Morgunblaðið - 19.05.1988, Blaðsíða 24

24
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 19. MAÍ 1988
Ræða seðlabankastj óra
eftirJóhann Rúnar
Björgvinsson
í þessari grein verður hugað að
nokkrum atriðum í ræðu Seðla-
bankastjóra. Tilefnið er meðal ann-
ars ósk um málefnalega umræðu
um þessi efni.
I. Hlutverk Seðlabanka
Meginhlutverk Seðlabanka er að
tryggja verðgildi og traust krón-
unnar. Til þess notar hann ýmis
stjómtæki sem koma í veg fyrir
m.a. að peningamagn í umferð verði
of mikið þannig að þensla og verð-
bólga hljótist af, en slíkt myndi
rýra verðgildi krónunnar.
í ræðu seðlabankastjóra á árs-
fundi bankans má lesa eftirfarandi:
„Á síðasta ári er t.d. ljóst, að við-
skiptahallinn stafaði svo að segja
allur af þenslu innlendrar eftir-
spurnar, sem orsakaðist af halla
i rikisfjármálum, mildum erlend-
um lántökum og útlánaþenslu
bankanna. Það hlýtur því að vera
fyrsta boðorðið að beita aðhaldi í
þessum efnum til þess að draga úr
viðskiptahallanum, enda myndi slíkt
aðhald jafnframt hamla gegn verð-
bólgu" (leturbr. höf.). Þessi lýsing
á vandanum vekur þá spumingu
hvort það sé ekki einmitt hlutverk
Seðlabankans með peningastjómun
að koma í veg fyrir að útlánaþenslu
bankanna, erlendar lántökur úr
hófi og yfirdráttur ríkissjóðs við
Seðlabanka valdi auknu peninga-
magni í umferð og því þenslu í inn-
lendri eftirspum og þar með verð-
bólgu. Eða í hveiju felst peninga-
stjómun?
Þá má lesa í ræðunni eftirfar-
andi: „Þjóðfélagslegar aðstæður
urðu þess valdandi, að ekki var tek-
ið á þessum vandamálum á fyrra
helmingi ársins, jafnframt því sem
þensluöflin reyndust sterkari en
spáð hafði verið. Aðdragandi kosn-
inga og langvinnir samningar um
stjómarmyndun komu í veg fyrir
það, að ákvarðanir yrðu teknar um
nauðsynlegar aðhaldsaðgerðir, fyrr
en eftir að ný ríkisstjóm hafði tek-
ið við völdum eftir mitt ár. Hefur
síðan verið reynt að fylgja mark-
vissri stefnu í þá átt að draga úr
þeirri peningaþenslu, sem magnast
hafði á fyrri helmingi síðastliðins
árs.“ Af þessu má ráða að yfír-
stjóm Seðlabankans telur ekki að
Seðlabankinn eigi að hafa frum-
kvæði í stjóm peningamála til að
ná markmiðum eins og stöðugu
verðgildi krónunnar, heldur ríkis-
stjómin. Því hljóta menn að spyrja
hvert sé í rauninni hlutverk Seðla-
bankans og hver sé staða hans.
Mín skoðun er sú að Seðlabanki
eigi að vera tiltölulega sjálfstæður
í viðleitni sinni til að ná markmiðum
sínum, og eigi að mörgu leyti að
hafa svipaða réttarstöðu og dóms-
kerfíð. Ríkisvaldið á ekki með nein-
um hætti að geta misnotað sér
tengsl sín við Seðlabanka á sama
hátt og það getur ekki misnotað
sér tengsl sín við dómskerfíð. Að
sjálfsögðu á Seðlabanki að taka
mið af efnahagsstjóm ríkisstjómar
á hveijum tíma og ekki að vinna
gegn henni. En Seðlabanki á að
veita ríkisstjóm visst aðhald. Sem
dæmi má taka að ríkisstjóm á ekki
að geta lækkað tekjur sínar, s.s.
tolltekjur af bflum, og í staðinn
yfírdregið reikninga sína við Seðla-
bankann undir venjulegum kring-
umstæðum. í slíku tilfelli verður
ríkissjóður að leita annarra leiða til
fjármögnunar. Við óvenjulegar
kringumstæður, s.s. þegar þjóðar-
búið verður fyrir skyndilegum áföll-
um, er þó hægt að réttlæta slíka
fjármögnun um skamman tíma. Í
þessu sambandi verður að hafa í
huga að Seðlabanki þjónar ekki
aðeins ríkisvaldinu heldur einnig
atvinnulífínu og heimilunum. Og
eiga allir aðilar hagkerfísins jafnan
rétt á að Seðlabanki hafí sem besta
möguleika til að sinna hlutverki
sínu að tryggja verðgildi og traust
krónunnar.
