Morgunblaðið - 30.12.1987, Blaðsíða 18

18
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 30. DESEMBER 1987
Guðmundur í. Guðmunds-
son fyrrv. ráðherra
Guðmundur í. Guðmundsson var
merkur maður og mikilhæfur
stjómmálamaður. Hann lauk lög-
fræðiprófi vorið 1934 með mjög
hárri einkunn. Hann varð þegar að
prófí loknu fulltrúi á lögfræðistofu
Stefáns Jóh. Stefánssonar og Ás-
geirs Guðmundssonar og nokkru
síðar meðeigandi Stefáns að skrif-
stofunni. Hann öðlaðist fljótt mikið
álit sem skarpskyggn og dugmikill
málflutningsmaður. Hæstaréttar-
lögmaður varð hann 1939 og
stundaði lögfræðistörf til ársins
1945, er hann var skipaður sýslu-
maður í Gullbringu- og Kjósarsýslu
og bæjarfógeti í Hafnarfirði.
Jafnframt lögfræðistörfum
gegndi hann ýmsum opinberum
trúnaðarstörfum. Árið 1936 var
hann skipaður formaður nefndar til
þess að gera tillögur um vinnulög-
gjöf, en engin slík löggjöf var þá
til hér á landi. Má hiklaust telja
hann aðalhöfund löggjafarinnar um
stéttarfélög og vinnudeilur, sem
sett var 1938, en þau lög mörkuðu
tímamót á sinni tíð. Til marks um
það, hversu mikið vandaverk þetta
var, má geta þess, að þessi lög gilda
enn, næsta lítið breytt, ekki vegna
þess, að mörgum, ef ekki flestum,
sé ekki orðið ljóst, að nýir tímar
hafa kallað á nýja löggjöf á þessu
sviði, heldur vegna hins, hversu
torvelt reynist að ná samkomulagi
um breytingar á þessum nær hálfr-
ar aldar gömlu lögum. Á sínum tíma
vann Guðmundur í. Guðmundsson
stórvirki við samningu þeirra.
Guðmundur hóf snemma afskipti
af stjómmálum. Árið 1940 var hann
kosinn í miðstjóm Alþýðuflokksins,
átti þar sæti, þangað til hann hvarf
að störfum erlendis, og var vara-
formaður flokksins 1954—1965. Ég
var kosinn í miðstjómina tveim
árum síðar en hann eða 1942, og
hófust þá kynni okkar. Á þessum
ámm voru miklar væringar í Al-
þýðuflokknum. Flokkurinn hafði
klofnað 1938. Og aðild hans að
Þjóðstjóminni svo nefndu, stjóm
Framsóknarflokks, Sjálfstæðis-
flokks og Alþýðuflokks, sem
mynduð var ári eftir kloftiinginn
eða 1939, hafði verið mjög umdeild,
en hinn nýstofnaði flokkur, Sósíal-
istaflokkurinn, varð þá einn í
stjómarandstöðu. Guðmundur hafði
verið stuðningsmaður þátttöku Al-
þýðuflokksins í Þjóðstjóminni. Ég
kom heim frá námi sumarið 1939
eða nokkrum mánuðum eftir að
Þjóðstjómin var mynduð og skipaði
mér í flokk þeirra í Alþýðuflokkn-
um, sem verið höfðu andstæðir
þeirri ákvörðun að eiga aðild að
myndun Þjóðstjómarinnar. Þegar
Guðmundur var kosinn í miðstjóm
flokksins 1940, styrkti það aðstöðu
þeirra, sem voru Þjóðstjóminni
fylgjandi. Þegar ég var kosinn
þangað 1942, var það beinlínis gert
til þess að efla flokk andstæðinga
flokksfoiystunnar í miðstjóminni.
Við Guðmundur vorum. því ekki
samheijar { flokknum á þeim árum.
Margt var og ólíkt um okkur. Hann
var mikils metinn lögfræðingur með
margvíslega starfsreynslu. Ég var
ungur hagfræðingur og háskóla-
kennari. Hann var hógvær í mál-
flutningi. Ég var hvassyrtur.
Megináhugi hans beindist að af-
mörkuðum málefnum. Fyrir mér
voru hugsjónir aðalatriði. Að
óreyndu mundu margir telja, að
slíkum mönnum yrði ekki vel til
vina. En reynslan varð önnur. Mið-
stjóm Alþýðuflokksins skiptist þá
og raunar í mörg næstu ár í tvær
meginfylkingar. Guðmundur var í
meirihlutanum, ég í minnihlutan-
um. í Ijós kom að okkur reyndist
auðvelt að ræðast við. Ég lærði
fljótt að meta gáfur og mannkosti
Guðmundar. Ymsum deilum í
flokknum hefði á þessum árum
eflaust lyktað öðru vísi en raun
varð á, ef tengsl okkar Guðmundar
hefðu ekki snemma orðið jafnnáin
og þau urðu.
