Morgunblaðið - 05.02.1987, Blaðsíða 14

MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 5- RKBRÚAR 1987
-I
"14
*
Islenskur
jarðfræðingur í París
Langaði
tílað
rannsaka
ál
„íslenskir jarðfræðingar eru fáir en eljusamir“,
stendur í bók eftir Claude Allégre. Hann er franskur
jarðfræðingur í fremstu röð og á sl. ári fékk hann
mestu viðurkenningu er vísindamanni á hans sviði
getur hlotnast, Crafoord-verðlaunin. Nágranni minn
hafði lánað mér þessa bók, því ég vildi kynna mér
rannsóknarsvið Claude Allégre áður en ég hitti einn
af samstarfsmönnum hans. Það er íslenskur
jarðfræðingur, dr. Kristín Vala Ragnarsdóttir, og ég
átti eftir að sjá að hún er einmitt, af mikilli eljusemi,
búin að ná langt á sínu sviði á stuttum tíma. Eg er
nú sestur inn á vistlegt heimili Kristínar Völu í miðbæ
heimsborgarinnar og hef viðtalið.
— Hvaðan kemur þér jarð-
fræðiáhuginn?
„Ég hafði ætlað mér að læra
læknisfræði og var búin að skrá
mig í hana. En um sumarið fór ég
að starfa hjá Guðmundi Jónassyni
sem leiðsögumaður fyrir erlenda
ferðamenn. Ég kynntist hálendinu
og varð að lesa mér mikið til í jarð-
fræði, sem mér hafði þótt frekar
leiðinleg grein í menntaskóla. Þetta
sumar fékk ég hugboð um að það
gæti verið spennandi að læra jarð-
fræði, og þegar ferðunum lauk,
tveimur dögum áður en kennsla
skyldi hefjast, fór ég í Þórsmörk
til að íhuga í ró og næði hvort fag-
ið að ég ætti að leggja fyrir mig.
Jarðfræðin varð ofan á og ég
lauk BS-prófi frá Háskóla íslands
um vorið 1979. Seinasta veturinn
hafði ég aðallega verið að vinna að
lokaverkefni mínu, sem var að kort-
leggja Fagraskógarfjall í Hítardal
í Mýrarsýslu og svo byrjaði ég líka
á svokölluðu ijórða árs verkefni um
jarðhitakerfið á Svartsengi á
Reykjanesi."
— Kortlagning? Var ekki
löngu búið að kortleggja allt
landið?
„Jú, en þetta var nákvæmt jarð-
fræðikort sem ég var að búa til
þama. Markmiðið var að gera sem
gleggsta grein fyrir þvi hvaða jarð-
lög mynda fjallið. Þetta var gífur-
lega stórt verkefni sem ég tók mér
fyrir hendur og ég var í heilt sumar
að safna gögnum því svæðið sem
ég kannaði var yfír hundrað ferkíló-
metrar. Ég þurfti að brölta upp í
hvert einasta gil til að greina í sund-
ur jarðlögin og athuga hvemig þau
lágu um fjallið. Um haustið tók
úrvinnslan við en að lokum gat ég
gert grein fyrir lagskiptingu fjalls-
ins.“
Náttúruleg
tilraunastöð
„Næsta verkefnið var að rann-
saka jarðhitasvæðið á Svartsengi á
Reykjanesi. Ég var nánar tiltekið
að efnagreina bæði bergið og vatn-
ið í því. Það hafði alltaf verið talið
að það væri efnafræðilegt jafnvægi
milli jarðhitavatns og bergsins sem
það leikur um. Ég var fyrst til að
sýna að svo er. Til þess var ég að
tileinka mér svokallaðar efna-
varmafræðilegar aðferðir.
Það má líkja jarðhitakerfíð við
efnaverksmiðju, því vatnið og berg-
ið hafa efnafræðileg áhrif hvort á
annað. Vegna þess að hinar mis-
munandi steindir, sem bergið
samanstendur af, leysast upp við
ólík hitastig, en hægt að nota þessa
vitneskju um stöðug efnahvörf milli
bergsins og jarðvatnsins til að
ákvarða botnhitastig vatnsins.
