið um atburði síðasta árs.
Skeytið
Hér kemur því staðfesting skeyt-
isins sem ég gat um áðan og
rökstuðningur.
Ég vil vekja til vitunar orðið vak.
Til er þetta orð í tungunni. Skrif-
að stendur í orðabók Menningar-
sjóðs, en hún var gefin út árið 1983,
að þar segi frá uppitaki silungs í
vatni.
011 vitum við, sem ofan vatns á
horfum, hvað gerist. Gárur koma á
lygnt vatnið, annað sjáum við ekki.
Bylgjur breiðast síðan í yfirborðinu
á reglulegan hátt út frá vökinni.
Við sjáum sammiðja hringa, sem
alltaf stækka. Hraði útbreiðslu fer
eftir eðli vatnsins. Hið sama gerist
þegar rafstraumar riða títt um vír,
sem settur er upp í loftið. Bylgjur
breiðast út í allar áttir á hliðstæðan
hátt. Hraðinn er sá sami sem ljós
leiftri.
Mér fínnst orðið rafvarp ónot-
hæft. Ekki veit ég gjörla hvað
þessar radíó- og ljósbylgjur eru að
mati yngstu eðlisfræðinga. Þó þyk-
ist ég vita að þær eru bara að hluta
til rafsviðssveiflur. Einu sinni var
reynt að skýra útbreiðslu þeirra á
milli himinhnatta með því að hugsa
sér ljósvaka, sem alls staðar væri.
Nýyrði
Ekkert er nýtt undir sólinni.
Kann því vera, að einhver orð, sem
nefna skal, séu til án þess ég viti.
Hér koma fáein sýnishom: vak,
vekill, vaki, vakeflir, tjávak, hug-
vak, vakhugi, vakorka, vakalda,
vaktíðni, vakafl, vaktyngill, tjá-
vakstyngill, vaktjáning, vaksýn,
tjámi, leiðarvaki, boðvaki, fjarvak,
nærvak, vakból, bólvak, viði, vak-
viði, innvaki, útvaki, almannavak,
varpvaki, vakverpir, farvak, bflvak,
rúvak . . . Sögnina að vaka lét ég
mér ekki detta í hug, sem prófessor
Sæmundi á ofangreindum stór-
fundi, enda þótt hann segði með
góðlátlegu glotti. Gott væri en ekki
nauðsynlegt að eiga sagnorð um
allar þessar athafnir og betra þætti
mér að segja; ég vaka heim frá
Sprengisandi en segjast kalla þig
upp í bílsímaradíóinu, þegar þangað
kemur.
Sýn
Nú verð ég að hætta, því venju-
legir menn munu hættir að skilja.
Vil ég því játa að ég hef stolið einu
ágætu orði, vaki. Vona ég þjóðin
umberi það, en taki það til sín aftur
og setji í stórt verk. Orðið er lítið
notað nú. Þó sagði Jónas: Klógulir
emir yfir veiði hlakka, því fiskar
vaka þar í öllum ám ... Nú, þetta
er víst sagnorð, það að vaka. Geym-
ist orðið vel í Gunnarshólma. Þarf
því þjóðskáldið ekki að kvarta í lofti
birkiþrasta sveims, þá er við tækj-
um til máls nafnorðið vak í stað
radíó.
Eigi kann ég að greina uppruna
orðsins. Vaka er að skynja hið
smáa og vekja upp í vitundinni.
Þegar silungurinn er kominn til síns
heima í vatninu verður tóm í yfír-
borðinu, vakuum. Vök myndast, líkt
og gerðist í örófí alda, er hin stóra
svarta hola varð til, þá guð hvarf
til síns heima. Enn þann dag í dag
nemum við ljós- og vakorku þessar-
ar vakningar, þótt fjarlægjumst við
uppmnann. Fömm þá vel, en minn-
umst uppmnans.