Á þetta reyndi oft, í deilunum
um Keflavíkursamninginn 1946 og
aðildina að Atlantshafsbandalaginu
1949, í deilunum um myndun
stjórnar Stefáns Jóh. Stefánssonar
1947 og þegar breytt var um for-
ystu í Álþýðuflokknum 1953. í
öllum þessum átókum vorum við
Guðmundur hvor í sínum hópi í
flokknum. En milli okkar hafði
myndazt gagnkvæmt traust, við
skildum alltaf nauðsyn þess að
ræðast við og taka sanngjamt tillit
til skoðana hvors annars. Milli okk-
ar fór aldrei styggðaryrði. Við
vorum samflokksmenn, sem báðir
vildum málstað jafnaðarstefnunnar
vel, þótt við væmm ekki sammála
um, hvemig bezt mætti að því
vinna. Þegar við síðar urðum vinir,
stóð sú vinátta á gömlum og traust-
um merg.
Að afloknum kosningum sumarið
1956 tók Alþýðuflokkurinn í fjórða
sklpti þátt í samsteypustjóm, stjóm
Framsóknarflokks, Alþýðubanda-
lags og Alþýðuflokks. Miðstjómin
valdi okkur Guðmund sem ráðherra
flokksins. Ýmsir söguritarar munu
eflaust telja, að þá hafi hvor hinna
gömlu arma í Alþýðuflokknum
fengið sinn fulltrúa í ríkisstjómina.
En sannleikurinn er sá, að við Guð-
mundur vomm löngu hættir að líta
á okkur sam andstæðinga innan
Alþýðuflokksins. Guðmundur var
kosinn á þing 1942 og sagt þar til
1949 og síðan aftur frá 1952. Ég
var kosinn á þing 1946. Við urðum
nánir samstarfsmenn í þingflokkn-
um. Ég komst að því síðar, að hann
átti þátt í þeirri breyttu afstöðu,
sem Bjami Benediktsson, þáverandi
utanríkisráðherra, hafði forgöngu
um fljótlega eftir inngönguna í Atl-
antshafsbandalagið gagnvart þeim
okkar í Alþýðuflokknum, sem vor-
um henni andvígir, og fólst í því
að kynna okkur alla málavexti, í
stað þess, að áður hafði okkur ver-
ið sýnd fyllsta tortryggni, sem á
hinn bóginn olli því, að sjálfir urðum
við tortryggnir. En þetta varð und-
irstaða þeirrar samstöðu Sjálfstæð-
is-, Framsóknar- og Alþýðuflokks
í utanríkismálum, sem síðan hefur
haldizt. Guðmundur studdi tillög-
una um endurskoðun vamarsamn-
ingsins, sem samþykkt var á
Alþingi um vorið 1956. Ég studdi
ákvörðun ríkisstjómarinnar um
frestun á framkvæmd hennar um
haustið í kjölfar innrásar Sovétríkj-
anna í Ungveijalandi. í ríkisstjóm
Hermanns Jónassonar 1956—58
varð aldrei ágreiningur milli okkar
Guðmundar og raunar ekki heldur
milli okkar og ráðherra Framsókn-
arflokksins. Sá ágreiningur við
Alþýðubandalagið um landhelgis-
málið, sem mikið bar á, var í raun
og veru ekki um efni málsins, þ.e.
nauðsyn stækkunar fískveiðilög-
sögunnar, heldur um málsmeðferð-
ina.
Það urðu líka hvorki utanríkis-
mál ná landhelgismál, sem urðu
þessari ríkisstjóm að falli, heldur
vanmáttur hennar til þess að
stemma stigu við verðbólguöldu í
samvinnu við Alþýðusambandið.
Ásamt mörgu öðru átti það sinn
þátt í, að við fjórir, sem sátum í
bráðabirgðaráðuneyti Emils Jóns-
sonar 1958—59, komumst að þeirri
niðurstöðu, að taka yrði upp nýjar
hagstjómaraðferðir, haftaskeiðinu
yrði að ljúka.
