Morgunblaðið - 19.12.1987, Page 10

r r
l
10
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 19. DESEMBER 1987
f myrkrinu heyrir
frelsið raddir okkar
í jaðri hugarins
Bókmenntir
Jóhanna Kristjónsdóttir
Enn er skrattanum skemmt.
Stúlkan á bláa hjólinu III.
Þýðandi: Þuriður Baxter
Útg. Isafold 1987
Fyrri bækumar tvær um Leu,
stúlkuna á bláa hjólinu og reynslu
hennar til góðs og ilis í Frakklandi
seinni heimsstyrjaldarinnar fengu
hér góðar viðtökur og er nú komið
þriðja og síðasta bindið.
Það er komið árið 1944 í upp-
hafí þriðju bókar og tekið að halla
undan fæti fyrir Þjóðvetjum, en
innrásin Bandamanna enn ekki haf-
in. Tryllingur franskra svikara og
hemámsliðsins, grimmd og við-
bjóður færist í aukana eftir því sem
örvænting þeirra vex. Af fullkomnu
miskunnarleysi em andspymu-
menn, ellegar þeir sem á einn eða
annan hátt em gmnaðir um stuðn-
ing við neðanjarðarhreyfínguna, að
ekki sé minnst á kommúnistana,
teknir, pyndaðir og sendir í fanga-
búðir, ef þeir em þá ekki dauðir
vegna pyndinganna.
Á setrinu Montillac em þær Lea
og Camille, sem er gift æskuást
Leu. Ásamt ungum syni Camille og
öldmðum fóstmm. Áður hafði kom-
ið fram, að það lítur út fyrir að
fjölskyldan glati setrinu úr höndum
sér vegna ágimdar og svika ráðs-
mannsins Fayard. Mathias sonur
hans hefur gengið í lið með Þjóð-
veijum, en ást hefur hann alltaf
borið til Leu og þar kemur að hann
bjargar lífí hennar og Camille með
því að láta þær vita að þær séu
gmnaðar um „föðurlandssvik." Þær
hrekjast á milli staða, fela sig
nokkra daga á einum stað og verða
síðan að leita annað.
Föðurbróðir Leu Adrien Delmas,
prestur, er meðal fyrirferðarmestu
leiðtoga andspymuhreyfíngarinnar
og hann kemur til sögunnar á nýjan
leik, eftir að ekki hafði spurzt til
hans lengi. Adrien er sanntrúaður
maður, en það kemur að því að
hann tekur að sér að drepa fransk-
an svikara og fremur sjálfsmorð
síðar.
Þegar þær Camille og Lea hafa
vitjað bemskuheimilis síns komast
svikarar á snoðir um það og Cam-
ille er drepin, en fyrir stakt harð-
fylgi Leu kemst hún á brott með
bamið Charles.
Öðm hveiju skýtur hinn dular-
fulli Francois Tavemier upp kollin-
um. Lea hafði kynnzt honum fyrir
stríðið og eiginlega aldrei botnað
í, hvaða hlutverki hann gegndi,
þótt það komi í ljós seint og um
síðir. Milli þeirra hafa myndazt
tengsl, en hún skilur sjálfa sig ekki
alis kostar, hún laðast að honum
gegn vilja sínum og ástafundir
þeirra em hinir líflegustu.
Þar kemur að París fellur, en
baráttunni er ekki lokið og margir
vinir Leu láta lífíð þá mánuði sem
eftir em styijaldarinnar. Lea sjálf
tekur að sér sjálfboðavinnu hjá
Rauða krossinum, en sögunni lýkur
á Montillac, þar sem hún hófst á
ámm áður.
Regine Deforges
Stríðið breytir venjulegu fólki í
ófreskjur eða hetjur. Laðar fram
það bezta eða versta í manneskj-
unni og Regine Deforges skrifar
þessa bók af ákefð og mikilli leikni,
og nær fram stérkum áhrifum. Lea
sem í upphafí ferðar var hamslaus
og ærslafengin hefur þroskazt og
breytzt og lítur lífíð og mannfólkið,
ekki beinlínis öðmm augum, en af
meiri skynsemd, þó svo að gmnnt
sé á ærslunum og heitum skaps-
munum. Að mínum dómi er þessi
þriðja og síðasta bók um stúlkuna
á blá hjólinu þeirra skemmtilegust
og jafnframt sú, sem mest skilur
eftir.
Þýðing Þuríðar Baxter er yfír-
leitt góð, en prófarkalestur hefði
mátt vera betri og stundum em
óþarfa klaufavillur.
