Morgunblaðið - 30.12.1987, Blaðsíða 44

44
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 30. DESEMBER 1987
wowwlé
Grafísk mynd frá Skálholti.
Skálholtsskóli í
og samtíð
sögu
eftir Sigurð Árna
Þórðarson
í Skálholti eru ævagömul göng.
Sírakir steinarnir, óslétt gólflögnin,
myrkrið og rotnunarfnykurinn segja
einhvetja torráðna sögu, sem leitar
á. Sérkennileg tilfínning sækir að
þegar farið er af hlaði Skálholtsstað-
ar og fetuð slóðin inn eftir þessum
göngum. Það er sem að vera skyndi-
lega slitinn úr samhengi, rifínn í
annan heim og annan tíma. Þessi
göng í Skálholti ásamt með kistu
Páls biskups eru einhver órækasti
votturinn um víðfeðmi tímans á þess-
um stað. Göngin og steinamir þekkja
langa sögu. Um þessi göng hafa
gengið Hallgrímur Pétursson og Jón
Vídalín, Ragnheiður Brynjólfsdóttir,
Jón Arason og biskupar aldanna og
einnig hinir, sem engin nöfn eiga
lengur og engar sögur fara af. Ef
steinamir gætu talað upphæfíst
langur lestur um ástir, sorgir, hung-
ur, hörmungar, gleði og iofsöng.
Þessi göng lágu milli skólans, Skál-
holtsskóia hins foma, og kirkjunnar,
voru leið milli miðstöðvar menntunar
annars vegar og miðstöðvar menns-
kunnar, kirkjunnar, hins vegar. í
Skálholti eru þau systkin, skólinn
og kirkjan. Þannig hefur það alltaf
verið, þegar rétt hefur verið lifað.
Afangi að markmiði
Á fyrri öldum hefur hún sjálfsagt
verið sögð í Skálholtsskóla sagan
af Píþagórasi og lærisveini hans.
Afburðanemi hafði lokið námi, kunni
góð skil fræðanna og var kominn
að útskrift. Einn dag gekk hann
hnugginn til meistara síns og tjáði
honum áhyggjur sínar: „Ég hef lært
allt, sem mér er ætlað að læra. Ég
verð þó að játa að þrátt fyrir lærdóm-
inn hef ég ekki getað fundið
samhengi allra þessara viskubrota."
Þá tók Pýþagóras nemann sér við
hönd, leiddi hann inn í helgidóm
fræðasetursins og sýndi honum allt
samhengi tilvemnnar. Hvað það
samhengi var skal ósagt látið en
sagan er hrífandi í einfaldleika
sínum. Er hér ekki samankominn í
lítilli sögu vandi alirar mennsku, alls
náms og alls brambolts lífs okkar.
Erum við ekki sífellt að læra, brjóta
til mergjar, öðlast fæmi og vinna
smásigra hér og þar. En vantar okk-
ur ekki samt sem áður samhengi,
sem nefna má með öðrum orðum,
lífsfyllingu, hamingju, sjálfssátt?
Kannast þú ekki við úr eigin lífí að
þig skortir oft að sjá strit þitt og
starf í nýju ljósi, lífí sem gefur þér
sátt. I Skálholti voru hin fomu göng
leið samhengis, leið milli skólaborðs
og altarisborðs. En kirkja ér eitt og
skóli annað. Skólum er ekki ætlað
að gegna hlutverki kirkju. Kirkjum-
ar eru hús Guðs og veruleiki Guðs
í lífí manna, samfélag. Svo virðing-
arverða stöðu eiga skólar ekki. Skóli
er fyrst og fremst áfangi á leið en
ekki markmið í sjálfum sér.
Skálholtsskóli
hinn forni
Skálholtsskóli hinn eldri var merk
menntastofnun, prestaskóli, latínu-
skóli, griðland og vamarland þeirra
manna, sem þyrsti eftir fræðslu.
Sem slík var stofnunin hjarta menn-
ingar Islendinga um aldir, enda
Skálholtsstaður höfuðstaður þjóðar-
innar í 3A úr árþúsundi. Þar námu
ýmsir helstu merkisberar menning-
arlegrar reisnar og margir urðu
bestu menn þjóðarinnar. Því er skól-
inn einhver mesta og mikilvægasta
stofnun menningar íslendinga. Hann
á rætur allt til 11. aldar og stóð að
mestu óslitið til loka 18. aldar, er
hann var aflagður. Hann ól þó dæt-
ur í Hólavallaskóla, Bessastaða-
skóla, Mennstaskólanum í Reykjavík
og síðan Háskóla Islands.
