Morgunblaðið - 19.07.1987, Blaðsíða 37

4-
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 19. JÚLÍ 19897
37
Evdokia, fyrri eiginkona Péturs mikla.
suma þessa staði fór hann mörgum
sinnum.
Hann gerði sér tíðkvæmt í
kirkjur, var viðstaddur
guðsþjónustur hjá kvekurum, átti
viðræður við William Penn og
konunglega stjörnufræðinga. Hann
sótti flotaæfmgar í Portsmouth, þar
sem hleypt var af tuttugu og einu
skoti honum til heiðurs.
Þegar hann var búinn til
brottfarar, hafði hann ráðið sextíu
sérfræðinga í þjónustu sína og
skyldu þeir koma með honum til
Rússlands. í hópi þeirra voru
teiknarar og skipasmiðir, sem hann
hafði unnið hjá í Deptford, og
vatnafræðingar. A öllum þessum
mönnum þurfti hann að halda til
þess að stórdraumar hans um
rússneskan flota fengju að rætast.
Við hjálp meistara frá Oxford kom
hann á fót stærðfræði- og
siglingaskóla í Moskvu árið 1701,
sýnir þetta sem margt annað
fyrirhyggju og menntaáhuga hans.
bjó yfír styrkri skaphöfn og
skilningsrík aðstoð hennar veitti
keisaranum vernd og skjól á
erfiðum ríkisstjómarárum hans.
Svo er talið að Katarína ein gæti
haldið aftur af honum í reiðiköstum
hans. Þá hjúkraði hún honum sem
væri hann bam, lagði sóttheitt
höfuð hans í kjöltu sér og strauk
hendinni yfir enni hans og augu til
þess að róa hann.
Katarína var þó mikil fyrir sér
og lifandi félagi í framkvæmdum
hans á margan hátt. Stundum slóst
hún í för með þessum eirðarlausa
eiginmanni í erfiðustu
herleiðöngrum, sýndi frábært
þolgæði, kvíðalaus og hugrökk í
dynjandi skothríð, og frábæran
skörungsskap.
Það var þó í einum
hernaðarleiðangri að kveneðli
hennar sagði til sín og hugur hennar
dignaði. Hún ól keisaranum tólf
börn. Eitthvað þótti Pétur
brokkgengur í hjónabandinu og
Alexis keisari, faðir Péturs.
Natalya Naryshkina, móðir Péturs.
Soffia, hálfsystir Péturs,
Frá brúðkaupi Péturs mikla og seinni konu hans, Katarínu, árið 1712.
Hann hafði mætur á Englandi
sér í lagi og var vanur að segja:
„Enska eylendan er bezt, fegurst
og sælust í víðri veröld."
Pétur fór frá Hollandi í fýlgd
sextán félaga með skipinu Yorke,
sem var flaggskip
varaflotaforingjans Sir David
Mitchell. Við mynni Thamesfljóts
steig hann um borð í lystisnekkjuna
Mary. Sjóliðsforinginn slóst í för
með honum og snekkjan sigldi upp
fljótið til Towerkastala.
Pétur bjó til að byrja með í
London í íburðarlausu húsi í Norfolk
Street og sneri sér óðara að verki
af alefli. Hann heimsótti Vilhjálm
III. í Kensingtonhöll, þar sem
konungur kom því til leiðar að
kunnur listamaður málaði mynd af
honum. Pétur var önnum kafinn við
að heimsækja iðjuver og
verksmiðjur og vísindalegar
stofnanir. Þá lagði hann sig fram
um að kynnast úrsmíði og hvar sem
hann kom safnaði hann að sér
teikningum, fyrirmyndum og
nákvæmum skýrslum.
