Morgunblaðið - 30.12.1987, Blaðsíða 15

MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 30. DESEMBER 1987
15
sameiningu íhaldsflokksins og
Fijálslynda flokksins, en úr þess-
ari sameiningu var Sjálfstæðis-
flokkurinn stofnaður árið 1929.
Fyrsti formaður hans var Jón
Þorláksson, sem var stórgáfaður
og mikilhæfur foringi. En árið
1934 tók Ólafur Thors við for-
mennsku og hélt óslitið til ársins
1962, en þá tók við hinn gagn-
merki stjómmálamaður Bjami
Benediktsson. í stuttri frásögn
verða rakin tvö atvik úr sögu
Sjálfstæðisflokksins, þar sem
mikil hætta var á varanlegum
klofningi hans. Það reyndi mjög
á stjómmálahæfileika Ólafs
Thors, þegar honum tókst að
mynda Nýsköpunarstjómina árið
1944, sem var við völd til ársins
1947. í þeirri stjóm vom Sjálf-
stæðisflokkur, Alþýðuflokkur og
Sósíalistaflokkurinn. Við myndun
þessarar stjómar nutu sín allir
kostir Ólafs, kjarkur, bjartsýni og
viska. Hann þorði að taka áhætt-
ur og tefla til sóknar og sigurs.
En fímm mjög kunnir þingmenn
Sjálfstæðisflokksins gáfu yfirlýs-
ingu, að þeir styddu ekki ríkis-
stjómina vegna þátttöku
kommúnista. Það voru þeir Pétur
Ottesen, Gísli Sveinsson, Jón Sig-
urðsson, Þorsteinn Þorsteinsson
og Ingólfur Jónsson. Að sjálf-
sögðu var þetta mikið stjóm-
máialegt áfall fyrir Ólaf og vora
sumir þessara þingmanna meðal
bestu vina hans. Er fróðlegast og
best til þess að sjá hvemig sættir
tókust er að vitna orðrétt til eins
þeirra, Jóns Sigurðssonar frá
Reynisstað, en hann segir. „Sam-
fara þessu var drengskapur hans,
góðvild og umburðarlyndi, sem
allt átti sinn þátt í að styrkja
flokkinn og afstýra sundrang eða
klofningi, þegar snurða hljóp á
þráðinn. Ef til vill koma þessir
eðlisþættir Ólafs síðast fram er
við Pétur Ottesen og Gísli Sveins-
son neituðum að styðja ríkis-
stjómina er Ólafur myndaði með
þátttöku kommúnista. Var þá lagt
hart að Ólafi af sumum flokks-
mönnum okkar að reka okkur úr
flokknum. Ólafur sinnti því ekki
og víst er að hvorki Ólafur eða
flokkurinn iðrast þess, að ekki var
gripið til þeirrar refsingar." Fullar
sættir tókust við næstu kosning-
ar. Annað alvarlegt áfall var
klofningur Sjálfstæðisflokksins í
forsetakosningunum 1952, þegar
Ásgeir Ásgeirsson var kosinn for-
seti íslands. Sjálfstæðisflokkur-
inn og Framsóknarflokkurinn
höfðu ákveðið að styðja séra
Bjama Jónsson, sem forsetafram-
bjóðanda. En stór hluti Sjálfstæð-
ismanna undir forystu Gunnars
Thoroddsens, þáverandi borgar-
stjóra, studdu framboð Ásgeirs
Ásgeirssonar. Hér verður þetta
ekki rakið nánar, en tekið skal
fram að álit margra úr öllum
flokkum var að forseti Islands
hefði takmarkað pólitískt vald og
litið meir á hann sem einingarafl
þjóðarinnar, óháð stjómmála-
flokkum. Segja má að þetta
sjónarmið hafí ráðið síðan við val
í forsetaembættið. Ólafur tók úr-
slitum ilia, en reyndi aldrei að
koma á hefndum. Hann valdi
Gunnar Thoroddsen sem fjár-
málaráðherra í Viðreisnarstjóm-
ina, þegar hún var mynduð 20.
nóvember 1959. Ábyrgir menn
innan flokksins höfðu beitt sér
fyrir sáttum og þar mun Bjami
Benediktsson hafa átt dijúgan
hlut að. Að lokum skal vitnað til
setningar úr kveðjubréfí, er Ólaf-
ur Thors sendi landsfundi Sjálf-
stæðisflokksins árið 1962, en
hann var þá farinn að heilsu og
dró sig í hlé úr stjómmálum, en
þar segir orðrétt: „Ég vona, að
nú sem fyrr svífí andi einingar
og vináttu yfír vötnunum og að
göfugar hugsjónir samfara raun-
sæi marki störf og stefnu fundar-
ins landi og lýð til blessunar."