„Nemendur, sem leita
ytri þekkingar, eiga
ekki erindi í lýðháskóla.
Lýðháskóla er fyrst og
fremst ætlað að vera
vettvangur fyrir full-
þroskað fólk, sem
finnur sig knúið til að
staldra við og spyrja sig
ærlegra spurninga.“
Nýr Skálholtsskóli
Þegar farið var að hyggja að
endurbyggingu Skálholts um mið-
bik þessarar aldar var ekki óeðlilegt
að hugsað væri til endurreisnar
skólahalds á staðnum. Skálholt
skyldi verða auk kirkjumiðstöðvar
mennta- og menningarsetur. Eftir
ígrundun og ítarlega skoðun kom-
ust þeir, sem málum stýrðu, að
þeirri niðurstöðu að rétt myndi að
innleiða skóla í Skálholti undir
merki hinnar norrænu lýðháskóla-
hreyfíngar. Skólastarf hófst árið
1972 undir stjóm sr. Heimis Steins-
sonar. Átti skólinn því 15 ára
starfsafmæli á þessu ári. I anda
norrænnar lýðháskólastefnu hefur
verið lögð áhersla á mannrækt,
prófleysi, fullorðinsfræðslu og
frelsi. Skálholtsskóli nútímans legg-
ur sig ekki í líma við að uppfræða
prestlinga. Skólinn er ekki heldur
bundinn af ákvörðunum ráðuneytis
um kennsluhætti og kennsluefni.
Skólinn fer sínar eigin leiðir, gerir
tilraunir, mótar stefnu eftir því
hvemig vindar blása. Til stjórnar
skólans er valið úr ólíkum hreyfing-
um og stofnunum: Sambandi
íslenskra sveitarfélaga, kirkjuráði,
Kvenfélagasambandi íslands,
UMFÍ, menntamálaráðuneyti og
Skálholtsskólafélagi. Biskup ís-
lands er formaður skólanefndar.
Skólanum vom sett lög árið 1977,
sem em einu lög um fullorðins-
fræðslu á íslandi. Samkvæmt
lögum hefur skólinn að markmiði
að vera vettvangur til eflingar
þroska og skilnings nemenda, vera
þjóðleg en jafnframt kirkjuleg
menntastofnun.
Hvað er lýðháskóli?
Lýðháskólahreyfingin á að baki
flókna sögu. Skáldpresturinn
Gmndtvig var höfundur fmm-
hugmynda lýðháskólanna. í baráttu
fyrir endurreisn þjóðmenningar
Dana sem og norrænni menningu
barðist Gmndtvig ákafur gegn
latínuskólunum gömlu, sem ekki
komu venjulegu fólki til hjálpar með
latínustagli og fomlegum fræðum.
Hann óskaði að bændumir og al-
þýðufólk fengi notið gagnlegrar og
upplýsandi menntunar. Gmndtvig
taldi að skólar ættu fýrst og fremst
að vera umhverfi, sem gerði ein-
staklingum fært að vaxa. Hann
hafnaði því aðferðum latínuskól-
anna, vildi samvinnu frekar en
stjómun, samræður fremur en ein-
ræður kennara, sköpun fremur en
heftingu. Þetta var róttæk skólaí-
mynd á kyrrstæðri öld fyrri tíma.
En þessi skólagerð var sem ástgjöf
á umbrotatímum. Hvítárbakkaskóli
og síðar íslensku héraðsskólamir
eiga upphaf sitt í þessari sögu.
Erlendis var þess gætt, að ríkisvald
og aimenna skólakerfið yfírtækju
ekki iýðháskóla svo sem gerðist á
íslandi.
Athvarf síspyrj-
andi fólks
Lýðháskólar leggja ekki upp úr
réttindum, ekki upp úr því að veita
prófgráður eða vera hlekkur í keðju
skóla frá upphafí til loka skóla-
göngu. Nemendur, sem leita ytri
þekkingar, eiga ekki erindi í lýð-
háskóla. Lýðháskóla er fyrst og
fremst ætlað að vera vettvangur
fyrir fullþroskað fólk, sem fínnur
sig knúið til að staldra við og spyrja
sig ærlegra spurninga. Þannig nám
er engum auðvelt en getur hins
vegar orðið móttækilegum einstakl-
ingi bæði skemmtilegt og að
ómetanlegu liði í lífsbaráttunni.
