Morgunblaðið - 01.05.1988, Blaðsíða 28

28
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 1. MAÍ 1988
Andrea Chénier
í Islensku óperunni
Placido Domingo í hlutverki Andrea Chéniers í uppfærslu frá Co-
vent Garden sem sýnd verður í íslensku óperunni næstkomandi
þriðjudagskvöld.
eftir Gretar ívarsson
Styrktarfélag íslensku óperunn-
ar sýnir af myndbandi óperuna
Andrea Chénier eftir Umberto
Giordano þriðjudaginn 3. maí kl.
20.00 í Gamla bíói. Sýningin er
upptaka frá Covent Garden í Lund-
únum frá árinu 1985. Með helstu
hlutverk fara Placido Domingo
(Andréa Chénier), Anna Tomowa-
Sintow (Maddalena) og Giorgio
Zancanaro (Gérard). Stjórnandi er
Júlíus Rudel.
Unberto Giordano og
saga óperunnar
Höfundur óperunnar Andrea
Chénier, Umberto Giordano
(1867—1948), samdi alls níu og
hálfa óperu á ferli sínum. Síðustu
óperuna, II Re samdi hann ásamt
kunningja sínum árið 1929 en eyddi
síðustu 20 árum ævinnar í að njóta
lífsins og hlusta á hljómplötur sem
hann hafði mikið dálæti á. Giordano
kom fyrst fram á sjónarsviðið árið
1888 en þá var haldin samkeppni
um óperusmíðar á Ítalíu. Yfír 70
óperur bárust í keppnina og eins og
allir óperuunnendur vita, sigraði
Cavalleria rusticana eftir Pietro
Mascagni. Yngsti keppandinn var
Giordano og þótt óperan hans, Mar-
ina, bæri ekki sigur úr býtum, hlaut
hún lofsamleg ummæli dómnefndar.
Árangur Giordanos varð til þess að
hann fékk styrk til að semja óperu.
Sigur Mascagnis og vinsældir Caval-
leriu rusticana, ollu vissum
straumhvörfum i óperusmíð þess
tima. Ný stefna kennd við verismo
eða nokkurs konar raunsæisstefna
skaust upp á óperuhimininn og átti
sitt blómaskeið á árunum 1890—
1920. Verismo-stefnan lagði
áherslu á efni sem tengdist raun-
veruleikanum og lífí almúgans, í stað
þess að leita efnis í hetju- og goðsög-
um eða flókinni hugmyndafræði.
Helstu tónskáld sem fylgdu þessari
stefnu voru þeir Mascagni, Leon-
cavallo, Giordano, Zandonai ogjafn-
vel Puccini, þó erfítt sé að flokka
þann síðastnefnda til einhverrar
ákveðinnar stefnu.
Næsta ópera Giordanos, Mala
vita (1892), hlaut góðar undirtektir
og Giordano fékk launahækkun. En
veraldlegt gengi er fallvalt og eftir
að þriðja ópera Giordanos, Regina
Diaz (1893), var tekin af sýningar-
skrá eftir nokkrar sýningar og
Giordano rekinn, hugðist hann hætta
að semja óperur og snúa sér að
kennslu í skylmingum. Hér gripu
örlögin í taumana. Tónskáldið Al-
berto Franchetti hafði verið fenginn
til að semja óperu um skáldið Andrea
Chénier. Hann fékk Giordano endur-
ráðinn á sömu kjörum og afsalaði
rétti sínum á óperunni Andrea
Chénier til Giordanos. Luigi Illica
átti að semja textann við óperuna,
en hann samdi m.a. texta við marg-
ar óperur Puccinis (Manon Lescaut,
La Bohéme, Tosca og Madame Butt-
erfly). Giordano flutti frá Napóli til
Mílanó til þess að geta starfað náið
með Illica og fékk aðsetur í vöru-
geymslu hjá útfararstofnun. Sam-
vinna þeirra var þó ekki alltaf með
besta móti, enda stóð sá síðamefndi
í ástarsambandi við messósópran að
nafni Frandin sem hann hugði stóran
hlut í óperunni. Vildi Illica þröngva
Giordano til að semja aríu fyrir ást-
konu sína en Giordano neitaði. Illica
heimsótti þá Giordano vopnaður
skammbyssu og stóð yfír honum
meðan hann samdi aríu fyrir hina
heittelskuðu. Illica fékk aríuna sína
en ekki fékk Frandin þessi að syngja
í óperunni. Arían var seinna flutt
yfír á hlutverk blindu konunnar í
þriðja þætti.