Andi einingar
og vináttu
Þessi síðustu orð Ólafs Thors
til sjálfstæðismanna eiga að berg-
málast í stefnu og störfum Sjálf-
stæðisflokksins og í þessum anda
er hægt að ná til kjósenda að
nýju. Af fullum heilindum verða
flokksmenn að taka höndum sam-
an og bjóða öllum þátttöku.
Grandvallarstefna sjálfstæðis-
manna er athafnafrelsi og tján-
ingarfrelsi, en með því fá
hæfíleikar og kraftar notið sín til
fulls. Eignarréttur einstaklinga
er tápmesti fjörgjafi allra fram-
fara, en jafnframt þurfum við að
beijast gegn hverskonar kúgun,
fátækt og ofbeldi. í landi okkar
þarf að tryggja að góð lífskjör
verði varanleg almenningseign.
Þannig mætti halda áfram, því
af mörgum góðum stefnumálum
er að taka.
Ég vil að lokum ítrekað benda
á forystuhlutverk Sjálfstæðis-
flokksins í íslenskum stjómmál-
um og heillavænleg áhrif stefnu
hans á hag þjóðarinnar og stjóm-
arfarið í landinu. Upplausn í
stjómmálum og glundroði gæti
haft alvarlegar afleiðingar. Það
er trú mín að við getum á grand-
velli stefnu Sjálfstæðisflokksins í
anda einingar og vináttu unnið
nýja sigra, landi og lýð til blessun-
ar.
Höfundur er bæjarfógeti á Seyðis-
firði og sýslumaður í Norður-
Múlasýslu.
Nokkur orð um beyg-
ingu landafræðiheita,
ættarnafna og fleira
eftirÁrna
Böðvarsson
Hinn 9. desember sl. birtist í
DV athugasemd frá Sigurði Þor-
kelssyni sem hann kallar „Um
eignarfall og uppnefningu sér-
nafna“ og um sama leyti sendi
Vináttufélag íslands og Kúbu fjöl-
miðlum ályktun þar sem mótmælt
er lýsingarorðinu kúbskur sem
hefur nokkrum sinnum verið not-
að í stað „kúbanskur". Hvora
tveggja er beint gegn málfari í
Ríkisútvarpinu. Bæði þeir sem
athugasemdina gerðu og lesendur
eiga kröfu á svari, en eitt verður
látið nægja.
Sigurður spyr m.a.: „Hvaða vit
er í því að kalla norsku borgina
Bergen Björgvin? ... Og því er
þá ekki notuð eignarfallsmyndin
„Björgvins" í stað „Björgvinjar“?“
Þessu skal svarað fyrst. „Vin“
er kvenkynsorð sem allir íslensku-
mælandi menn þekkja, t.d.
„gróðurvin, vin í eyðimörk". Eign-
arfall þess orðs er vinjar. Það er
seinni hluti borgamafnsins Björg-
vin og því er eignarfall þess
Björgvinjar. Hins vegar er seinni
hluti karlmannsnafnsins Björgvin
sama og karlkynsorðið vinur, þótt
-ur hafí horfíð aftan af og nafnið
þá skipt um eignarfallsmynd.
Þá er þess að geta að borgin
Björgvin hefur borið þetta nafn
frá upphafí og íslendingar kölluðu
hana ekki annað, allt þar til betri
skipaferðir hófust þangað
samtímis bættum verslunarhátt-
um hérlendis á síðustu öld. En í
dönsku breyttist nafnið. Sú tunga
varð allsráðandi í norskum borg-
um og margir Norðmenn tóku
snemma upp danska borgarheitið
Bergen í stað hins norska Björg-
vin. Því varð það mestu ráðandi
í norsku, en þó heitir til dæmis
biskupsdæmið þar „Björgvin
bispedöme“. Að sjálfsögðu notuðu
danskir kaupmenn dönsku um-
myndunina Bergen, en ekki
uppranalega nafnið Björgvin, og
sama gerði útlenda skipafélagið
sem hafði siglingar milli íslands
og Noregs. Margir íslenskir versl-
unarmenn tóku það upp eftir
dreg tálausu löþpina upp undir mig,
tekur enginn eftir því.“
„Eins og þú líklega getur ímynd-
að þér var það ekki frost og kal,
sem grandaði minni löpp,“ sagði
Lefty, og nú var ekki laust við, að
hann brosti í alvöru. „Ég var á
veiðum hér rétt fyrir utan ströndina
í jaðrinum á Golfstrauminum. Við
voram búnir að steypa okkur nokkr-
um sinnum og ég var kominn með
tvo fiska í pokann. Ég rétt tyllti
mér á sjóinn meðan ég var að sporð-
renna fískunum, og vissi þá ekki
fýrr en ég sá stærðar hákarl renna
upp úr djúpinu og ætlaði hann að
gleypa mig með húð og fiðri! Ég
hóf mig til flugs í hvelli, en hann
skellti skoltunum og klippti af mér
hægri fótinn. Þegar ég var orðinn
gróinn sára minna, vandist ég fót-
leysinu. Slæmt er samt að geta
ekki klórað sér í hægra eyranu, og
svo er ég auðvitað ekki góður í
sundinu; fer alltaf í hringi."