Viðreisnarstjómin svo neftida var
mynduð. Og Guðmundur í. Guð-
mundsson varð áfram utanríkisráð-
herra. Það var hann til ársins 1965,
er hann gerðist sendiherra, eða í
níu ár samfleytt. Guðmundur fylgdi
fast fram þeirri stefnu, er mótuð
hafði verið með aðild íslands að
vamarsamtökum vestrænna þjóða,
og hann naut mikillar virðingar
meðal starfsbræðra sinna, ekki að-
eins innan Atlantshafsbandalags-
ins, heldur meðal allra ríkja, sem
áttu umtalsverð skipti við ísland.
Afskipti Guðmundar í. Guðmunds-
sonar að landhelgismálinu hafa enn
ekki verið rakin svo sem vert væri
og raunar ekki heldur þáttur helzta
sérfræðings íslands á þessu sviði,
Hans G. Andersen sendiherra, sem
var alla tíð náinn samstarfsmaður
hans. Heillarík og markviss störf
Guðmundar að viðurkenningu ann-
arra ríkja á hagsmunum og rétti
Islendinga í hafréttarmálum birtist
ekki fyrst og fremst í stjómmála-
umræðum á Islandi, heldur í þrot-
lausum viðræðum á erlendum
vettvangi og við fulltrúa erlendra
ríkja hér á landi. Allir þeir, sem
aðstöðu höfðu til þess að fylgjast
með málflutningi Guðmundar á
slíkum ráðstefnum og fundum,
gerðu _ sér ljóst, í hversu ríkum
mæli íslendingar nutu þar hæfni
hans og þekkingar sem gáfaðs og
slyngs málflutningsmanns. Hann
var ávallt hógvær, en fastur fyrir.
Þannig náði hann miklum árangri.
Guðmundur í. Guðmundsson er
áreiðanlega í hópi hæfustu manna,
sem fjallað hafa um íslenzk utanrík-
ismál frá upphafí.
Við hjónin höfðum ávallt náið
samband við Guðmund og Rósu
konu hans eftir að þau tóku við
sendiherrastörfum erlendis og
sömuleiðis eftir að þau fluttu heim.
Það er mikils virði að hafa átt slíkt
fólk að nánum vinum.
Gylfi Þ. Gíslason
Guðmundur í. Guðmundsson,
fyrrv. varaformaður Alþýðuflokks-
ins, alþingismaður og ráðherra, lést
á heimili sínu aðfaranótt laugar-
dags 19. desember sl., 78 ára að
aldri.
Guðmundur naut snemma viður-
kenningar jafnt samheija sem
andstæðinga fyrir góða greind,
trausta lagaþekkingu, harða mála-
fylgju og óvenjuleg pólitísk hygg-
indi við að koma fram málum.
Þessir kostir komu honum að góðu
haldi á löngum starfsferli sem mál-
flutningsmaður, alþingismaður og
síðar ráðherra, allt frá kreppuárum
fram undir miðbik viðreisnar.
Guðmundur átti dijúgan hlut að
því að byggja upp traust og vax-
andi fylgi Alþýðuflokksins á
Suðumesjum, þar sem Alþýðuflokk-
urin hefiir löngum verið helsti
keppinautur Sjálfstæðisflokksins
um fylgi og mannaforráð. En það
sem lengst mun halda nafni Guð-
mundar á loft, vegna þeirra
pólitísku verka sem hann vann, er
höfundarréttur hans á vinnulög-
gjöfinni, sem staðið hefur óhögguð
í meira en hálfa öld.
Seinasta hálfan annan áratug
starfsferils síns gegndi Guðmundur
sendiherraembættum í ýmsum
þjóðlöndum, þ.á m. í Bretlandi,
Bandaríkjunum og Svíþjóð og sein-
ustu tvö starfsárin sem fastafulltrúi
íslands hjá Atlantshafsbandalag-
inu. Flestir munu hins vegar
minnast hans sem utanríkisráð-
herra viðreisnar, í ráðuneytum
Ólafs Thors og Bjama Benedikts-
sonar frá 1959 til 1965. Færri
muna að hann gegndi embætti ljár-
málaráðherra tæpt ár í ráðuneyti
Emils Jónssonar 1958 til ársloka
1959, en minnihlutastjóm Emils
Jónssonar greip einmitt til árang-
ursríkra efnahagsaðgerða og lagði
með því traustan gmndvöll að um-
bótastarfí viðreisnarstjómarinnar
næstu árin.