Þetta hefur hagnýtt gildi, því það
getur sagt fyrir um hitastig vatns-
ins áður en borað er.
í jarðhitakerfínu við Svartsengi
er 70% sjór en aðeins 30% gmnn-
vatn. Nú vill svo til að verið er að
rannsaka jarðhitakerfi neðansjávar,
en þau fundust ekki fyrr en fyrir
nokkmm ámm. Þau þykja mjög
merkileg, m.a. vegna þess að þar
má fínna fjölskrúðugt líf á miklu
dýpi, þar á meðal örvemr sem
byggja sinn orkubúskap á því að
að láta brennistein ganga í samband
við súrefni, en hjá flestum lífverum
er það kol sem þjónar því hlut-
verki. Sumir telja að fyrsta lífíð á
jörðinni hafí einmitt verið svona.
Eins em þessi neðansjávaijarð-
hitakerfí athyglisverð vegna þess
að það er. upphitaður sjór sem vell-
ur upp úr þeim, en sjórinn hefur
tekið ýmsum efnafræðilegum breyt-
ingum á leið sinni um jarðhitakerfíð.
Neðansjávar er nánast ómögulegt
að kanna efnasamsetningu jarð-
hitavatnsins, en við emm svo
lánsöm að hafa borholuna í Svarts-
engi. Þannig getum við komist að
framhaldsnáminu. Ég vildi vinna
með efnavarmafræði, gera tilraunir
og rannsaka hvernig ál hegðar sér
í vatni. Öllum þótti auðvitað mjög
fyndið að ég skyldi vilja rannsaka
ál vegna þess að faðir minn er
Ragnar Halldórsson, forstjóri ÍSAL.
En í rauninni er ál afskapleg
skemmtilegt viðfangsefni fyrirjarð-
fræðinga. I jarðskorpunni er mikið
af áli og flestar steindir innihalda
eitthvað af því. Hins vegar leysist
ál illa upp í vatni en hlýtur samt
að gera það því við finnum ál í
ýmsum holufyllingum í bergi, en
slíkar holufyllingar myndast við
úrfellingu þegar gmnnvatn seytlar
um bergið.
Doktorsverkefni mitt við North-
westem University í Chicago í'
Bandaríkjunum var þríþætt. Ég
hélt áfram með verkefnið um
Svartsengi. Svo gerði ég tilraunir
með uppleysanleika kvarz. Kvarz-
magnið í jarðhitavatninu segir
manni til um botnhitastig vatnsins.
Ég betmmbætti aðferðina til að
ákvarða hitastigið með því að taka
þrýstinginn inn í dæmið. Aðferð
mín er talsvert nákvæmari en sú
sem var áður notuð. Þriðji hluti
doktorsverkefnisins var svo um
uppleysanleika kómndum, en sú
steind inniheldur einmitt mikið af
áli.
Ég birti niðurstöður mínar jafn-
óðum í virtum vísindaritum þ.e. í
staðinn fyrir að semja doktorsrit-
gerð eins og tíðkast venjulega, lagði
ég fram þijár vísindagreinar. Þetta
var mjög óvenjulegt í mínum skóla
og einn prófessorinn í dómnefndinni
vildi helst ekki samþykkja þetta.
Nú er raunin sú að næstum allir
skila doktorsverkefni sínu í þessu
formi.
Á þessum ámm kynntist ég
manninum mínum, en hann er jarð-
fræðiprófessor við háskólann þar
sem ég lærði. Hann er breskur,
heitir Bemard Wood og er „heims-
frægur" jarðfræðingur á sínu sviði;
hann var ekki nema 27 ára gamall
þegar hann skrifaði kennslubók í
efnavarmafræði, sem ég las meðan
ég var enn í Háskóla Islands."