í annað sinn heyrði ég kunningj-
ana spjalla saman og kom þá ísland
inn í samræðuna. Tildran hafði
spurt Lefty að því, hvers vegna
hann og félagar hans hefðu valið
þennan varnargarð til vetursetu.
„Mér fínnst við eiga mikið sam-
eiginlegt með fólkinu, sem vinnur
á þessari skrifstofu,“ sagði pelíkan-
inn. „Það verslar með físk, en við
myndum veslast upp, ef við fengjum
ekki físk!“
„Þú segir nokkuð," sagði tildran
tálausa, „við étum ekki fisk, heldur
ýmis smádýr, sem finnast undir
steinum. Þú hefír kannski heyrt,
að enskumælandi fólk kallar okkur
„tumstones" eða steinsnúara. Ég á
einnig dálítið sameiginlegt með
þessari skrifstofu, því þeir höndla
þar íslenskan fisk og þar ku vera
einn íslandsmaður. Eg hefí nefni-
léga komið til íslands."
Ég held ég hafi nú heyrt um ís-
land,“ mælti Lefty. „Þar ku búa
vont fólk, sem drepur hvali, og svo
heyrði ég fyrir þremur árum, að
það hefði skotið einn einmana bleik-
an fla'mingóa, sem þangað þvæld-
ist.“
„Það er alls ekki vont fólk á Is-
landi," mótmælti tildtran, „þvert á
móti. Flestir þar eru fuglavinir og
miklir náttúruskoðaðarar. Ég og
tveir vinir mínir voram komnir til
Suður-Grænlands, fyrir þremur
árum, held ég, þegar við lentum í
fárviðri og hröktumst til íslands.
Við slóumst í hóp með lóum, sem
er dáður og elskaður fugl í landinu.
Sem gefur að skilja varð ekkert úr
varpi hjá okkur það sumarið, en við
komust aftur til Grænlands við illan
leik og fundum aftur flokkinn okk-
ar. Ég get vel hugsað mér að fara
aftur til íslands, og þá með varp
fyrir augum auðvitað. Þú ættir að
slást í hópinn, Lefty. Þú myndir
verða frægur á íslandi!" Nú tísti í
tildrunni.
Lífíð gengur sinn vanagang á
vamargarðinum okkar í vetur. En
svo kemur vorið og þá hverfa far-
fuglamir okkar á braut. Ef svo
ólíklega skyldi vilja til, að þið rækj-
ust á tálausa tildru og einfættan
pelíkana heima á Fróni í sumar, þá
látið þið mig vita.
Höfundur er ræðismaður íslands
íSuður-Flórída og framkvæmda-
stjóri bjá fisksölufyrirtækiá
Miami.
Árni Böðvarsson
„Allt málfar byggist á
venju. Nýjung í máli
vekur stundum fyrst í
stað andúð þeirra sem
hirða um málfar sitt,
en sú andúð hverfur
venjulega þegar nýj-
ungin fer að verða
algeng.
þeim, en samtímis héldu aðrir ís-
lendingar áfram að nota gamla
heitið, Björgvin. Af þessu stafar
þessi tvískinnungur í íslensku á
seinni áratugum.
Almennt era borgaheiti kven-
kyns í íslensku, nema seinni
hlutinn sé ótvírætt annars kyns
(Stokkhólmur er karlkynsorð,
vegna þess a hólmur er karlkyns-
orð). Því beygjum við þau eins og
kvenkynsorð þegar unnt er að
koma því við, og segjum „til París-
ar, til Rómar, til Berlínar, til
Moskvu". Ekki þó allir. Sumir
segja „til París, til Róm, til Berlín,
til Moskva", og suma hefur þetta
beygingarleysi meira að segja
raglað svo rækilega að þeir era
til með að segja „til Akureyri, til
Hergilsey, til Vík í Mýrdal".
Það er ekki rétt hjá Sigurði að
eina borgin með íslensku nafni frá
fomi fari sé Kaupmannahöfn. í
Svíþjóð era borgimar Uppsalir,
Stokkhólmur og Gautaborg (við
köllum þær ekki Uppsala, Stock-'
holm og Göteborg), í Noregi
Þrándheimur (á norsku Trond-
heim) og í Færeyjum Þórshöfn
(fær. Tórshavn), svo að dæmi séu
nefnd.
