Morgunblaðið - 05.02.1987, Blaðsíða 20

20
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 5. FEBRÚAR 1987
Espholin seldu á íslandi svo og
væntanlega einnig snurpuspilin
sem Jón S. Espholin framleiddi á
Akureyri. (Mikill fengur væri að
slíku spili í væntanlegt tæknisafn
Þjóðminjasafnsins.) Aður en skilið
er endanlega við litlu gufuvélina
og rafalinn, sem Jón S. Espholin
smíðaði sem unglingur norður í
Eyjafirði, má geta þess, að þá
smíði má enn sjá á skrifstofum
Espholins í Danmörku.
Merkið „Espholin" er nú að
finna víðsvegar um heim, á
sjúkrahúsum, í skipum, í verk-
smiðjum og á vinnustöðum, t.d.
olíuvinnslustöðvum í Kuwait og
togurum við ísland. Sem dæmi
um vandaða framleiðslu fyrirtæk-
isins má nefna að fyrir 42 árum
vantaði T. Smedegaard, sem er
elsta og fremsta dælusmiðja Dan-
merkur, loftpressu til framleiðslu
sinnar. Þeir völdu pressu frá Esp-
holin og er hún enn í gangi.
Umboð fyrir þessa íslensk-dönsku
úrvalsvöru, undir nafninu Esphol-
in, hefur nú á íslandi fyrirtækið
Vélorka hf., Garðastræti 12.
Fjölskyldan Espholin
Það reyndist rétt að Carolina
Espholin var vanfær er þau hjón-
in fluttu til Danmerkur. Þeim
fæddist sonur, John Espholin, sem
með föður sínum gerði Espholin
að stórfyrirtæki í dönskum iðn-
aði. Nú stjómar sonur Jóns S.
Espholin, Mikael Espholin, fyrir-
tækinu sem þriðji ættiiður. Hann
kom í stutta en ánægjulega heim-
sókn tii íslands snemma árs 1985
ásamt eiginkonu sinni og gerðu
þau sér m.a. ferð norður í Eyja-
Qörð að Espihóli. Margir fyrri
nemendur, vinir, velunnarar og
aðdáendur Jóns S. Espholin hefðu
kosið að hitta sonarson hans, en
tími var naumur. Þegar þetta er
skrifað er einnig upplýst að all-
markir íslenskir námsmenn höfðu
samskipti við og kjmni af fyölskyl-
dunni Espholin í Danmörku. Þau
kynni verða án efa endumýjuð
Verksmiðju- og skrifstofubygging Espholin að Smedeland 6, Glostrup.
Espholin Co.
eftir Kristin
Snæland
Þann 12. ágúst 1984 birtist í
Morgunblaðinu grein er ég ritaði
um hina fjölhæfu uppfinninga-
menn, tækni- og verslunarmenn,
bræðuma Espholin frá Akureyri,
þá Jón S. Espholin, Hjalta S. Esp-
holin og Ingólf G.S. Espholin.
Þeir bræður, og fremstur þeirra
Jón, vom i fararbroddi lands-
manna við tæknivæðingu landsins
frá því um 1918 og fram yfir
1930, eða þann tíma sem „vélin"
var að hasla sér völl til lands og
sjávar. Fyrsta vélin var reyndar
sett í ísfirskan róðrarbát árið 1902
með góðum árangri og fyrsti
einnig mótorhjól, hverskonar
„mannvirkjatæki" og ekki síst
urðu þeir fyrstir til þess að aug-
lýsa til sölu flugvélar þegar árið
1918, en fyrsta flugvélin kom til
landsins síðla sumars 1919. Ekki
er kunnugt um samband þar í
milli enda var Garðar Gíslason,
stórkaupmaður, formaður Flugfé-
lags íslands og væntanlega í
nægum samböndum til að annast
kaup og innflutning vélarinnar
sjálfur.
Þótt ég hafí gert umsvifum
Espholin-bræðra sæmileg skil í
fyiTÍ grein minni, tel ég ástæðu
til að nefna aftur nokkur dæmi
um athafnasemi þeirra: Espholin
Co., Akureyri og Reykjavík, inn-
G.S. Espholin lést um 1970 í
Reykjavík, einhleypur og bam-
laus. Hann bjó fram um 1965 í
því húsi sem nú er „heimsfræg-
ast“ á íslandi, Höfða, og var þar
með mikið safn uppstoppaðra
fugla. Hugur hans stóð ávallt til
nýrra fyrirtækja, tækni og fram-
fara, en vegna flárskorts varð hin
síðari ár minna úr en hugur stóð
til.
Árið 1966 stofnaði hann með
öðrum Espholin hf., fyrirtæki til
m.a. verslunar- og iðnreksturs.
Þetta fyrirtæki, Espholin hf., er
enn a.m.k. að nafninu til á íslandi
árið 1987.
Greinarkomi mínu um þá bræð-
ur lauk með því að greina frá för
Ljósmynd Hallgrímur Einarsson.
Mjaltavélasogdælan var undir-
staðan.
Dixie Flyer árgerð 1919. Eini billinn sem Espholin Co. flutti inn
og þessi er enn til. Við stýrið er Ebenhard Jónsson og hjá honum
situr Hallgrúnur Hallgrímsson hreppstjóri en aftur í sitja, talið
frá vinstri, Einar Th. Hallgrímsson verslunarstjóri og Eggert
Laxdal verslunarstjóri.