En hvemig er hægt að tryggja
sjálfstæði Seðlabanka gagnvart
ríkisvaldinu, og því möguleika hans
til að sinna hlutverki sínu? Þijár
leiðir koma til greina. Sú fyrsta er
sú sem nú er farin, en hún byggir
annrs vegar á almennum skilningi
á hlutverki Seðlabanka og hins veg-
ar á trausti til stjómmálamanna og
stjómvalda um að misnota ekki
bankann. Til þess að slík leið leiði
til árangurs er mikilvægt að upp-
fræða um bæði eðli og hlutverk
Seðlabanka. Eðlilegast er að Seðla-
bankinn eigi sjálfur fmmkvæði að
því. En því miður hefur ekki farið
mikið fyrir slíku frumkvæði, með
þeim afleiðingum að lítill skilningur
er á hlutverki bankans, og sjálf-
stæði hans er lítið. En öll von er
ekki úti. Lýðveldi okkar er ungt og
sömuleiðis stofnanir þess, en þær
þurfa stöðugrar endurskoðunar við.
Að mínu mati er þetta æskilegasta
leiðin ef hún ber árangur.
Önnur leið væri sú í ljósi þeirrar
miklu ábyrgðar sem hvflir á Seðla-
banka, að kjósa í beinni almennri
kosningu yfírstjóm bankans eftir
tilnefningu. Slík stjóm bæri síðan
ábyrgð á starfsemi bankans gagn-
vart kjósendum. Hægt er að hugsa
sér ýmsa vamagla ef upp kemur
ágreiningur milli þeirrar stjómar
og ríkisstjómar, s.s. að meirihluti
Alþingis geti sett slíka stjóm af og
efnt til nýrra kosninga.
Að lokum má nefna þriðju leið-
ina, sem oft hefur komið upp í
umræðunni. En hún er sú að annað-
hvort sé notast við erlendan gjald-
miðil hér á landi eða að krónan sé
njörvuð niður við einhveija mynt-
vog. Með þeirri leið myndi ríkisvald-
ið og Seðlabanki afsala sér valdi
yfír stjóm peningamála.
„í þessu sambandi verð-
ur að hafa í huga að
Seðlabanki þjónar ekki
aðeins ríkisvaldinu
heldur einnig atvinnu-
lífinu og heimilunum.
Og eiga allir aðilar hag-
kerfisins jafnan rétt á
að Seðlabanki hafi sem
besta möguleika til að
sinna hlutverki sínu að
tryggja verðgildi og
traust krónunnar. En
hvernig er hægt að
tryggja sjálfstæði
Seðlabanka gagnvart
ríkisvaldinu, og því
möguleika hans til að
sinna hlutverki sínu?“
II. Efnahagsleg umgjörð
í ræðu Seðlabankastjóra má lesa
eftirfarandi: „ .. . Það er bæði
ábyrgð og skylda stjómvalda að
marka þá gmndvallarstefnu, sem
fylgt er í stjóm efnahagsmála, og
móta þannig efnahagslega um-
gjörð, sem athöfnum og ákvörð-
unum einstaklinga og fyrirtækja
er búin. Það er síðan á ábyrgð
þessara aðila, hvort sem það er
fyrirtæki, einstaklingar eða aðilar
vinnumarkaðarins, að gera á þess-
um grundvelli þá samninga og taka
þær ákvarðanir, sem þeir telja bezt-
ar, út frá sínum eigin hagsmunum"
(leturbr. höf.). Fljótt á litið virðist
sem flestir geti verið sammála
þessu, en er ekki málið flóknara?
Tvennt kemur upp í hugann. í
fyrsta lagi getur sú efnahagslega
umgjörð sem mótuð er kallað fram
ákvarðanir sem skaða heildarhags-
muni þjóðarbúsins, þ.e. hún getur
stuðlað_ að misvægi og sóun verð-
mæta. í öðru lagi er líklegt að fyrir-
tæki séu mjög sundurleit og hafí í
mörgum tilfellum mjög ólíka hags-
muni sem jafnvel vinna hver gegn
öðrum. Sama má segja í vissum
tilfellum um launþega.
í ljósi þessa geta ákvarðanir
sumra fyrirtækja í viðleitni sinni
að tryggja hagsmuni sína grafið
undan hagsmunum annarra fyrir-
tækja og valdið þeim miklum skaða.
Mistök við mótun efnahagslegrar
umgjarðar eru mýmörg hér á landi
og er framkvæmd fastgengisstefnu
ríkisstjórnarinnar nýjasta dæmið.