Hann sneri sér brátt að því að
nema skipasmíði í konunglegu
stöðinni í Deptford. Þar vann hann
hörðum höndum eins og hver annar
iðnaðarmaður. Á þessu tímabili var
hann, ásamt föruneyti sínu,
búsettur í Layeshöll, á sveitasetri
John Evelyn, kunnum
dagbókarhöfundi. Höllin var í
nánum tengslum við konunglegu
skipasmíðastöðvarnar og Pétur
naut þess að fá að fara fijáls ferða
sinna um einkadyr í höllinni. Meðan
Rússarnir dvöldu þarna fengu þeir
fímaháan reikning vegna skemmda
á húsgögnum og gluggatjöldum og
öðru efni. Af sundurliðaðri lýsingu
á skemmdunum má sjá að þeir hafa
verið í meira lagi slarkgefnir og
fyrirferðarmiklir meðan þeir bjuggu
í höllinni.
En þrátt fyrir nokkurt svall vann
hann af ofurkappi. Þegar hann stóð-
ekki að verki í skipasmíðastöðinni,
var hann á ráðstefnum með
sérfræðingum til að fræðast af þeim
um eitt og annað. Hann lagði leið
sína í þinghúsið (Parlamentið),
Stjömuturninn í Greenwich,
Vopnabúrið, Hamptonhöll, Tower
og konunglegu myntsláttuna. Á
Á þessum dögum réðu Svíar
algjörlega yfir Eystrasalti og
baltísku löndunum. Rússar drógust
inn í átök sem voru hörð og
langvinn. Til þess að eignast
„glugga út að Evrópu", réðst hann
í að byggja upp borg, Pétursborg,
árið 1703. Hann lét þegar smíða
nokkur skip sem hann hafði sýningu
á við vígslu borgarinnar. Þegar
hollenzkt skip kom skömmu síðar
til borgarinnar með dýrmætan
farm, gaf hann skipstjóra og
skipshöfn höfðinglegar gjafir.
Það urðu snemma í stjórnartíð
Péturs árekstrar við Svía, sem
enduðu með sigri hans við Poltava
árið 1709. Eftir ófriðinn komst
hann yfír Kytjalahémðin fínnsku,
Ingermanland og Lífland.
Á meðal þeirra fanga, sem hann
hertók í orrustu var líflenzk
bóndadóttir, Katarína
Skavronskaya að nafni. Hún varð
eiginkona Péturs. Þegar hann hafði
skilið við eiginkonu þá, sem móðir
hans hafði úthlutað honum seytján
ára gömlum, kvæntist hann
Katarínu og hún reyndist hafa mikil
áhrif á hann — og þau góð. Hún
ekki svo skírlífur sem skyldi, en
alltaf hvarf hann aftur heim til
Katarínu sinnar, og gagnkvæmur
skilningur hélt áfram velli milli
þeirra. Hann stofnaði
Katrínarorðuna henni til heiðurs.
Árið 1713 gerði keisarinn
Pétursborg að höfuðstað Rússlands
í stað Moskvu og gerði allt sem í
hans valdi stóð til að hvetja erlenda
kaupsýslumenn til aukinna skipta
við hana sem uppvaxandi
hafnarborg. Nú sneri hann sér að
því að byggja upp
Eystrasaltsflotann. Hann flutti
stærðfræði- og siglingastofnunina
frá Moskvu til Pétursborgar og setti
þar háskóla á stofn og gaf nafnið
Flotaakademían.
Á þessum árum höfðu margir
herleiðangrar hans mistekizt. Herir
keisarans höfðu orðið að hopa á
hæli frá Tyrkjaveldi, beðið mikinn
ósigur við Pruth, og orðið að hörfa
frá hinum öfluga Azowirki. Á
þessum örvæntingarfullu stundum
stóð Katarína sistyrk við hlið
keisarans, sannaði hugrekki sitt og
hlaut hina mestu virðing og álit
manns síns eins og fram kemur í
opinberri tilskipun sem hann gaf
út 1723.
