Morgunblaðið - 02.12.1986, Blaðsíða 54

54
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 2. DESEMBER 1986
Að gleðja augað
Nokkrir punktar um höfundarréttarleg hagsmunamál myndlistarmanna
eftir Knút Bruun
Á undanfömum árum hafa farið
fram umræður á hvem hátt megi
auka greiðslur til myndlistarmanna
fyrir höfundarrétt sem þeir eiga að
myndverkum sínum. Það er kunn-
ara en frá þurfi að segja að
myndlistarmenn hafa mjög átt í vök
að verjast í höfundarréttarlegu til-
liti, þ.e.a.s. hvað varðar notkun
almennings á myndverkum þeirra
og hefur það víðast hvar viðgengist
að þegar verk fer úr höndum mynd-
listarmanns, hefur hann ekki af því
frekari tekjur.
Engu að síður er það staðreynd
að þegar verk fer úr vörzlu mynd-
listarmannsins heflast not af því
bæði einstaklinga svo og almenn-
ings. Slíkt á sér stað á margan
hátt. í sumum tilfeilum kaupa ein-
staklingar verk til notkunar á
heimilum eða í fyrirtækjum en í
öðrum tilfellum eignast opinberir
aðilar verk sem höfð eru til sýnis
í söfnum, opinberum stofnunum eða
öðru leyti á almanna færi. Segja
má því að þegar myndlistarmaður
lætur verk frá sér fara hefjist
neyzla almennings á listaverkinu
og í raun er notkun verksins eftir
það endurgjaldslaus, a.m.k. í þeim
skilningi að höfundarréttarhafínn,
sem oftast er hugverkasmiðurinn,
hefur af þeim engar tekjur.
Þessu er oft öðru vísi farið með
annars konar hugverk, svo sem
skáldverk og tónsmíðar. Rithöfund-
urinn fær greiðslu fyrir bókmennta-
verk þegar hann skilar útgefanda
handriti og að jafnaði fær hann líka
hundraðshluta af söluverði bókar-
innar. Þá fær höfundur einnig
viðbótarþóknun við endurútgáfu
verka og sé verk hans flutt í út-
varpi, leikið I leikhúsi eða á
kvikmynd kemur til sérstakrar
greiðslu fyrir þau afnot af verki
höfundar. Sama gildir um tónskáld,
síendurtekin not af verkum þeirra
færa þeim greiðslur, sjálfsagt þykir
að notkun almennings og alls konar
viðskiptaaðila á hugverkum þessara
höfunda sé gjaldskyld.
Nú má ekki gleyma því að þessi
sjónarmið eru ekki ýkja gömul og
samtök þessara höfundarrétthafa
hafa þurft að berjast fyrir viður-
kenningu þeirra og framgangi.
Víkjum nú aftur að höfundar-
rétti tengdum myndverkum og því
hvaða úrræði séu fyrir hendi til
þess að ná fram greiðslum fyrir not
almennings af þeim rétti. í ná-
grannalöndum okkar hafa þessi mál
verið til umfjöllunar á síðustu árum,
bæði í samtökum myndlistarmanna
svo og í höfundarréttamefndum og
til þess að ná þessum markmiðum
verður ætíð að hafa í huga veika
stöðu þessarar listgreinar í saman-
burði við aðrar listgreinar í höfund-
arréttarlegu tilliti, þ.e. mest öll
almenn notkun fellur utan þess
ramma sem hefur gjaldskyldu í för
með sér. Helztu úrræði sem bent
hefur verið á eru svokallaður fylgi-
réttur (droit de suite) og leigu-
greiðslur fyrir notkun myndverka á
sýningum. Þá skal ennfremur bent
á sérstakar greiðslur fyrir notkun
myndverka í blöðum, tímaritum og
f sjónvarpi og greiðslur til myndlist-
armanna vegna notkunar mynd-
verka á kortum, veggspjöldum,
dagatölum, í auglýsingum og ann-
ars konar opinberrar birtingar á
myndverkum.
Skal þá fyrst vikið að svokölluð-
um fylgirétti (droit de suite).