Þrátt fyrir þessa minni háttar
samstarfsörðugleika var óperan til-
búin í janúar 1896 og stóð til að
setja hana upp í La Scala. En hér
sannaðist orðatiltækið að ekki er
sopið kálið þótt í ausuna sé komið.
Vegna óstöðugleika í stjómmálum
ítala neituðu yfirmenn La Scala að
setja upp óperu sem fjallaði um bylt-
ingu. Enn gripu örlögin í taumana.
Giordano ferðaðist til Flórens til að
ná tali af Mascagni sem átti að vera
heiðursgestur við opnun á fyrsta
rafmagnssporvagni í þeirri borg.
Fundum þeirra bar saman í þann
mund er Mascagni var að stíga um
borð í sporvagninn og varð þess
valdandi að Mascagni missti af jóm-
frúferðinni. Þetta reyndist gæfuleg-
ur fundur fyrir báða, því hemlar
sporvagnsins biluðu, sporvagninn
fór út af teinunum og margir fór-
ust. Mascagni, fullviss um að Giord-
ano hefði bjargað lífí sínu, beitti
áhrifum sínum í La Scala og fékk
fyrri ákvörðun breytt.
Æfíngar á óperunni gengu vel en
á síðustu stundu hætti tenórinn,
Alfonso Garulli, við að syngja hlut-
verk Andrea Chéniers. Honum þótti
einsýnt að óperan yrði misheppnuð
í augum hinna krítísku áhorfenda
La Scala. Gengi La Scala-óperuhúss-
ins hafði verið misjafnt og almenn-
ingur orðinn mjög gagnrýninn á allt
sem þar var á fjölum. Nýlega höfðu
verið sýningar á Henry VIII eftir
Saint-Saéns, La Navarraise eftir
Massenet og Carmen eftir Bizet,
óperur sem allar fengu slæma útreið
hjá áhorfendum. Giordano og Illica
gekk illa að fínna annan söngvara
í hlutverk Chéniers en af tilviljun
hittu þeir á götu ungan tenór að
nafni Giuseppe Borgatti. Borgatti
var hér að hefla feril sinn og var
óhræddur að takast á við hlutverk
Chéniers. Borgatti varð síðan einn
aðalhetjutenór ítala næstu 30 árin.
Frumsýningin á Andrea Chénier
var 28. mars 1896 og var hún stór-
kostleg. Áhorfendur hreinlega stur-
luðust af hrifningu. Ula gekk að
halda sýningunni áfram því söngvar-
amir urðu sífellt að endurtaka aríur
og dúetta. Giordano hafði náð hát-
indi ferils síns. Ýmsir gagnrýnendur
kvörtuðu yfír ófrumleika verksins
og töldu að Giordano væri fyrst og
fremst að apa eftir gömlum meistur-
um. Verkið hefur þess vegna aldrei
hlotið þá viðurkenningu sem það á
skilið hjá gagnrýnendum og gleym-
ist oft í umræðunni um tímamóta-
verk í sögu óperunnar. Áhorfendur
hafa hins vegar alltaf látið þessa
gagnrýni sem vind um eyru þjóta.
„Hvaða máli skiptir þótt hann sé
ekki frumlegur og api eftir öðrum?
Enginn gerir það eins vel og Giord-
ano!“
Óperan Andrea Chénier tryggði
Giordano ekki aðeins frægð og
frama, heldur einnig eiginkonu. Gi-
ordano var ástfanginn af ungri
þýskri stúlku að nafni Olga Spatz-
Wurms. Faðir hennar átti eitt besta
hótelið í Mílanó. Faðirinn var eðlileg-
ar áhyggjufullur um hag dóttur
sinnar enda Giordano þá bæði fá-
tækur og óreyndur óperuhöfundur.
Það vildi svo vel til að Verdi bjó á
hótelinu og faðir stúlkunnar sýndi
Verdi nótumar að Andrea Chénier
og spurði um álit hans. Verdi lokaði
sig inni í nokkrar klukkustundir með
„Sanna valútan er tíminn, hann
endurtekur sig ekki og það þarf
að nota hann vel,“ hafði Hallfríð-
ur dóttir eldhugans Guðbrandar
Magnússonar, fyrrum forstjóra
Áfengisverslunarinnar, eftir föður
sínum. Afmarkaður líftími hverrar
manneskju er víst býsna dýrmæt-
ur. Ekki sama hvað við hann er
gert. Nýtingin hér á skerinu í
norðri er auðvitað ýmist í ökla eða
eyra, ofnýting eða vannýting.