Þeir eru trúlega fáir sem muna
að Guðmundur hóf starfsferil sinn
sem ungur lögfræðingur í þjónustu •
verkalýðshreyfingarinnar. Það kom
í hans hlut sem lögfræðings Al-
þýðusámbandsins að annast for-
mennsku milliþinganefndar sem
samdi fmmvarp til laga um stéttar-
félög og vinnudeilur á ámnum
1936—38. Þetta var í stjómartíð
„ríkisstjómar hinna vinnandi
stétta". Þessi löggjöf var mjög
umdeild á sínum tíma. Kommúnist-
ar þeirrar tíðar og jafnvel ýmsir
málsvarar vinstri arms Alþýðu-
flokksins börðust hatrammlega
gegn fmmvarpinu og kenndu við
„þrælalög".
í reynd var þetta mannréttinda-
skrá verkalýðshreyfíngarinnar,
enda leitaði Guðmundur einkum
fyrirmjmda í vinnulöggjöf annarra
Norðurlandaþjóða þar sem verka-
lýðshreyfíngin og jafnaðarmanna-
flokkamir vom þegar orðin ráðandi
stjómmálaöfl. Hálfri öld síðar
stendur þessi löggjöf óhögguð. Þeir
hinir sömu og harðast börðust gegn
löggjöfínni í sinni tíð hafa áratugum
saman beitt sér gegn öllum breyt-
ingum á henni af alefli. Höfundur
vinnulöggjafarinnar má vissulega
vel við una, þótt trúlega hefði hann
fyrstur manna játað nauðsyn breyt-
inga nú svo mjög sem þjóðfélagið
hefur tekið stakkaskiptum á liðnum
áratugum.
Annað mál sem Guðmundur I.
átti stóran hlut að og varðar mjög
kjör sjómannastéttarinnar á íslandi
verðskuldar að því sé haldið til haga
þegar Guðmundar er minnst. Hér
er átt við lagalegar forsendur fyrir
hlutaskiptasamningum sjómanna
og útgerðarmanna í stað fasta-
kaups eða „premíu" sem áður
tíðkaðist. Náinn samstarfsmaður
Guðmundar á Suðurnesjum, Ragn-
ar Guðleifsson, fyrrv. formaður
verkalýðs- og sjómannafélags
Keflavíkur riijaði upp þetta mál á
sjötugsafmæli Guðmundar 1979. Á
þjóðstjómarárunum voru sett lög
um almennar efnahagsráðstafanir
þ.á m. um breytta gengisskráningu.
Lögfræðingur ASI kom mjög við
sögu við undirbúning þeirrar lög-
gjafar. Fyrir hans tilstilli voru sett
ákvæði í lögin sem heimiluðu sjó-
mönnum að taka hlut úr afla, ef
þeir óskuðu og samningar um slík
kjör tækjust.
Á þessum tíma voru kjör sjó-
manna, aðallega fastakaup eða
„premía". Sjómenn sóttu mjög eftir
hlutaskiptum en gekk treglega að
ná fram samningum. í samningum
Verkalýðs- og sjómannafélags
Keflavíkur voru þó ákvæði um
hlutaskipti en samþykki útgerðar-
manna skorti. Fyrir vertíðina 1940
ákvað félagið að allir félagar þess,
sem ráðnir yrðu á vélbáta frá
Keflavík og Njarðvíkum þessa ver-
tíðina skyldu taka hlut úr afla. Eftir
gengisbreytinguna höfðu útgerðar-
menn enn minni áhuga en áður á
að láta sinn hlut og reyndu því að
sniðganga lögin og samþykki fé-
lagsins með því að semja sérstak-
lega við háseta um sölu á aflanum
upp úr sjó.
Af þessu spratt alvarleg deila
milli verkalýðsfélagsins og útgerð-
armanna og kom til málshöfðunar.
Guðmundur tók að sér mál sjó-
manna og vann það með stuðningi
áðumefnds ákvæðis í gengislögun-
um og vinnulöggjafarinnar. Að
mati Ragnars færði þetta sjómönn-
um á Suðumesjum kjarabætur sem
námu á annað hundrað milljónum
króna miðað við verðgildi peninga
nú. Upp úr þessu var réttur sjó-
manna til hlutaskiptasamninga ekki
vefengdur.
Sigur Guðmundar í þessu deilu-
máli mun hafa átt stóran þátt í því
að Alþýðuflokksmenn á Suðumesj-
um leituðu til hans um þingframboð
1942 og veittu honum síðan að
málum í tæpan aldarfjórðung. Upp
frá því gegndi Guðmundur fjölda
annarra trúnaðarstarfa fyrir Al-
þýðuflokkinn; hann átti sæti í
miðstjóm flokksins frá 1940 og var
varaformaður hans 1954 til 1965
þegar hann hætti afskiptum af
stjómmálum.