Karen Blixen.Ævisaga eftir
Parmenia Migel
Arnheiður Sigurðardóttir og
Eygló Guðmundsdóttir þýddu
Útg. ísafold 1987
I formála segir Parmenia Migel
frá því, hvemig leiðir hennar og
Karen Blixen lágu saman. Sumarið
1962 skömmu áður en hún lézt
hittust þær í síðasta sinn og Blixen
tók af henni loforð að hún skrifaði
ævisögu sína. Migel segist hafa
gefíð það loforð með glöðu geði,
en ýmsar ástæður komu í veg fyr-
ir, að hún gæti lokið verkinu fyrr
en nokkram ámm síðar.
Karen Blixen er sveipuð ævin-
týraljóma í margra hugum. Enda
lífshlaup hennar nokkuð óvenjulegt
um margt, einkum og sér í lagi
er vera hennar í Afríku á fyrstu
áratugum aldarinnar. Þar stjómaði
hún stómm búgarði, reyndi að
rækta kaffí og stundaði lækningar
á innfæddum og fékkst við
kennslu. Lýsingar hennar sjálfrar.
á þessu lífí em svo litríkar, að það
er kannski varla við því að búast
að bætt verði um betur.
En þessi bók er um margt upp-
lýsandi og fysileg. Uppvöxtur
hennar og samband hennar við
föður sinn, sem svipti sig lífí, þeg-
ar hún var bam að aldri og móðir
hennar stóð uppi ein með fímm
böm. Að vísu svo umkringd fjöl-
mennri fjölskyldu sem nánast tók
yfír heimilishaldið, að Karen fannst
henni varla vært á heimilinu. Ótvír-
ætt listfengi var í systkininum,
aðallega systmnum og sjálf var
Karen ákveðin í að verða listmál-
ari og fékk til þess samþykki
ijölskyldu sinnar. Sem henni virð-
ist hafa þótt sjálfsagt mál, en
hlýtur að hafa verið jafn borgara-
legri fjölskyldu nokkuð stór biti í
háls. Þótt ýmsir álíti nokkrar
mynda Karen Blixen merkar, virð-
ist hún sjálf hafa misst trú á að
fyrir henni lægi að mála ódauðleg
listaverk.
Hún hafði kynnzt óendurgold-
inni ást, og þegar sænskur aðals-
maður og frændi hennar Bror
Blixen biður um hönd hennar,
grípur hún tækifærið að komast á
burt frá fjölskyldunni og kannski
iifír í henni vonin um hjónabands-
sælu. Bror Blixen hafði þá ákveðið
Afríkuferðina og Blixen þótti það
merkilegt, hversu hann breyttist
þegar þangað var komið. Heima
hafði verið litið hálfpartinn niður
á hann og engir virtust hafa trú á
honum, en þegar til Afríku er kom-
ið og þau sezt að á búgarðinum,
fer hann að gera sig dreissugri.
Karen lýsir svertingjunum, vin-
um sínum fyrir Migel af nærfæmi
og húmor og þá mildast tónninn
enn, þegar hún kynnist ástinni í
lífí sínu Denys ævintýramanni. Þau
eiga saman góð ár, en engin má
sköpum renna og þegar hann ferst,
er hmnið að verða hjá henni sjálfri,
svo að hún verður að halda heim.
Ráðþrota og biluð að heilsu,
komin á fímmtugsaldur, grípur
hún í að fara að skrifa á ný, en
hún hafði fengizt við að skrifa
nokkrar smásögur þegar hún var
um tvítugt. Hún öðlaðist skjótan
frama og miklar vinsældir, þótt
Bókin um Trvggva Ólafsson
Myndllst
Bragi Ásgeirsson
Nýlega kom út bók um hinn
góðkunna málara Tryggva Ól-
afsson, sem í meira en aldarfjórð-
ung hefur verið búsettur í
Kaupmannahöfn, og mestan hluta
þessa tíma í borginni miðri.
Tryggvi hefur allan tímann
ræktað heimaslóðir vel og var
m.a. einn af aðalmönnum í SÚM,
meðan sá félagsskapur var og
hét. Þá hefur hann heimsótt
gamla landið reglulega, vitjað
heimaslóða í Neskaupstað og
haldið allar sínar stærstu og viða-
mestu sýningar hér í Reykjavík.
Frama sinn hefur hann þannig
öðm fremur hlotið á íslandi og
hefur þannig nokkra sérstöðu
varðandi íslenzka málara búsetta
erlendis og gert hafa garðinn
frægan þar, sýna heimaslóðum
minni ræktarsemi á sýningavett-
vangi.