í þessu skjali talar hann skýru
máli: „Við skulum ekki minnast á
kvenlegan veikleika, sjálfviljuglega
hefur hún verið með okkur og
hjálpað á allan hátt, og þá einkum
í Pruth-orrustunni við Tyrki þegar
í hersveitum okkar voru ekki nema
22 þúsund manns. Tyrkir réðu yfir
270 þúsundum. Er allt var komið
í óefni, gekk hún fram sem
karlmaður, ekki sem kona, eins og
allur herinn veit og raunar þjóðin
öll. Og fyrir þessi afrek eiginkonu
vorrar höfum vér ákveðið fyrir náð
æðra valds sem oss er af Guði gefið
að hún skuli krýnd verða að Guðs
vilja og fari krýningin fram á
yfirstandandi vetri...“
Allt til loka ríkisstjórnar
keisarans hafði hann gert ítrekaðar
tilraunir til að ná yfírráðum á
Kaspíahafí og þar kom til
vopnaviðskipta við Persa. Það leiddi
til þess að hann náði verulegri
fótfestu í Bakú og víðar.
En þrátt fyrir öll
hemaðarumsvifin hélt hann áfram
að sinna verklegum framfaramálum
af fullum krafti. Hann ferðaðist
mikið um Þýzkaland, Frakkland,
Danmörku, Áusturríki og Pólland,
og ávallt kostaði hann kapps um
að bera ráð sín saman við kunna
sérfræðinga. Það lá fjarri honum
að einangrast bak við ,járntjald“.
Hann horfði vel út um gluggann
til Evrópu. Honum var ríkt í huga
að kynnast sem bezt hverskonar
framförum meðal menningarþjóða
í öðrum löndum og hann kunni tök
á því að hagnast á þeim. Glöggt
dæmi um fyrirhyggju hans á þessu
sviði voru stöðugar ráðningar hans
á afburðamönnum til Rússlands.
Til Rússlands kvaddi hann og
námusérfræðinga og aðra lærða
menn til að kynna sér
náttúruauðæfi hins víðlenda ríkis.
Honum var ljóst hve áríðadi það
var fyrir þróun iðnaðar og
margþætta atvinnuvegi, sem hann
vildi efla til hagsældar fyrir þjóðina.
' r
Þrátt fyrir að hann hafði safnað
um sig skörpum heilum og
kunnáttumönnum erlendis frá, var
óskum hans ekki fullnægt. Hann
þráði enn frekar félagsskap og
hollráð manna, sem hann gæti
fullkomlega reitt sig á. Meðal
nánustu samverkamanna sinna
taldi hann Patrick Gordon ofursta
sem var skozkur ráðunautur hans
um hernaðarmál og FranQois
Lefort, áður svissneskur lífvörður,
en 'honum var falið það verkefni
að vera opinber siðameistari. Um
skeið á yngri árum var Pétur undir
áhrifum þýzkrar frúar, sem hét « &
Anna Mons. Hann sæmdi hana
lengi vel dýrmætum gjöfum eða
allt þar til hann komst að því að
hún hafði brögð í tafli í viðskiptum
þeirra.
í ákafa sínum að breyta Rússum
í volduga og menntaða þjóð stofnaði
keisarinn skóla og æðri
menntastofnanir og réð til þeirra
unga og efnilega Rússa og kostaði
þá til lengri eða skemri tíma í
Vestur-Evrópu. Önnum kafinn við
ótal lofsverð áform til framfara gaf
hann sér tíma til að sjá um útgáfu
á mörgum skólabókum. Hann
innleiddi endurbætt stafróf og
auðveldaði prentun. Þá gaf hann
út fyrsta dagblaðið sem kom út I
Rússlandi og vann við það sjálfur.
Keisarinn hafði uppi mikil áform
um fullkominn háskóla í
Sankti-Pétursborg. Þá endurbætti
hann skattakerfíð. Hann dó af
þvagteppu árið 1725, fimmtíu og
þriggja ára að aldri, en allt til hins
síðasta braut hann heilann um að
koma á fót vísindaakademíu.
Pétur mikli hefur réttilega verið
!ýst sem „hinum fyrsta nútfma
Rússa". Vera má að hann hafi verið
of nútímalegur — of fjarri sinni
samtíð — fyrir þá menntalausu
fólksmergð sem hann vildi vinna
gagn, en það var ofurefli
mannlegum mætti, þó að mikill
væri, hvað hann snerti.
Þýtt og endursagt — S.G.
i