Þann 19. september 1942 gekk
Guðmundur að eiga Rósu Ingólfs-
dóttur, hina ágætustu konu, og
varð þeim fímm bama auðið.
Að leiðarlokum vil ég fyrir hönd
Alþýðuflokksins færa Guðmundi í.
Guðmundssyni þakkir fyrir störf
hans í þágu Alþýðuflokksins og
verkalýðshreyfíngarinnar um leið
og ég flyt konu hans og niðjum
þeirra samúðarkveðjur.
Jón Baldvin Hannibalsson
formaður Alþýðuflokksins
Guðmundur í. Guðmundsson var
einn þeirra stjómmálamanna, sem
mest áhrif höfðu hér á landi aldar-
ijórðunginn frá upphafi heimsstytj-
aldarinnar til 1965. Hann stóð ekki
alveg í fremstu röð flokksleiðtog-
anna, en var þar rétt fyrir aftan
og þungur á metum sem ráðgjafi,
er mótuð var sú stefna, sem þjóðin
fylgdi. Störf hans gefa vísbendingu:
lögfræðingur, sýslumaður, alþingis-
maður, utanríkisráðherra. Loks var
hann sendiherra íslands hátt á ann-
an áratug.
Eftir að Guðmundur tók lagapróf
1934, gerðist hann fulltrúi í mála-
flutningsstofu Stefáns Jóhanns
Stefánssonar, og munu kynni hans
af Stefáni vafalaust hafa haft nokk-
ur áhrif á, hvert hugur hins unga
lögfræðings beindist. Aðeins tveim
árum síðar var honum, 27 ára göml-
um, falið það vandaverk að vera
formaður í nefnd, sem samdi nýja
vinnulöggjöf, er lengi dugði. Ér
vart til erfíðari eða mikilvægari lög-
gjöf, enda vinnu- og stéttafriður i
veði. Guðmundur var lengi manna
fróðastur um þau efni.
í kosningunum 1942 var Guð-
mundur í framboði í Gullbringu- og
Kjósarsýslu og náði kjöri, liðlega
þrítugur að aldri. Hann var raunar
ættaður af Suðumesjum, en það
var talið hafa greitt götu hans, að
hann hafði unnið mikilvægt hags-
munamál fyrir sjósóknara þar syðra
fyrir rétti. Það var ekki eina skip-
tið, sem sérkunnátta hans á lög-
fræðilegri hlið hagsmunabarátt-
unnar kom að gagni fyrir
umbjóðendur Alþýðuflokksins.
Veigamesta verkefni Guðmundar
átti þó eftir að verða á sviði utanrík-
ismála. Hann var sem þingmaður
Suðumesja nákunnugur vamarmál-
unum, og hafði setið í varnarmála-
nefnd. Hann varð utanríkisráðherra
í ríkisstjóm Hermanns Jónassonar
1956, hélt því verkefni og var fjár-
málaráðherra að auki í hinni
sögulegu minnihlutastjóm Emils
Jónssonar, og síðan áfram í Við-
reisnarstjóminni til 1965. Gegndi
Guðmundur þessu ráðherraembætti
í 9 ár, og átti hann mikinn þátt í
að móta stefnu í öryggis- og ut-
anríkismálum, sem lýðveldið hefur
farsællega fylgt í 40 ár. Reyndi þar
ekki aðeins á frábærar gáfur Guð-
mundar og reynslu í stjómmálum,
heldur og festu hans og málafylgju.
Svo áttu þessi mál huga hans, að
hann gerðist sendiherra Islands, er
honum fannst rétt að draga sig út
úr pólitíkinni. Sat hann sem slíkur
í London, Washington, Stokkhólmi
og Brussel og reyndist virðulegur
og myndarlegur fulltrúi landsins í
mörgum höfuðborgum og alþjóða
stofnunum.
Löng reynsla er fyrir þvf, að
skarpgáfaðir lögfræðingar em
sterkir liðsmenn á sviði stjóm-
málanna, og er Guðmundur glöggt
dæmi þess, Þeir kostir nutu sín
einnig vel í frumskógi vamarmál-
anna, meðferð utanríkismála
almennt og síðast en ekki síst í land-
helgisdeilunum. Það var mikill
styrkur að slíkum félaga í þing-
flokki, eins og félagar hans á 25
þingum geta best dæmt um.
Alþýðuflokkurinn á Guðmundi
mikla skuld að gjalda fyrir starf
hans varðandi innviði flokksins og
við að móta í lagaform ýmis hug-
sjónamál, til dæmis á sviði vinnu-
mála, verkamannabústaða,
sjúkratrygginga og mörgum fleiri.