Frá vinstri: Carolina Espholin, John Espholin og Jón S. Espholin.
bílinn kom árið 1904 og hinn
annar árið 1907, en þeir vom
báðir gömul og úrelt tæki, sem
hafa væntanlega fremur tafið fyr-
ir frekari framfömm á þessu sviði
samgangna.
Á Seyðisfirði kom fyrsta bæjar-
félagið á landinu upp rafstöð
(vatnsaflsstöð) árið 1911 og loks
kom bfllinn er mddi brautina árið
1913.
Aðdragandinn að véla- og
tækniumsvifum þeirra Espholin-
bræðra var e.t.v. sá að Jón sem
var elstur þeirra stundaði slflct
nám erlendis. Segir frá því í
„Norðurlandinu" 8. júlí 1916:
„Jón hefir lagt stund á ýmsa vél-
fræði erlendis í mörg ár, var til
dæmis lengi í þjónustu Burmeister
& Wain."
Umsvif þeirra bræðra vom
mikil og nefha má t.d. innflutning
fólks- og vömbifreiða, beltadrátt-
arvéla hinna fyrstu hér á Iandi,
og hugsanlega skurðgröfu Skeið-
arárveitunnar. Þeir auglýstu
flutningur og veslun, fasteigna-,
báta- og skipasala, mannvirkja-
tæki hverskonar og flugvélar,
fólks- og vömbflar og mótorhjól.
Bræðumir Espholin, Reylqavík,
auglýstu margskonar vömr, bæði
neysluvömr og tæknivörar og
tóku fram: „Einkaumboðsmenn
fyrir ísland og Færeyjar".
„Bræðumir Espholin" munu
hafa verið Hjalti og Ingólfur, en
á þeim tíma helgar Jón sig véla-
verkstæði sem hann rak á
Akureyri en stundaði jafnframt
kennslu, hélt námskeið í mótorvél-
fræði, t.d. á ísafirði. Tunnuverk-
smiðju vom þeir með á Akureyri
og kaffibætisverksmiðju í
Reykjavík. Síðast en ekki síst má
telja að þeir bræður stóðu að því
að koma upp fyrsta frystihúsi á
íslandi, Sænsk-íslenska frystihús-
inu í Reykjavík og munu einnig
hafa komið við sögu annarra
frystihúsa í landinu.
Svo sem í fyrri grein sagði, Iést
Hjalti S. Espholin ungur. Ingólfur
Núverandi forstjóri, Mikael
Espholin.
Jóns S. Espholin og eiginkonu
hans, Carolinu, af landi brott árið
1927. Þeim hafði ekki orðið bams
auðið, en Ámi Jónsson á Húsavík,
sem verið hafði nemandi Jóns,
taldi að Carolina hefði verið van-
fær við brottförina.
Espholin í Danmörku
Svo sem nefnt var f fyrri grein
mun Jón S. Espholin hafa horfið
af landi brott allvel fláður. í fyrstu
er talið að hann haií starfað hjá
sínum fyrri vinnuveitanda, Bur-
meister & Wain, en árið 1929
stofnaði hann við Smallegade á
Fredriksberg litla vélsmiðju. Svo
sem áður, er hann hannaði og
teiknaði bátavélar um 1915 og
framleiddi „snyrpispil" í vélsmiðju
sinni á Akureyri 1925, var hann
vakandi fyrir þeim nýjungum er
að gagni kæmu í Danmörku.
Verkefnið og þörfína fyrir „vél“
fann hann í dönsku fjósunum; þar
vantaði sogdælu fyrir mjaltavélar,
og Jón tók sig til, teiknaði, hann-
aði og framleiddi mjaltavélasog-
dælu sem var svo góð að Jón
náði markaðnum með „Espholin-
dælunni". Þessi árangur kom
fótum undir fyrirtækið „Esphol-
in“, sem nú er helsta fyrirtæki í
framleiðslu loftpressa í Dan-
mörku. Leikmönnum í tæknifræði
má segja að fyrsta skrefið frá
bátavélinni árið 1915 í loftpressur
og sogdælur um og uppúr 1930
hafi verið stutt. Fyrir hæfileika-
manninn var þetta aðeins breyting
á sömu vél.
Espholin Trykluft
Maskiner A/S
Fyrirtækið tók fyrst á sig mynd
þegar ungur Eyfirðingur smíðaði
sér litla gufuvél með rafli skömmu
eftir síðustu aldamót. Ekki segir
neinum sögum af því hvort þessi
litla vélasamstæða hafí verið
merkt „Espholin", en það merki
bám þær vélar sem Bræðumir
þegar Mikael Espholin getur gert
lengri stans á íslandi.
Niðurlag
Ég skrifaði niðurlagsorð við
grein mína í Morgunblaðinu 12.
ágúst 19984, þau niðurlagsorð vil
ég endurtaka hén
„Eins og í upphafi sagði em
þetta sundurlausir punktar um
merkilegt fólk, fólk, sem átti sér
stórkostlega drauma og djarfar
hugmyndir. Vegna þess sem rætt-
ist og Espholinamir fengu að sjá
verða til fjár og gagns landinu
okkar og jafiivel ekki síður vegna
hugmynda þeirra sem þeir settu
fram og síðar urðu að merkilegum
þáttum í þjóðlífinu, þá væri vert
að skrá sögu þeirra betur. Ein-
hver góður maður þyrfti að gera
það áður en of langt líður.“
Höfundur er rafvirki og
leigubílstjóri í Reykja vfk.