Morgunblaðið - 22.11.1987, Side 61

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 22. NÓVEMBER 1987
61
frá stórri stjörnu (t.d. rauðum risa) til niftemdastjömu, en við það verður sú síðamefnda fyrir
stöðugri hröðun og getur, þegar hraði hennar er sem mestur, sent frá sér tið slög röntgengeisla.
Ný hátíðni-tifstjarna
Ut-v.
Vfslndl
Sverrir Ólafsson
4
Fyrsta tifstjaman var upp-
götvuð af Jocelyn Bell-Bmnell
fyrir rétt rúmum 20 ámm, þegar
hún vann að doktorsverkefni f
stjömufræði við Háskóiann í
Cambridge. Síðan hafa u.þ.b. 450
tifstjömur fundist, en mikill meiri-
hluti þeirra er staðsettur í nánd
við meginflöt Vetrarbrautarinnar.
Sérstakt einkenni tifstjama er að
þær senda frá sér óvenjulega
reglubundin slög rafsegulbylgna,
sem flestar hafa sveiflutíma á
bilinu 0,03 til 4,5 sekúndur.
Árið 1982 uppgötvaði D.C.
Baker nýja tifstjömu með sveiflu-
tíma sem nam ekki meir en 1,55
millisekúndum, en það jafngildir
sveiflutfðni upp á 642 Hertz. Tif-
stjömur af þessari gerð nefnast
því millisekúndutifstjömur (eða
ms-tifstjömur) og f dag em ein-
ungis fjórar slíkar þ'ekktar, en sú
síðasta fannst fyrir nokkmm vik-
um.
Það sem er sérstaklega áhuga-
vert við þessa nýju ms-tifstjömu
er einstök staðsetning hennar, en
hún fannst í kjama béttrar, kúlu-
lagaðrar stjömuþyrpingar, sem
einkennd er með stöfunum M28.
Líklegt er að þessi nýja uppgötvun
eigi eftir að stórauka þekkingu
manna á eðli tifstjama, auk þess
sem hún veitir einstakt ækifæri
til áhugaverðra athugana á
hreyfieiginleikum kúluþyrpinga,
en hvomtveggja er ekki skilið
nema að takmörkuðu leyti.
Talið er að tifstjömur séu nift-
eindastjömur og að nú slagkennda
rafsegulgeislun nem hær senda
frá sér komi til vegna mikils snún-
ingshraða stjamanna. Vifteindir
á yfírborði tifstjömunnar um-
myndast f rafeindir og ^óteindir
sem fþuga út f isterkt segulsvið
sem umlykur tcjömuna cg snýst
með henni. Þar verða dndimar
fyrir mikilli hröðun, en það leiðir
til myndunar sterkrar rafsegul-
geislunar, sem gengur út frá
segulpólum tifstjömunnar. Venju-
lega fellur stefna segulássins ekki
saman við stefnu snúningsássins
og því snýst geislinn um rúmið
með sömu tíðni og hringhreyfíng
stjömunnar. Slag greinist í hvert
skipti sem geislunin út frá segul-
pólunum sker sjónstefnu athug-
anda.
Vegna stöðugs orkumissis sem
stjaman verður fyrir við útgeisl-
unina hægir hún á sér með
tímanum. Vei\julega hefur því
verið talið að eldri tifstjömur snú-
ist með minni tfðni en þær sem
yngri em. 1 samræmi við þessar
hugmyndir iafa stjamfræðingar
því lengst :if taiið að ms-tifstjöm-
ur séu tpjög iingar tufteinda-
stjömur rem snúast *nn með
miklum hraða.
Sú staðreynd :tð i.k.m. tvær
þeirra ijögurra ns-tifstjama sem
hafa fundist <*m, hvor um sig,
annar meðlimurinn í tvístimi, hef-
ur leitt til þeas að settar hafa
verið Mm nýjar tilgátur um eðli
þeirra. Sú sem inenn hafa mestan
áhuga á í dag gerir ráð fyrir því
að ms-tifstjömumar séu í raun-
inni gamlar tifstjömur og hafí því
hægt á sér með tímanum, en
seinna orðið fyrir hröðun af völd-
um efhis sem flutst hefur á milli
tifstjömunnar og þeirrar stjömu
sem hún myndar tvístimi með.
í samræmi við þessa nýju til-
gátu hófu nokkrir stjamfrseðingar
leit að ms-tifstjömum f kjömum
nokkurra kúluþyrpinga, en vitað
er að þær hafa að geyma u.þ.b.
hundrað sinnum fleiri tvístimi á
rúmmálseiningu en önnur svæði
Vetrarbrautarinnar.
Athugaðar vom 12 kúluþyrp-
ingar, en einungis í einni þeirra
fannst punktlagaður rafsegul-
bylgjugjafí. Nákvæmari athugan-
ir á geislun bessa gjafa leiddu f
Ijós að hún var slagkennd og uuk
þess sterklega skautuð. Hvom
tveggja lænti til þess að tifstjama
gæti leynst einhversstaðar f þyrp-
ingunni.