Skýringin á þessu er vafalítið
sú, að Tryggvi hefur haft meira
samneyti við landa sína erlendis
en ég veit dæmi um hjá starfs-
bræðmm hans, auk þess sem í
hús hans hefur ratað ótölulegur
fjöldi íslendinga, gestkomandi í
borginni við sundið.
Tryggvi hefur líka óvenjumik-
inn áhuga á íslenzkum þjóðmálum
og er hér stíft á vinstri kantinum,
eins og maður segir, sem og marg-
ir hollvinir hans og félagar.
Pólitík leiði ég þó hjá mér, nema
þá listapólitík, þótt ég sé þess vel
vitandi, að margur í þeim herbúð-
um vilji sem slg'ótast gleyma þeim
mönnum, er kenna sig við listir
og em ekki samheijar þeirra í
lífsskoðunum.
Það sýnir þó þverstæðumar í
lífí og list, að sumir þessara
manna halda einná mest upp á
listamenn, sem létu stjómmál og
þjóðmál lönd og leið, á meðan
þeir lifðu. Þannig heldur t.d.
Tryggvi Ólafsson óumdeilanlega
mest upp á snilling hins tvívíða
flatar og hreinu litasamsetninga,
Henri Matisse. Sá mikli málari
sýndi ekki neinn sérstakan áhuga
á mannlegri tilvem, hann tjáði
ekki trúarlega, þjóðfélagslega eða
dramatíska tilfínningu, en skýr-
leiki hans vó upp á móti þeim
takmörkunum, — ef takmarkanir
skyldi kallast hjá manni, sem jafn
algerlega gekkst upp í list sinni
og sá í formi, lit og línu guðdóm
sköpunarverksins.
Og afstaðan til sköpunarverks-
ins er vafalaust pólitík í sjálfu
sér...
— Bókin um Tryggva Ólafsson
er gefín út af Listasafni ASÍ og
bókaútgáfunni Lögbergi, sem
Sverrir Kristjánsson stýrir, og er
þetta sjöunda bókin, sem sam-
vinna þessara aðila fæðir af sér.
Hún er í sama broti og hinar
bækumar og tæplega hundrað
síður að stærð líkt og þær flest-
ar. Hönnun og frágangur er í
besta lagi sem áður, en þar var
ábyrgur Torfi Jónsson. Litgrein-
ing, setning, fílmuvinna, prentun
og bókband er í háum gæðaflokki
og sá prentsmiðjan Oddi um þá
hlið málsins. Ljósmyndun flestra
myndverkanna ánnaðist Kristján
Pétur Guðnason, en annarra
Peter Bak Jensen og hafa þeir
komist prýðisvel frá sínum hlut.
Texta bókarinnar rita þeir
Thor Vilhjálmsson, rithöfundur,
og Halldór Bjöm Runólfsson,
listsagnfræðingur. Rithöfundur-
inn. segir frá ævi og uppvexti
Tryggva, náms- og listaferli svo
og löngum kynnum sínum af hon-
um og fléttar inn í frásögnina
áhrifum mynda listamannsins á
sig og ýmsum hugleiðingum um
tilurð þeirra.
Sagnfræðingurinn aftur á móti
heldur sig að mestu við útlistanir
á sjálfum myndur.um og hinum
ýmsu áhrifum, sem Tryggvi hefur
orðið fyrir um dagana.
Thor Vilhjálmsson þræðir
lífsferil Tryggva all nákvæmlega,
en fer þó frekar hratt yfír sem
vera ber, enda Tryggvi enn á
besta aldri eða 47 ára og þannig
ennþá engin ástæða til að fara
mjög í saumana varðandi ævi
hans. Farið er nærfæmum vinar-
höndum um efnið og því vísast
komið til skila, sem Tryggvi sjálf-
ur vildi helst sjá um sig á prenti,
enda ber textinn á köflum eilítinn
keim af viðtali. Er hann hefur að
segja frá listaferli Tryggva, vitnar
hann í gamalt viðtal við lista-
manninn, þar sem Tryggvi segir,
„að við gætum komizt af án þeirra
rithöfunda og skálda, sem ekki
taka pólitíska afstöðu, og notazt
við íslendingasögumar. Hann tel-
ur þá listamenn skrökva sem
segist ekki fást við samfélag nútí-
mans. Sjálfur tók hann róttæka
afstöðu í samræmi við uppmna
sinn o g hataðist við þjóðfélagslegt
ranglæti, kúgun, styijaldir og
hörmungar sem mönnum em bún-
ar af öðmm mönnum og sam-
félaginu".