Skilgreining á þeim rétti felur það
í sér að við endursölu á myndlistar-
verki skuli ákveðinn hundraðshluti
af söluverðinu renna til höfundar
verksins eða erfíngja hans. Rök
þeirra sem vilja þennan rétt í gildi
eru í stuttu máli þau að myndlistar-
verk hækki mjög mikið í verði við
endursölu. Ungir og óreyndir mynd-
listarmenn fá í upphafi síns starfs-
ferils tiltölulega smáar peningaupp-
hæðir fyrir verk sín. Eftir því sem
vegur þeirra, frægð og virðing vex
hækka verk þeirra í verði án alls
atbeina eigenda verkanna og sé það
því sanngjamt að höfundar þeirra
njóti þess að einhverju leyti. Bent
er á að verk sumra myndlistar-
manna margfaldist í verði og enn
fremur að í stöku tilfellum búi
myndlistarmenn við mismunandi
bág kjör á sama tíma og listaverka-
kaupmenn og safnarar höndli með
verk þeirra og hagnist vel á.
Á Norðurlöndum hafa fræðimenn
og aðrir sem láta sig höfundarrétt
nokkru skipta fjallað nokkuð um
fylgirétt og má segja að stuðnings-
mönnum þess að honum verði komið
á hafi vaxið fylgi. í Danmörku var
byijað að ræða þessi mál 1936 og
hefur þeirri umræðu skotið upp með
vissu millibili síðan. Danska höfund-
arréttamefndin hefur nýverið, þ.e.
á þessu ári, látið fara frá sér álit
þar sem meirihluti nefndarinnar
mælir með því að fylgiréttur verði
í lög leiddur í Danmörku.
í Frakklandi var þessari skipan
komið á 1920 og 1957 var þetta
gjald ákveðið 3% af söluverði mynd-
verka við endursölu. Árið 1984
skilaði þettagjald Fr.fr. 4.624.000.
í Vestur-Þýzkalandi var fylgi-
réttur lögleiddur 1965 en 1972 var
gjaldið hækkað úr 1% í 5% og jafn-
framt var það innheimt af öllum
sölum sem náðu DM 100 eða hærri
upphæð. Innheimta nam DM
700.000 á árinu 1983.
Fylgirétturinn hefur í þessum
ofangreindu tilfellum verið ófram-
seljanlegur og fellur til erfíngja við
lát höfundar í samræmi við höfund-
arlög (þ.e. gildir í 50 ár eftir lát
höfundar).
Fylgiréttur í þessari mynd hefur
ekki ennþá verið lögtekinn á Norð-
urlöndum, en í Noregi hafa verið í
gildi lög frá árunum 1948 um sér-
stakan skatt á opinberar sölur á
listaverkum. Skattur þessi nemur
allt að 3% af söluverði myndverka
og er nánar tilgreint í lögunum til
hvers konar myndverka þau taki.
Sú upptalning er víðtæk og m.a.
fellur undir ákvæði þessara laga
sala á erlendum myndverkum. Und-
ir lög þessi fellur ekki sala milli
einkaaðila né heldur þegar lista-
menn selja eigin verk á heimilum
sínum eða vinnustofum.
Fjármunir sem innheimtast á
þennan hátt renna í ákveðinn sjóð
sem greiðir eldri listamönnum eftir-
laun svo og erfingjum þeirra og
einnig til greiðslu sérstakra styrkja.
Á árinu 1984 nam innheimta skv.
þessum lögum n.kr. 2,9 millj.
í tveimur fyrrgreindum löndum
er byggt á reglu um greiðslur til
einstakra listamanna og erfíngja
þeirra, en skipun þessara mála í
Noregi byggir á félagslegum grund-
velli og sjóðsstjóm sér um að
úthluta innheimtum Ijármunum.
í Bemarsáttmálanum er fjallað
um fylgirétt en hins vegar eru eng-
ar skyldur lagðar á þær þjóðir sem
að sáttmálanum standa til þess að
lögleiða fylgirétt í einni eða annari
mynd. Þar er alfarið lagt í vald lög-
gjafa hverrar þjóðar fyrir sig, hvort
og í hvaða mynd verk myndlistar-
manna skuli njóta þessarar vemdar.