Lítum nánar á hana. Við fast gengi
og innienda verðbólgu umfram er-
lenda verður erlend framleiðsla
stöðugt ódýrari og sömuleiðis rýma
erlend lán stöðugt að verðgildi
mælt í innlendu verðlagi. Við slíkar
aðstæður verða til tvenns konar
hvatar í efnahagslegri umgjörð sem
valda verðmætasóun og misvægi í
starfsemi efnahagsheildarinnar.
í fyrsta lagi ýta ódýr erlend lán
undir óhóflega fjárfestingu á sama
hátt og ódýrar krónur hér áður fyrr.
En ódýr lán draga úr arðsemiskröf-
um íjárfestingar, sem þýðir m.ö.o.
að framtíðarspamaður þjóðfélags-
ins er ekki nýttur_ þar sem hann
gefur mest af sér. í öðru lagi veld-
ur ódýrari erlend framleiðsla að
neysla landsmanna beinist í ríkara
mæli að erlendri framleiðslu og frá
innlendri.
Velgengni blasir við fyrirtækjum
sem byggja á innlendri tekjuöflun
og em ekki í samkeppni við erlenda
aðila og hafa mikinn erlendan
kostnað; dæmi um slík fyrirtæki er
Eimskip. Sama gildir um innflutn-
ingsfyrirtæki og peningastofnanir,
sem hafa aðgang að erlendum
skammtímalánum. Óðm máli gegn-
ir hins vegar um útflutnings- og
samkeppnisgreinar, sem hafa
bundnar tekjur vegna fasts gengis
en verða að lúta þeirri kostnaðar-
þróun sem á sér stað innanlands.
Fyrirtæki sem hagnast í þessari
efnahagsumgjörð taka ákvarðanir
í samræmi við hana til að tryggja
hagsmuni sína. Slíkar ákvarðanir
geta m.a. þrýst upp innlendu kostn-
aðarstigi og verðlagi, og grafíð
undan hagsmunum annarra fyrir-
tækja. Eiga þau fyrirtæki sem fyrir
slíkum skaða verða að bera ábyrgð
á ákvörðunum annarra fyrirtækja?
í þessu samhengi em t.d. líkur á
að bæði aukin fjárfesting og sömu-
leiðis aukin velta sumra fyrirtækja
á síðasta ári hafí komið á stað
launaskríði með einhverri keðju-
verkun. Sum fyrirtækin eiga auð-
veldara með að bera slíka kostnað-
arhækkun en önnur. Meinsemdin
er að líkindum frekar efnahagsum-
gjörðin en uppbygging fyrirtækj-
anna. Hér er ekkert einfalt mál á
ferðinni.
Við þær aðstæður þegar stjóm-
völdum tekst að móta heilbrigða
efnahagslega umgjörð, sem ekki
felur í sér hvata sem brengla eðli-
lega efnahagsstarfsemi, á ofan-
greind hugsun Seðlabankastjóra að
líkindum við.
III. Láglaunagreinar
Þá má lesa í ræðu Seðlabanka-
stjóra eftirfarandi: „í öðm lagi er
ástæða til að benda á það, að þær
greinar, sem nú eiga í mestum erfíð-
leikum, em flestar í flokki hinna
svokölluðu láglaunagreina. Lögð
hefur verið rík áherzla á það í und-
anfömum samningum að hækka
sérstaklega laun þessa fólks og
jafna þannig tekjuskiptingu í
landinu. En hvaða þýðingu hefur
slík tekj ujöfnunarstefna, ef á
móti þarf að koma gengislækk-
un, sem lækkar rauntekjur þessa
fólks að nýju? Sannleikurinn er sá,
að vandi margra þessara greina er
annaðhvort fólginn í of lítiili fram-
leiðni í samanburði við sambærilega
starfsemi í öðmm löndum, eða hann
stafar af samkeppni við láglauna-
framleiðslu, t.d. frá Suður-Evrópu
eða Asíu. Vandamálið af þessu tagi
verður því að leysa á vegum fyrir-
tækjanna sjálfra og á vettvangi
kjarasamninga en ekki með gengis-
breytingum" (Leturbr. höf.). Margt
er til í þessu, en segir þetta allan
sannleikann?
Lág hljóta alltaf að vera afstæð,
þ.e.a.s. þau em lág miðað við t.d.
önnur laun eða almennt verðlag.
Því vaknar sú spuming hvort laun-
in séu of lá eða viðmiðunin of há?