Mengað grunnvatn
— Hvað tók svo við að námi
loknu?
„Ég varði doktorsverkefnið 1984
og þremur mánuðum seinna eignuð-
umst við lítinn dreng, Tómas. Ég
Kristín Vala Ragnarsdótir ásamt tveggja ára syni sínum, Tómasi.
Siðan myndin var tekin hefur bæst við dóttir, sem fæddist rétt fyr-
ir áramót.
því hvaða áhrif jarðhiti hefur haft
á núverandi efnasamsetningu sjáv-
ar. Að þessu leyti má segja að
Svartsengi sé náttúruleg tilrauna-
stöð.“
Langaði til að
rannsaka ál
„Ég hafði mjög ákveðnar skoðan-
ir á því hvað ég vildi taka fyrir í
Ufandijörð
Rabbað við franska jarðfræðinginn Claude Allégre
Ég sit á skrifstofu Claude All-
égre, sem nýlega hlaut æðstu
verðlaun sem veitt eru í jarðfræði.
Á veggjunum hanga gervitungla-
myndir af jörðinni, kort af hafsbotni,
myndir af stjarnkerfum. í einu homi
hangir kort af íslandi. Allégre hefur
fallist á að spjalla við mig stutta
stund þrátt fyrir miklar annir. Hann
hefur tafíst. Vafalaust hefur hann
verið á fundi, e.t.v. um jarðfræði
en alveg eins hefði hann getað ve-
rið um stjómmál því þessi virti
vísindamaður er líka kunnur fyrir
afskipti sín af stjómmálum. Hann
er æskuvinur og áhrifamikill ráð-
gjafí Lionel Jospin, leiðtoga Sósíal-
istaflokksins, sem fór með völd hér
í Frakklandi frá 1981 þar til í mars
á þessu ári. Nú er Allégre sestur
fyrir framan mig og það er best að
byija strax því eftir stutta stund
verður hann rokinn aftur út, í þetta
sinn til að hlýða á doktorsvöm eins
nemanda síns.
„Fyrir hvað fékkst þú Cra-
foord-verðlaunin?“
„Það var fyrir að hafa beitt að-
ferðum kjameðlisfræðinnar til að
skýra jarðfræðileg fyrirbæri. Ég hef
notað vitneskjuna um það að
ákveðnar frumeindir breytast í aðr-
ar vegna geislunar og það á
ákveðnum tíma til að auka og dýpka
þekkingu okkar á myndun og þróun
jarðarinnar. Þetta er hin svokallaða
ísótópajarðfræði. Eins hef ég feng-
ist við jarðefnafræði sem gegnir
sívaxandi hlutverki innan jarðvís-
inda á sama hátt og lífefnafræðin
innan líffræðinnar."
Af lestri bóka þinna að dæma
virðist þú líta á jarðfræði í mjög
viðu samhengi?"
„Já, það er nauðsynlegt að hugsa
um jörðina sem heild. Hún er reiki-
stjama eins og aðrar reikistjömur
og að mörgu leyti má lílqa henni’
við lifandi veru. Hún fæddist, er í
sífelldri þróun og mun deyja, eins
og lífverur, og hún er álíka flókið
kerfí og þær. Munurinn er sá að
við getum fylgst með öllu æviskeiði
venjulegrar lífvem en jörðin er nú
orðin 4,5 milljarða ára gömul og er
enn spræk. Þess vegna er isótópa-
jarðfræðin svo mikilvæg því hún
gerir okkur kleift að komast að því
hvemig efnasamsetning jarðar var
stuttu eftir að hún myndaðist."
„Þú hefur kort af íslandi uppi
á vegg. Hefur ísland einhveija
sérstöðu í hugum jarðfræðinga?‘k
„ísland er ákaflega merkilegt við-
fangsefni fyrir jarðfræðinga. Þar
kemur tvennt til, annars vegar eru
þar plötumót ofansjávar og því er