Eins og segir í orðabók Menning-
arsjóðs, þá er vak uppitak silungs
í vatni. Silungurinn er þar sveiflu-
vaki, eins konar vaksendir vatnsins.
Ekkert radíó er til án sveifluvaka
Sveinn Guðmundsson
í einhverri mynd. Er því þá þegar
komin hliðstæða milli tækni og
náttúm. Hvemig má öðmvísi vera,
báðar em af sama meiði, sem ofan
segir. Tæknin er vanburða verk
okkar mannanna. Vatnið náttúr-
unnar er sem ljósvaki fyrri tíma
hugmynda um burð rafsegulmagns-
bylgna. Annars skýt ég því inn
hér, að mig langar til þess að heyra
menn kalla radíósendi vekil. Að lítt
hugsuðu máli mætti kalla móttak-
arann viða. Þá prentuðum við fjóra
stafí fyrir þá fjórtán, sem em í orð-
inu útvarpsviðtæki. Sextán em í
útvarpsmóttakari.
Það sem við sjáum á hinu nátt-
úrulega vaki á lygnu vatni hefur
verið notað til þess að gera okkur
mönnum kleift að skilja undur nátt-
úmnnar. Eins og Niels Bohr skýrði
atómið með heimsmjmd, þá skilja
menn við veiðivatn, að radíóið geisl-
ar út frá lind. Sést þetta oft á
blöðum alþýðlegra fræðibóka.
Tjávaksþáttur
Hálfgert basl hefur verið að fá
hljómgmnn undir íslenzkt orð, sem
lýsir hugtakinu communications eða
communicatio. Talað er um tjá-
skipti. Tjáma mætti kalla þá menn
tjáningar, sem em meiri en meðal-
menn í hlustun og tali, communicat-
ors. I eðli sínu ganga vakviðskipti
í tvær áttir, milli stöðva. Þó er eigi
ávallt svo. Til er tjávaksvarp, út-
varp, þar sem menn varpa frá sér
tjáningu án þess að taka á móti
viðbrögðum, eins og þegar lesnar
em áminningar hinna mörgu gjald-
heimtna. Vaksviðið er vítt. Ég sting
upp á því að nota orðið tjávak um
það, sem á ensku heitir radio comm-
unications. Gervihnöttur er leiðin-
legt orð; Stærðin er nær knetti en
hnetti. í staðinn fyrir að tala um
fjarskiptagervihnetti og radio
communications satellites og þeirra
loftnet, eigum við þess hér með
kost á að segja sem svo: Útvaki
vestlægs tjávakstyngils yfír ellefta
baug geislar vakorku jaftit í allar
áttir. Afl til vaka er 200 wött, en
nýjasta vaktækni gerir vakvirkjum
kleift að smíða aflvekla, sem magna
svo sveiflur á vaktíðnisviðinu milli
11 og 12 gígahertza. Innvaki er
með keilusniði.
Já, orðið loftnet hefur mér á
síðari ámm stundum þótt heldur
hallærislegt. Nú orðið em þetta
sjaldnast víravirki eða net. Vaki
viðvömnarbúnaðar, sem minnir
ökumenn á eftirlit með hraðatak-
mörkunum, gæti verið 5 sinnum
10 millimetra gat á framparti blikk-
belju. Stefnuvirkni í mótátt með
tífaldri stækkun vakasops, þ.e. vak-
flatar, fengist, ef stungið væri 100
millimetra löngum plaststubb í gat-
ið. Já, umbreyting frá raforku til
geislavirkni er ekki alltaf há í loft-
inu.