Of há viðmiðun getur t.d. skapast
Jóhann Rúnar Björgvinsson
vegna afleiðinga rangrar efnahags-
umgjarðar sem hvetur til ákvarðana
af hálfu fyrirtælqa (um s.s. erlend-
ar lántökur), sem leiða til hærri
innlends kostnaðar (gert er ráð fyr-
ir að hærri kostnaður í vissum
greinum leiði til hærra verðlags)
og þar með hærra verðlags. Verða
þá samkeppnisgreinar láglauna-
greinar miðað við hið nýja verðlag?
Eða er hið nýja verðlag of hátt og
komið til vegna mistaka við efna-
hagsstjóm? Þá getur of há viðmiðun
skapast vegna hugsanlegs skorts á
samkeppni í hinum svokölluðu há-
launagreinum, en slíkt getur valdið
of háum launum og hagnaði í þeim
greinum. Þetta á líklega við um
ýmsa innlenda þjónustu. Afrakstur
slíkra greina er því metinn of háu
verði, en það verð er hluti af verð-
laginu.
í framhaldi af þessu má spyija
hvort leggja eigi niður starfsemi
ýmissa fyrirtækja vegna þess að
þau greiða of lág laun. Eða á að
móta heilbrigða efnahagsumgjörð
sem ekki mismunar fyrirtækjum
hvað rekstrarskilyrði varðar, og lað-
ar fram heilbrigða samkeppni þar
sem hún á við.
Það er í rauninni mjög alvarlegt
mál ef röng efnahagsumgjörð er
þess valdandi að fyrirtæki, sem eiga
fullan rétt á sér, eru lögð niður.
Það er líka reginfirra að halda að
málið sé svo einfalt að gengisfestan
ein framkalli nauðsynlega aðlögun
að hagkvæmara framleiðslu-
mynstri.
Við skulum hafa í huga að til
skamms tíma voru raunvextir nei-
kvæðir hér á landi, og mótuðu mjög
alla hegðun atvinnureksturs. Fyrir-
tæki Qármögnuðu flestar fjárfest-
ingar sínar með lánsfé og sömuleið-
is rekstur með afurða- og skamm-
tímalánum; er það ekki nema eðli-
legt þar sem lánin rýmuðu stöðugt
að verðgildi. Þessi efnahagslega
umgjörð laðaði fram vissar starfs-
venjur í atvinnurekstri umfram aðr-
ar, sömuleiðis vissa hæfíleika
stjómenda umfram aðra. Meira
máli gat skipt fyrir fyrirtækið að
stjómandinn hefði góðan aðgang
að lánsfé en góða þekkingu á starf-
semi, skilyrðum og möguleikum
fyrirtækisins. Við höfum því í
landinu ákveðna fyrirtækjasam-
setningu, með ákveðna verkþekk-
ingu (know-how), sem mótaðist við
aðstæður neikvseðra raunvaxta.
Nú þegar raunvextir eru jákvæð-
ir er ekki í sama mæli hægt að
fara út í fjárfestingar, sem fjár-
magnaðar eru með lánsfé. Sömu-
leiðis er óvarlegt að fjármagna
rekstur með dýmm skammtímalán-
um. En það tekur tíma að breyta
hugsunarhætti, að laða fram nýja
tegund stjómenda og nýja starfs-
hætti og jafnvel nýja fyrirtækja-
samsetningu. En vert er að minna
á að afrakstur fjármagnsins (arð-
gTeiðslur og raunvextir) skiptir
mestu sem viðmiðun um afkomu
og tilveru fyrirtækja ef gert er ráð
fyrir jöfnum rekstrarskilyrðum, en
ekki hvemig þau standast fast
gengi. Þetta er kjami málsins.
í framhaldinu er mikilvægt að
móta heilbrigða efnahagsumgjörð;
að skapa Seðlabanka rétt starfskil-
yrði; að draga úr afskiptum hins
opinbera af ráðstöfun spamaðar
þjóðarbúsins; að stuðla að breyttum
starfsháttum lánastofnana og meiri
ábyrgð þeirra; og að lokum að auka
kröfur til stjómmála- og embættis-
manna varðandi hlutverk og ábyrgð
þeirra.
Höfundur er hagfræðingur.
Esnadrillur
kr. 195,-
Litir: Hvítt, svart,
rautt, gult, dökkblátt,
kakí, beige.
Stærð: 24-46.
Póstsendum.
5% staðgreiðsluafsláttur.
TOPP
SKÖRIBíN
VELTUSUND11
21212
Upphækkanir fyrir flestar
gerðir bifreiða
Útsölustaðir:
Bílanausthf.
Flest bifreiðaumboð
Málmsteypan HELLA hí.
KAPLAHRAUNI 5 • 220 HAFNARFJORÐUR • SÍMI 65 10 22