Hér er Tryggva lýst rétt, en á
þessu er sá vamagli, að Tryggvi
er ekki alinn upp í þjóðfélagi styij-
alda og hörmunga — slíkt sér
hann úr íjarlægð — langri íjar-
lægð, því að uppistaða pólitískra
mynda hans á sjötta áratugnum
er nmikið til Viet-Nam-stríðið.
Stundum vilja menn og gleyma
því, að það era fleiri, sem hatast
við þessa þætti tilvemnnar, en
skoðanabræður þeirra.
Þessi kafli í list Tryggva er
langt frá hans sterkasti um list-
ræn tilþrif, og það er einmitt
þegar beinum pólitískum boðskap
sleppir, að Tryggvi fer að
blómstra sem málari. Um þetta
hljóta þeir að hafa verið sammála
er tóku saman bókina, því að flest-
ar myndanna í henni em frá
sfðustu 10 ámm, er Tryggvi hugs-
ar æ meir um hreint myndrænt
inntak málverka sinna.
Texti Thors rís einnig hæst, er
Tryggvi Ólafsson
hann gleymir pólitískri skírskotun
og tekur að lýsa inntaki mynd-
anna, svo sem þær koma honum
fyrir sjónir myndrænt séð með
skírskotun í nútíð og fortfð. Það
er t.d. rétt, að sumar myndir
Tryggva búa yfír „hugarvakn-
ingu, líkt og góður skáldskapur í
margræðu ljóði".
Erfíðara er að fóta sig á texta
sagnfræðingsins, því að hann er
á köflum í skýjunum af goðsagna-
kenndri hrifningu og frásagnar-
gleði, jafnvel á smáatriðum í
sumum myndanna.
Þá kemur hugsunarháttur Hall-
dórs Bjöms naumast með öllu
heim og saman við hugarheim
listamannsins, svo sem marka má
af textanum, þá er Tryggvi segir
að sig minni, að hvít skuggamynd
í einu málverkinu sé einfaldlega
komin úr ítölskum ferðapésa frá
Pompei. Telur hann, að hún sé
af guðinum Appolóni. Þetta setur
sagnfræðingurinn í miklum um-
búðum í samband við styttuna af
Apoxýómenosi, íþróttamanninum
sem skefur af sér leirinn, eftir
Lýsippos, hinn fomfræga hirð-
myndhöggvara Alexanders mikla!
Á þann hátt rembist hann eins
og ijúpa við staur við að tengja
myndheim Tryggva háleitum goð-
sagnaheimi og leitar þá oft langt
yfir skammt. Þannig úir og grúir
texti sagnfræðingsins af vægast
sagt langsóttum framslætti, sem
kemur lesandanum mjög í opna
skjöldu. Og eitt er víst og það er,
að formáli sem slíkur er ekki ritað-
ur fyrir alþýðu manna, sem þetta
fólk telur sig fulltrúa fyrir.
Og máski er það undarlegt, að
myndin sem verið er að lýsa á
jafn ábúðarmikinn hátt er ekki í
bókinni!
Og í annan stað hef ég sjaldan
séð vísað til annarrar eins nafna-
mnu meistara úr heimslistinni og
sér stað í þessari ritgerð. Slíkar
hástemmdar lýsingar falla um sig
sem innantómt orðagjálfur.og upp
í huga minn kemur sígild setning,
sem vitur maður mælti eitt sinn
af munni fram: „Ef þú vilt að orð
þín hafí áhrif, þá verður þú að
segja álit þitt með fáum og vel
völdum orðum, skipulega og
skömlega frambomum. Orðin em
líkust sólargeislum, því meir sem
þeir em saman dregnir í brenni-
gleri, því dýpra brenna þeir."
Þetta mættu listsagnfræðingar
að ósekju gaumgæfa...
Val mynda í bókina virðist mér
ágætt sé tekið mið af síðasta ára-
tug en ég skil ekki af hveiju eldri
myndum er nær algjörlega hafn-
að, t.d. frá óhlutlæga skeiðinu,
æsku hans og skólaárum, og jafn-
vel engin mynd er frá Saltholmen.
Það gerir ævisögukennda textana
næsta óraunhæfa. Og hér er enn
einu sinni komið þetta séríslenzka
fyrirbæri er var innflutt della fyr-
ir mörgum áratugum sem ætlar
að verða furðu lífsseig. Minna
má á að myndverk frá fyrri tíma-
skeiðum segja miklu meira um
listamenn og þróun þeirra en Qöl-
skyldu- og tækifærisljósmyndir.
En þó að margt vanti í þessa
bók, sem margur hlýtur að sakna
þá er heilmikið af listamanninum
Tryggva Ólafssyni í henni og það
er kannski aðalatriðið...