I desember og janúar sfðast-
liðnum framkvæmdu vfsindamenn
við Jordell Bank-stjamvfsinda-
stofnunina við Manchester gffur-
lega umfangsmiklar athuganir á
litrófi geislagjafans. Að mæling-
unni lokinni höfðu þeir tekið niður
256 milljón aflesningar, en gögnin
vom sendtil úrvinnslu í aflmiklum
tölvum í Los Alamos National
Laboratory í Bandaríkjunum. Nið-
urstöðumar lágu fyrir í júnílok
og þær leiddu til uppgötvunar
áðumefndrar ms-tifstjömu í
stjömuþyrpingunni M28, sem er
f 19000 ljósára íjarlægð M mið-
fleti Vetrarbrautarinnar.
Mælingar á sveiflutfma þessar-
ar nýju tifstjðmu sfna að hann
er svo stöðugur að uákvæmnin
jafna8t á við bestu atómúr. Talið
er ;ið sveiflutíminn breytist um
einungis örfáar nanósekúndur á
einni Sld, on ein nanósekúnda er
njnn nilljarðsti hluti úr nekúndu!
Af Ijessu leiðir :ið tifstjaman get-
iu* >*kki lengur verið liluti ið
: vfstimi, þar sem sveigð hreyfi-
hraut liíkra sljama mundi leiða
vil tíðnihliðmnar :vf völdum Doppl-
or-hrifa. Mögulegt er að félagi
tif8tjömunnar hafi lirokkið úr
,tvíbýlinu“ við árekstur tvfstimis-
Við segulskaut tif stjömunnar
fjjúga rafeindirnar eftir segul-
línum út í rúmið. Hraði rafeind-
anna nálgast hraða (jóssins og
þær mynda keOulagaðan geisla
raf segulbylgna, sem gengur út
frá segulskautunum. Þegar
stjaman snýst ferðast keUurn-
ar um rúmið með sömu tíðni
og hringhreyfing stjömunnar.
ins við aðrar stjömur á ferð þess
í gegnum kúluþyrpinguna, en
þéttni stjama í kúluþyrpingum er
mörgum stærðarþrepum meiri en
meðalþéttni þeirra í sólkerfínu.
Eins er hugsanlegt að tifstjaman
hafí gleypt allt efni félaga sfns á
meðan endurhröðunin átti sér
stað.
Jafnvel þó tfðnibreyting milli-
sekúndutifstjamanna íé övemleg
er hún rétt greinanleg yfír nok-
kurra ára bil. Þessi cíðnibreyting
stendur f ákveðnu hlut við þá
hröðun sem cifstjaman verður
fyrir. Langtíma mæiingar á tíðni-
breytingunni munu því veita
upplýsingar um hreyfingu kúlu-
þyrpingarinnar, r,em *ins og
stendur er frekar takmörkuð.
Á undanfömum ámm hafa tif-
Btjömur veitt stjameðlisfræðing-
um mikilvægar ipplýsingar um
atriði eins og þróun ntjaraa, eigin-
leika kjamaefnis eða tegulsviðs
Vetrarbrautarinnar. "elja má víst
að frekari athuganir A ns-tif-
stjömum muni auka pekkingu
þeirra á þessum yrirbæmm.
Kardemommubær-
inn á Sauðárkróki
Sauflárkróld.
LEIKFÉLAG Sauðárkróks
frumsýndi sunnudaginn 15.
nóvember hið þekkta leikrit
Thorbjörns Egner, Kar-
demommubæinn. Leikverkið er
þýtt af Huldu Valtýsdóttur, en
söngtextar eru eftir Kristj&n
frá Djúpalæk, um tónlistina sér
Ægir Ásbjörnsson og ieikstjóri
er Guðjón Ingi Sigurðsson.
Húsfyllir var á frumsýningu og
gífurleg fagnaðarlæti þeirra fjöl-
mörgu ungu áhorfenda sem þama
upplifðu ævintýrin í Karde-
mommubæ. Ræningjamir þekktu,
þeir Kasper, Jesper og Jónatan,
em leiknir af Viðari Sverrissyni,
Guðna Friðrikssyni og Kristjáni
Gíslasyni, en skassið, Soffíu
frænku leikur Helga Hannesdótt-
ir.
í tengslum við uppfærsluna var
efnt til teiknimyndasamkeppni
meðal nemenda grunnskólans og
var þátttaka n\jög mikil. Skreyta
myndir þær sem bámst allt and-
dyri félagsheimilisins Bifrastar.
Að sögn Hauks Þorsteinssonar,
Morgunblaðifl/BJB
Sörensen rakari og ræningjarnir i Kardemommubæ.
formanns Leikfélags Sauðár- sýning sem félagið hefur staðið
króks, er þetta ein fjölmennasta að, en leikarar og þátttakendur
em rúmlega fímmtíu, þar af fjöl?
margir krakkar á öllum aldri.
Áætlað er að sýna eitthvað
fram í desember eða eftir því sem
aðsókn endist.
Þá upplýsti Haukur að búið
væri að ákveða næsta verkefni
félagsins, en það verður væntan-
lega sýnt á Sæluviku, og er það
revían „Þegar amma var ung“ og
mun Sigurgeir Scheving leikstýra
því, en um tónlistina sér Hilmar
Sverrisson.
Gert er ráð fyrir að æfingar
hefjist fljótlega eftir áramót, en
Sæluvikan verður væntanlega í
mars, ef að vanda lætur.
- BB