Þá skal vikið að ályktun Vin-
áttufélags íslands og Kúbu. Þar
segir m.a.: „Lýsingarorðið kú-
banskur er ólíkt hljomfegurra en
kúbskur og hefur þar að auki
alltaf verið notað og særir alls
ekki íslenska máltilfínningu ein-
sog kúbskur hlýtur að gera, eða
hvar hafa menn séð þessa stafi
saman í einni ranu: -bsk-?“ Þetta
síðásta er rétt. Stafasambandið
-bsk- er ekki til í ósamsettu orði
íslensku. Samt er „kúbskur“ rétt
myndað orð, af „Kúba“, en -b-
er ekki heldur til milli sérhljóða í
ósamsettu íslensku orði, þó að það
sé í nafni Kúbu. Það er líka rétt
að „kúbanskur", þríkvætt orð, er
lipurra í flutningi en tvíliðurinn
„kúbskur" sem þar að auki hefur
stirt samhljóðasamband, en með
„hljómfegurð" þríliðarins (kú-
banskur) virðist vera átt bæði við
hrynjandi orðsins og lipurð í flutn-
ingi. Hitt er rangt að „kúbanskur"
særi alls ekki málkennd þeirra
Islendinga sem telja lýsingarorð-
sendinguna -anskur og endinguna
-ani í íbúaheitum vonda íslensku.
Til þessa hefur ekki þótt boðlegt
að nota lýsingarorð eins og „afrík-
anskur, ameríkanskur, kóreansk-
ur, marokkanskur, perúanskur“
eða íbúaheiti eins og „Afríkani,
Ameríkani, Kóreani, Marokkani,
Perúani“ í vönduðu íslensku máli.
„Kúbani" og „kúbanskur" era af
sama tagi. Því verður að leita
annarra leiða ef við viljum sýna
þjóðinni á Kúbu þá virðingu að
tala um hana á vandaðri íslensku.
Við höfum næg fordæmi um
myndun lýsingarorðs og íbúaheitis
af erlendum landaheitum. Með
einkvæðum stofnum era ending-
arnar -verjar (eintölu verji) um
þjóðina og -verskur algengar í
góðri íslensku, enda era orð eins
og Kúbverji, kúbverskur bæði
virðuleg og eðlileg.
Þess mætti minnast í þessu
sambandi að fyrir nokkram ára-
tugum vora „ameríkani" og
„ameríkanskur" algeng í mæltu
máli hér. Nú er miklu fremur sagt
„amerískur", skrípið sem endar á
,,-anskur" mikils til horfið úr mál-
inu, en nafnorðið „Ameríkani" er
algengt enn. Hvoragt þykir boð-
legt í vönduðu máli, þó að mörgum
þættu þau áður bæði „eðlileg" og
„hljómfögur".
Þetta var um landafræðiheiti.
En Sigurður Þorkelsson minnist
einnig á beyggingu ættamafna í
athugasemd sinni í DV 9. desem-
ber. Það er ekki rétt að „áður
fyrr“ hafi ættamöfn ekki tekið
eignarfallsendingu í íslensku.
Þetta rakti Ingólfur heitinn
Pálmason raunar rækilega í lítilli
bók sem kom út í sumar, „Um
ættarnöfn og erlend mannanöfn í
íslensku". Þar kemur fram að frá
því Isiendingar fóra að nota ætt-
arnöfn hafa þau ýmist verið beygð
eða óbeygð. í upphafi var algeng-
ast að þau væra beygð, en á seinni
áratugum hefur beygingin verið á
undanhaldi. Hér verða dæmi ekki
rakin, aðeins vísað í samantekt
Ingólfs og bent á þá meginreglu
í íslensku beygingakerfí að orð
verður ekki beygingarlaust þó að
annað orð hliðstætt því bætist við.
Sá sem talar um „rit Nordals, ljóð
Thoroddsens" verður þá líka að
tala um „rit Sigurðar Nordals, ljóð
Jóns Thoroddsens", nema hann
vilji skipa sér í þann íjölmenna
flokk sem óafvitandi stefnir að
skemmdum á íslensku máli með
því að fella niður beygingar.
Að lokum þetta: Allt málfar
byggist á venju. Nýjung í máli
vekur stundum fyrst í stað andúð
þeirra sem hirða um málfar sitt,
en sú andúð hverfur venjulega
þegar nýjungin fer að verða al-
geng. Að þessu leyti gildir hið
sama um góðar og vondar nýjung-
ar, menn taka að telja þær eðlilegt
og rétt mál þegar þeir venjast
þeim, en til þess þurfa þeir ef til
vill að nota þær sjálfír sjö sinnum
eða jafnvel sjötíu sinnum.
Höfundur er málfarsráðuna utur
Ríkisútvarpsins.