Lýðháskólar ytra hafa gengið í
gegnum mörg tímaskeið og eru með
ýmsu móti nú. Eitt er sammerkt
þeim flestum, að haldið er fast í
hinn gamla arf, að skólamir eiga
fyrst og fremst að vera umhverfí
fyrir fólk með vonir og þrár. Lýð-
háskóla er ætlað að vera skóli til
samræðu og þroska. Ekkert er
óbreytanlegt í lýðháskóla. Engin
námsskrá er hin sama frá ári til
árs. Allt er í deiglunni eins og tíðin
sem við lifum í. Lýðháskóli er þá
fyrst trúr köllun sinni, ef hann er
ekki íhaldssöm stofnun, heldur
síbreytilegt og skapandi umhverfi.
Lýðháskóli er tilraunareitur um
menningu og mennsku.
Gildi lýðháskóla
Er þörf á skóla sem lýðháskóla?
Þessari spumingu verður að svara
játandi fyrir margra hluta sakir.
Þrátt fyrir að aðrir skólar hafí í
síauknum mæli hagnýtt sér hið já-
kvæða úr uppeldishugmyndum
lýðháskóla, svo sem sjá má í
menntaskólum og fjölbrautaskól-
um, kemur aldrei neinn skóli
algerlega í stað lýðháskólanna.
Meginröksemd með mikilvægi lýð-
háskóla í samtíðinni er hin augljósa
kreppa, sem gengur yfír samfélag
okkar hér á landi og í hinum vest-
ræna heimi. Hér er ekki vísað til
peningakreppu, stjómunarkreppu,
né falls mikilvægra stofnana heldur
mun fremur til kreppu gildakerfis
samfélagsins. Harvard-kennarinn
og mannfræðingurinn Clifford
Geertz, sem er einhver skarp-
skyggnasti rýnandi menningar-
breytinga, bendir réttilega á, að
þegar það gildakerfí, sem liggur til
grundvallar samfélagi breytist,
skapast djúptækt óöryggi meðaí
fólks. Augljóst er flestum opineyg-
um mönnum, að breytingar á
íslandi hafa verið ótrúlega hraðar.
Jafnvel við, sem nú erum liðlega
þrítug, munum tvenna tíma. Á ör-
fáum áratugum hefur íslensk þjóð
þeyst sem vígahnöttur út úr miðöld-
um og inn í heim tölvumenningar.
Litla heimilissamfélagið með boðum
og bönnum, skýrum hlutverkum og
möguleikum er að baki. Hin gamla
trú og gömlu gildi hafa sem glatað
seltu sinni. í því er hin djúpsetta
kreppa íslendinga fólgin að lífssvör
og lausnir feðra og mæðra virðast
ekki algild haldreipi. Einstaklingur-
inn verður sjálfur að fínna sér gildi,
sem duga til að lifa. Og það er
engum áhlaupaverk að gerast upp-
finningamaður á því sviði, og engan
veginn auðvelt ævistarf. Margir
lenda í einhveijum félagslegum,
menningarlegum, vitsmunalegum
eða tilfínningalegum ógöngum.
Sumir kæfa rödd hamingjuleitar hið
innra og „láta sig hafa það“. Aðrir
flosna upp og_ æpa á hjálp. Skóla-
kerfí okkar íslendinga er okkur
ekki varanleg hjálp. Skólinn getur
aldrei orðið raunverulegt heimili,
heldur fremur vinnslustaður stað-
reynda. Kennurum er ekki ætlað
að hjálpa nemendum í leit að
lífshamingju. Lífsgildi, þroska og
vitsmuni finna uppvaxandi ungling-
ar ekki við skólatöflu. Sem betur
fer er stór hópur íslenskra nema
svo Iánssamur að eiga fjölskyldu,
vina- og frændgarð, sem vemdar
og hlúir að. En þeir eru margir, sem
ekki fylla sálarmal sinn, vegna þess
að þörfin og þráin eftir einhveiju
samhengi og lífsgildi knýr á. Slíkum
er skóli sem Skálholtsskóli hrein
nauðsyn.
Brugðið á leik. Netnandi að störfum.