Tæknin við að vekja rafsegul-
magnsbylgjur með rafstraumum er
mér mjög kær. Má orðið loftnet því
lengi lifa og lýsa svona mannvirkj-
um þegar við á. Hins vegar vantar
íslenzk orð, sem lýsa hinum ýmsu
tegundum loftneta, vakneta öðru
orði. Ekkert gerir því til, þótt við
köllum stengur, greiður, hom, göt
og plastbúta nýju nafni, almenns
eðlis. Kennið þið áhugamenn jaka-
vaka, tvítinda, þrítinda? Já, en
vissulega segja sumir, að fervaki
sé betri en slíkir stangvakar. Þó
má á móti því færa, að auðveldara
sé með tilliti til loftviðnáms að gera
hópvaka og vakastæður með þröng-
um vakgeisla, á þann hátt að halda
sér nær vakspanstækninni. Venju-
legj; fólk hefur tileinkað sér þessa
tækni, því við sjáum þessi ósköp á
reykháfum flestra húsa nútímans.
Þennan flokk beinivaka mætti kalla
beinvaka. Allir kannast jú við, vilji
þeir viðmiðun hafa, beinagrind
bijóstkassanna. Náttúran er söm
við sig. Auk þess legg ég til, að
log-periodic-vaknetin verði kölluð
veldisvakar.
Vaki skal bamið heita.
Vakhugar
Lesandi góður. Ég vona, að megi
þetta minnsta kosti teljast hug-
vekja. Vakhuginn hendir gamni af
hugðarefninu og brosir dálítið að
sjálfum sér.
Nú, hvað er vakhugi? Hingað til
hefur verið talað um radíóamatöra,
áhugamenn um radíó. Báðir liðir
orðsins fara í fínu taugamar okkar
innanlands, þótt vel fari í fjarvaki,
DX. Nærvak á rétt á sér, held ég
því áfram.
Sumir okkar áhugamannanna
eru hreinir tæknivakhugar, smíða
vakbúnað og láta gagnavaksend-
ingu frá tölvunni sinni fara um
endurvakstyngil tii annarra landa.
Þetta þykir sumum ekta hugvak
(true amateur radio). Aðrir em tjá-
vakhugar, sitja við tækin, tala og
tala.
Farstöðvamenn, sem nefna
mætti vakheija, em flestir hreinir
tjávakhugar, hafa takmarkað vit á
vaktækni. Þó hafa þeir tekið vak-
veiruna eins og aðrir vakhugar.
Þeir kaupa sér bílvak eða handvak,
— þessi tvö síðustu em farvök. Vin-
ur minn 1227 býr að Bólstað á
Bakkanum. Þar er hans vakból, í
sinni heimastöð, bólvakinu. Vona
ég að hann fyrirgefí mér tilvitnun.
Svo og vona ég, að flestir þeirra
tíuþúsund manna eða svo, hveijir
em í almannavaki, öðm nafni síbí
radíó, leggi á sig að lesa þetta.
Ræði þeir síðan málið vel á bylgj-
unni, vaköldunni. Bráðum fá menn
vonandi leyfí til örvaks. Þá tmflar
ekki ijarvakið, DX-ið.
Samsett orð
Eins og að ofan má sjá getur
maður áreynslulaust rausað út úr
sér samsettum orðum um þessa
tækni. Eigum við að máta fáein
enn? Vakviti er á ensku radio bea-
con. Boðvaka mætti þó kalla þá
senda, sem sjálfvirkir em og gefa
merki til þess að kanna útbreiðslu
vaksendinga. Önnur afbrigði mætti
hugsa sér, til dæmis mætti stinga
upp á orðinu leiðarvaki fyrir stærri
kerfí en einfaldur vakviti er og
enskumælandi nefna radio naviga-
tional aids. Vakómur er bergmál
ratsjárinnar. Freistandi er að láta
gamminn geisa, enda þótt ritstjóm
kunni lítt líka. Menn skulu skilja,
að þetta er stórmál. Ef nauðsynlegt
er, verður bara að myndskreyta og
Vakastæða. - Öflugur beinvaki með þrem fimm teina beinvökum
BORNIN VEUA
pkiumobl!
TOmSTUnDflHUSID HF
Lcugouegi IM-Reykjouil: * 21901