Á árinu 1954 voru sett hér á landi
lög nr. 113, sem veittu ákveðnum
aðilum heimild til sölu listaverka á
uppboði. Áður en lög þessi gengu
í gildi hafði að vísu verið starfrækt
listmunauppboð í Reylqavík um
nokkurt árabil og má segja að með
setningu laganna hafí fyrst og
fremst átt að taka af öll tvímæli
um lögmæti þessarar starfsemi auk
þess að kveða nánar á um hveijir
mættu reka listmunauppboð. Lög
þau sem hér um ræðir hafa verið
til endurskoðunar hjá viðskipta-
ráðuneyti og er gert ráð fyrir að á
yfírstandandi Alþingi (109. löggjaf-
arþingi 1986) verði lagt fram nýtt
frumvarp um þetta efni. í þriðju
grein frumvarpsins kemur fram til-
laga um að fylgiréttur verði í lög
leiddur á íslandi. Niðurlag greinar-
innar hljóðar svona:
Söluskatt skal þó ekki leggja á
málverk, myndir og listmuni „held-
ur 10% gjald er renni til listamanna
eða erfíngja þeirra samkvæmt höf-
undarlögum. Sé höfundarréttur
fallinn niður eða fénu verður ekki
ráðstafað rennur það í starfslauna-
sjóð myndlistarmanna. Mennta-
málaráðherra getur sett nánari
reglur um ráðstöfun gjaldsins".
Greinin er nýmæli í íslenskum
lögum og má segja að hún sé vísir
að nokkurs konar „eftirlaunakerfí"
fyrir íslenzka myndlistarmenn ef
hún verður að lögum. Hér er því
mikið hagsmunamál á ferðinni fyrir
þá sem mál þessi varða og ber að
leggja ríka áherzlu á að Samband
íslenzkra myndlistarmanna fylgi
máli þessu vel eftir og hvetji al-
þingismenn og ráðamenn til að ljá
því stuðning. Með samþykki þessa
lágaákvæðis yrði brotið blað í höf-
undarréttarbaráttu myndlistar-
manna og gæti það orðið til þess
að ákvæði um fylgirétt við allar
opinberar sölur myndlistarverka
yrðu leidd í lög á íslandi.
Þessu næst skal vikið að þeim
úrræðum sem lúta að leigugreiðsl-
um vegna afnota af myndverkum
á sýningum. Hér ber að gera grein-
armun á tvenns konar afnotum
myndverka. í fyrsta lagi er um að
ræða listaverk í eigu sjálfra lista-
mannanna, þ.e. listamaðurinn fer
bæði með hinn eiginlega eignarrétt
að verkinu og ennfremur höfundar-
réttinn. í öðru lagi er um að ræða
sýningar á seldum verkum, þ.e.
listamaðurinn á að vísu höfundar-
réttinn að verkinu, sem við sölu á
frumeintaki listaverks verður ýms-
um takmörkunum háður og jafn-
framt hefur hinn eiginlegi
eignarréttur fallið til kaupanda við
söluna. Hér mun einungis fjallað
Knútur Bruun
„Skal þá fyrst vikið að
svokölluðum fylgirétti
(droit de suite). Skil-
greining á þeim rétti
felur það í sér að við
endursölu á myndlistar-
verki skuli ákveðinn
hundraðshluti af sölu-
verðinu renna til
höfundar verksins eða
erfingja hans.“
um síðamefndu tilvikin, en svo sem
kunnugt er hafa myndlistarmanna-
samtök reynt að koma á reglum í
sambandi við útleigu myndlistar-
manna á eigin verkum til sýningar
hér á landi, en slík útleiga mynd-
verka er lítið virk enn sem komið er.
Gert er ráð fyrir að leigugreiðslur
fyrir notkun myndverka á sýning-
um verði fyrst og fremst bundnar
við sýningar á vegum opinberra
aðila svo sem ríkis, sveitarfélaga
listasafna í eigu félagasamtaka,
banka og annarra þess háttar stofn-
ana, þ.e. þar sem myndverk eru
almenningi til sýnis. Þessir aðilar
yrðu nánar skilgreindir í settum
reglum.
Leigugreiðslur, þ.e. upphæð
leigu, yrði ákveðin með sérstöku
samkomulagi milli menntamála-
ráðuneytis og Sambands íslenzkra
myndlistarmanna, en menntamála-
ráiðuneytið gengist fyrir setningu
laga og gerð reglugerðar um þetta
efni í samráði við stjóm Sambands
íslenzkra myndlistarmanna. í lög-
um og reglugerð yrði m.a. kveðið
á um, hvort innheimtum fjármunum
skuli úthlutað beint til viðkomandi
listamanna eða hvort þeir renni í
ákveðinn sjóð til þess að launa starf-
andi listamenn og að sá sjóður verði
í höndum samtaka myndlistar-
manna. Bent skal á að danska
höfundarréttamefndin hefur gert
tillögur um lagasetningu í þessa
vem og í Svíþjóð hafa verið í gildi
reglur um þetta efni frá árinu 1982,
þ.e. um Sveriges bildkonstnaárfond.