Hvað annað? Okkar stfll, að nýta
tímann um miðbik ævinnar af
þvflíkum fítonskrafti og
lífsgræðgi, að allt verður undan
að láta í skrokk og umhverfi, til
þess svo á gefnum punkti að ætla
að steinhætta að nýta tímann og
hverfa í aðgerðarleysi úti á hliðar-
spori. Þaðan í frá skal hver og
einn setja í hægagír, sem fyrr en
varir verður afturábakgír. Með
lengri lfftíma og betri heilsu leng-
ist sífellt þetta vannýtta tímabil í
iífi hvers og eins. Og viðhorf og
stéttarfélög hafa um langt skeið
rembst við að lengja það enn
meir með styttingu á starfsæ-
vinni. Þeir sem haldið hafa öðru
fram, sagt sem svo að betra sé
fyrir manneskjuna að þreytast en
ryðga, hafa gjaman legið undir
ákúrum fyrir að unna öldruðum
ekki hvíldar. Gáruhöfundur hefur
í hita kappræðunnar stundum tek-
ið svo sterkt til orða að mesti
skepnuskapurinn í ókkar velferð-
arþjóðfélagi sé að neyða fólk við
fulla andlega og líkamlega heilsu
út af vinnustað og úr samfélagi
samstarfsfólks, skáka því afsíðis
upp á hillu til að hafa það gott!
Þetta ekki aldeilis þótt góð latína.
Þó kom Reykjavíkurborg á borg-
arstjómaránim þessa pistlahöf-
undar ein á sveigjanleika á starfs-
lokum bogarstarfsmanna upp að
72 árum.
En þeir síðustu verða gjaman
fyrstir og þeir fyrstu síðastir, seg-
ir í metsölubók allra tíma. í kjöl-
far hóprannsóknar Hjartavemdar
og skýrslu Ólafs Ólafssonar land-
læknis og Þórs Halldórssonar yfir-
læknis, sem sýna að fólk haldi
lengur heilsu ef það fái að halda
áfram vinnu sinni og að flest eldra
fólk hætti vinnu af illri nauðsyn,
er nú allt í einu komin fram á
alþingi þingsályktunartillaga um
nýjar reglur um sveigjanlegri
starfslok og.starfsréttindi. Takið
eftir, það eru réttindi að fá að
vinna, mannréttindi. Nú byggt á
þeirri skoðun að fólk eigi að fá
að velja hvenær vinnu sé hætt.
Þetta gleður auðvitað ónefnda,
sem stillir sig um að segja „sagði
ég ekki“, minnug ljóðs Steingríms
Thorsteinssonar:
„Hefði eg bara varkár verið!
Af vamarleysi slysið hlaust"
„Já, hefðirðu ekki hleypt á skerið,
heilt væri skipið efalaust."
Skynsemin sagði, að skerið tefði
og skipið þyldi ei slíka raun.
En skeð er skeð, og „hefði hefði"
héðan af stoðar ekki haun.
Nú er semsagt komið í ljós að
vinnugeta og hæfni eldra fólks
helst lengur en áður og með könn-
unum sýnt fram á að flarvistir
þeirra sem vinna til 74 ára eru
svipaðar og 47-66 ára fólks. Og
undir lækniseftirliti em ekki fleiri
67-74 ára en þeir sem em 50-67
ára. Aftur á móti eykst neysla
taugaróandi lyfla allt upp í 50%
hjá körlum og svefnlyfja hjá kon-
um um 80% eftir að fólk kemst á
eftirlaunaldur. Ljóst orðið að ein-
manaleiki, depurð og leiði em al-
geng þegar svona er komið og
eykur lyfjanotkun. Segir land-
læknir að nærtækasta skýringin
sé að fólkið þjáist af vanlíðan og
leiða: „Meðferð öldmnar er ekki
alger hvfld heldur andleg og
líkamleg örvun og þar af leiðandi
em lög um vinnulok við 67 ára
aldur ekki læknisfræðilega rétt-
lætanleg." Þama er semsagt orðin
mikil stefnubreyting, undirbyggð
með rannsóknum. Áður fyrr var
rosknu fólki taliö hollast að hvflast
og setjast í „helgan stein", eins
og staðurinn utan vegarins, sem
þjóðfélagið og lífíð rennur um, var
nefndur. Kemur aldeilis ekki heim
við nútima læknisfræðiþekkingu
og verður að teljast úrelt. Til að
fólk haldi líkamlegri og andlegri
hæfni sem lengst er líkamleg og
andleg örvun nauðsynleg, segir í
skýrslunni. Rannsóknir á sjötugu
fólki fyrir og eftir þjálfun eykur
ekki aðeins vöðvastyrk heldur
aukast einnig viðbögð skjótvirkra
vöðvaþráða. Með þjálfun hugans
er hægt að hafa áhrif á andlega
getu og hún getur líka hamlað
beineyðingu og efnaskiptabreyt-
ingum. Þarf raunar ekki læknis-
fræðiþekkingu til, fólk á öllum
aldri þarfnast örvunar og ögmnar
til að drífa sig á fætur af því eitt-
hvað sem máli skiptir blður, þ.e.
ef heilsan er í sæmilegu lagi.
Annars eiga auðvitað allir á öllum
aldri rétt á viðeigandi meðferð
fyrir sjúka.
Þetta vekur upp spumingu um
hvað séu yfírleitt llfsins gæði.
Milli fæðingar og dauða. Þessara
tveggja atburða í lífí hvers manns,
sem í raun em einn og hinn sami,
en sýnast samt mestu andstæð-
umar. Hver em gæði lífsins frá
forleiknum og þar til tjaldið fell-
ur? Alla vegana ekki að sitja hjá,
eða hvað? Af hveiju þá að halda
að einhveijir vilji vera settir hjá
eitthvert árabil á lífsleiðinni eða
af því að þeir hafa sérþarfír?
Eftir Rochefoucauld nokkmm
em höfð fleyg orð: „að ekki sé
hægt að horfa beint í sólina eða
framan I dauðann". En svo vildi
til að fyrir tveimur ámm fylgdist
ég með sjónvarpsþáttum í Frakkl-
andi um lífsgæði lífið á enda, þar
sem svo sannarlega var horft
framan í dauðann — og lífíð. Kom-
ið feimnislaust á elliheimiliö þar
sem krepptur öldungurinn var
baðaður eins og nýfædda bamið,
og hjúfmðu sig bæði á sama hátt.
Komið var I bamadeild krabba-
meinssjúklinganna á Curie-stofn-
uninni, þar sem sköllótt böm af
meðulum horfðu framan í dauð-
ann — af meiri lífsró en fullorðn-
ir. Og farið var og rætt við kon-
una, sem legið hefur allömuð
síðan 1957 og vildi lifa. Þar var
engu síður horft framan í dauðann
en lífíð, Íífíð í öllum sínum marg-
breytileik. Þótt einhveijir áhorf-
endur kveinkuðu sér þá var þetta
svo vel gert, skýrt og af alvöru
en án tilfinningasemi og ekki unn-
ið með neinum asa. Kom fram að
meðan læknar, hjúkmnarkonur
og sálfræðingar leggja sig fram
um að gera lífíð mannúðlegra í
upphafi og í lokin, þá ræðst fólk
með aðra þekkingu í rannsóknir
í því skyni að bæta framleiðsluna
„rnaður". Það er greinilega
harðvítugt átak. Hægt að loka
augunum og skrúfa fyrir sjón-
varpið og ýta frá eilinni, en varla
komast blindur á leiðarenda í
lífínu. Það er einmitt andstæða
þess markmiðs að vera fullur þátt-
takandi í lífínu allt til enda og við
allar aðstæður. Engum sé ýtt út
í hom, svo þeir sjáist ekki og séu
ekki fyrir.
í ritið Nordisk kontakt skrifaði
Norðmaðurinn Oddvar Hellerad,
eftir að hafa með styrk frá Norð-
urlandaráði skoðað stöðu aldraðra
á Norðurlöndum og niðurstaða
hans var hrein og klár: “Stjóm-
málamennimir verða að draga að
aldraða og gera þá virka í sam-
félaginu." Kannski afturhvarf til
söngsins, sem norrænir syngja á
hátíðarstundum: „Han skal leve,
han skal leve, han skal leve til
han dör.“