Það er trú mín að vinna beri að
slíkri skipan mála og hér greinir.
Um er aðræða sanngjama leið til
þess að myndlistarmenn fái þóknun
fyrir notkun á verkum sínum og í
höfundarréttarlegu tilliti er hér um
ágætis leið að ræða til þess að ná
fram þeim markmiðum.
Á síðustu áram hafa augu manna
í æ ríkari mæli beinst að þeim brot-
um á höfundarlögum sem fólgin era
í birtingu mynda á opinberam vett-
vangi af verkum myndlistarmanna
oft án heimildar höfundar og án
þess að greiðsla komi til hans fyrir
birtinguna. Um þetta era mýmörg
dæmi í blöðum, tímaritum, auglýs-
ingum og jafnvel í sjónvarpi. Að
vísu er það svo að í mörgum tilfell-
um era brot þessi framin af gáleysi
en ekki af ásettu ráði. Rétt þykir
að geta þess að í sumum tilvikum
er heimilt að birta myndir af mynd-
verkum án sérstaks leyfís höfundar
sbr. t.d. tilvitnunarheimild í 2. mgr.
14. gr. höfundarlaga, svo og reglu
í 2. mgr. 15. gr. sömu laga. Aðal-
reglan er samt sú að til þess að
birta opinberlega mynd af listaverki
þarf til heimild þess sem höfundar-
rétt hefur og sanngjarnt þykir og
eðlilegt að fyrir komi greiðsla.
Við skulum taka eitt dæmi af
handahófi til þess að skýra þetta
mál. Listfræðingur tekur að sér að
vinna þátt fyrir sjónvarpsstöð um
ákveðinn þekktan myndlistarmann.
Birtar era í þættinum ljósmyndir
af allmörgum myndverkum viðkom-
andi listamanns auk þess sem
listfræðingurinn fjallar um ævi,
starf og verk listamannsins af sinni
kunnáttu. Fyrir sitt spjall fær list-
fræðingurinn að sjálfsögðu þóknun,
ljósmyndarinn greiðslu fyrir ljós-
myndimar en listamaðurinn, sem
allt fjallar um, fær enga greiðslu
fyrir birtingu á listaverkum. Þykir
nokkram þetta sanngjamt? Ég
hygg að það sem hér vantar á sér
að stjóm Sambands íslenzkra
myndlistarmanna gangi til samn-
inga við forráðamenn sjónvarps-
stöðvanna og þykist reyndar vita,
að þeir séu fúsir til slíkrar samn-
ingagerðar.
Hér hefur verið drepið á nokkur
atriði er varða höfundarréttarmál
myndlistarmanna. Ég hygg að óum-
deilt sé að myndlistarmenn á íslandi
búi við heldur bág fjárhagskjör
miðað við ýmsar aðrar stéttir í
landinu. Fá era þau tilfelli þar sem
starfandi myndlistarmenn geta ein-
göngu helgað sig list sinni, í flestum
tilfellum verða þeir að sinna öðram
störfum, listiðkun þeirra verður í
hjáverkum og oft undrar mig sá
árangur sem þetta fólk nær við
þessar aðstæður.
Myndlistariðkun á íslandi á sér
ekki langa sögu, tæp öld er síðan
framheijamir byijuðu feril sinn.
Að vísu höfðu nokkrir merkilegir
karlar og kerlingar stundað nokk-
urs konar myndlist í gegnum
aldimar, skorið í tré, rist í steina
og saumað í dúk og málað á spjöld
og allt er þetta sama menningarlega
þörfín að gleðja augað.
En þrátt fyrir þennan stutta þró-
unartíma getum við verið stolt af
þeim myndlistarmönnum sem hér
hafa starfað og starfa þrátt fyrir
erfíðar aðstæður. Ekki skulum við
samt einblína á barlóminn, margt
er vel gert og undir niðri held ég
að það sé fullur vilji ráðamanna,
bæði ríkis og sveitarfélaga, að
stuðla að vexti og viðgangi mynd-
listar.
Leggja ber áherzlu á að Samband
íslenzkra myndlistarmanna beini nú
öllum kröftum sínum að því að ná
árangri á þessum sviðum og jafn-
framt að alþingismenn og aðrir
ráðamenn þjóðarínnar taki til
greina þessar réttmætu kröfur og
hlúi þannig að vexti þessarar grein-
ar íslenzkrar menningar.
Höfundur erhæstaréttaríögmaður.