Morgunblaðið - 06.07.1988, Blaðsíða 29

28
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 6. JULI 1988
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 6. JULI 1988
29

Útgefandi
Framkvæmdastjóri
Ritstjórar
Aðstoðarritstjóri
Fulltrúar ritstjóra
Fréttastjórar
Auglýsingastjóri
Árvakur, Reykjavík
Haraldur Sveinsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
Björn Bjarnason.
Þorbjörn Guðmundsson,
Björn Jóhannsson,
Árni Jörgensen.
Freysteinn Jóhannsson,
Magnús Finnsson,
Sigtryggur Sigtryggsson,
Ágúst Ingi Jónsson.
Baldvin Jónsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aðalstræti 6, sími 691100. Auglýsingar:
Aðalstræti 6, sími 22480. Afgreiðsla: Kringlan 1, sími 83033.
Áskriftargjald 800 kr. á mánuði innanlands. í lausasölu 70 kr. eintakið.
Hagkvæmni
nýsálvers
Akvörðun fjögurra álfyrir-
tækja um að sameinast um
hagkvæmniskönnun á smíði nýs
álvers í Straumsvík er fagnað-
arefni. í fyrsta lagi höfum við
þörf fyrir nýjan stóran orku-
kaupanda, svo að unnt sé að
þróa raforkukerfið með eðlileg-
um hætti. I öðru lagi er nauð-
synlegt að haga álbræðslu í
landinu jafnan með þeim hætti,
að þar sé nýtt fullkomnasta
tækni. í þriðja lagði byggist góð
verkmenntun þjóðarinnar og
tækniþekking á því að jafnan
sé unnt að takast á við verkefni
innan lands, sem gera miklar
kröfur á þessu sviði. í fjórða
lagi er nauðsynlegt að skjóta
fleiri styrkum stoðum undir
efnahags- og atvinnulíf þjóðar-
innar.
Að könnuninni á því, hvort
hagkvæmt sé að reisa hér nýtt
álver, standa fyrirtæki frá fjór-
um Evrópulöndum, þijú þeirra
eru í EFTA-löndum: Austria
Metall í Austurríki, Grángers
Alumnium í Svíþjóð og Alu-
suisse í Sviss; eitt er í Evrópu-
bandalagsríki: Alumined Beheer
í Hollandi. Með hliðsjón af þeim
breytingum sem nú eru á döf-
inni í markaðs- og efnahags-
samvinu Evrópuríkja er heppi-
legt að fyrirtæki frá fleiri en
einu ríki og markaðssvæði taki
höndum saman. Akvörðun
Alusuisse um að ganga til liðs
við fyrirtækin þijú ætti að
tryggja betur en ella, að þau fái
staðgóða vitneskju um hvernig
er að standa að slíkum atvinnu-
rekstri hér á landi.
Alusuisse hefur nú átt sam-
starf við íslendinga og íslensk
stjómvöld í meira en tvo ára-
tugi. Það gekk ekki þrautalaust
á hinum pólitíska vettvangi að
fá samþykki Alþingis fyrir
samningnum við Alusuisse. Það
voru Sjálfstæðisflokkur og Al-
þýðuflokkur í viðreisnarstjóm-
inni, sem vildu að samningurinn
yrði gerður, en Framsóknar-
flokkur og Alþýðubandalag
vom á móti honum. Var ekki
aðeins barist gegn því að álver-
ið yrði reist heldur einnig hinu
að ráðist yrði í stórvirkjunina
við Búrfell, en án álversins hefð-
um við aldrei haft bolmagn til
að ráðast í þá miklu fram-
kvæmd. Alverið í Straumsvík
er eins og kunnugt er alfarið í
eigu Alusuisse. Jámblendiverk-
smiðjan á Gmndartanga var
reist í samvinnu íslenska ríkis-
ins og norska fyrirtækisins EI-
kem, í þeirri samningsgerð varð
það sjónarmið ofan á, að Islend-
ingar ættu að eiga meirihluta í
slíkum fyrirtækjum. Var gengið
frá þeim samningi 1976, þegar
ríkisstjórn Sjálfstæðisflokks og
Framsóknarflokks sat við völd.
1978 komst iðnaðarráðuneyt-
ið í hendur Hjörleifs Guttorms-
sonar og Alþýðubandalagsins
og fór hann með stjórn þessara
mála nær samfellt til 1983. í
stuttu máli má segja að það
hafi verið tími stöðnunar, svo
að notað sé nútíma hugtak frá
Kreml um þessi stóriðjuár Al-
þýðubandalagsins. Af hálfu ráð-
herra flokksins og samstarfs-
manna hans var allt gert til að
sverta Alusuisse og gera fyrir-
tækið sem tortryggilegast í aug-
um landsmanna og annarra. Er
ekki að efa, að þessi stefna
Hjörleifs Guttormssonar og
málatilbúnaður hans hefur orðið
til þess að fæla erlend fyrirtæki
frá samstarfi við íslenska aðila
um orkufrekan iðnað og stór-
iðju. Ætti að skrá alla þá sögu
og hafa hana sem fyrirmynd
um það, hvemig ekki á að
standa að málum á þessu sviði.
Strax eftir að Hjörleifur
Guttormsson var farinn úr iðn-
aðarráðuneytinu var hafist
handa við að koma samskiptun-
um við Alusuisse í viðunandi
horf að nýju og ræða um sölu
á orku til annarra erlendra að-
ila. Hefur gengið á ýmsu í þeim
viðræðum og þær náð misjafn-
lega langt. Voru um tíma tölu-
verðar vonir bundnar við kísil-
málmverksmiðju við Reyðar-
fjörð. Frá þeim áformum hefur
nú verið fallið og fyrirtækið um
þá starfsemi hefur verið lagt
niður.
Af stjómmálaflokkunum er
Kvennalistinn nú eindregnastur
í andstöðu við stóriðju á íslandi
og hefur þar tekið við af Al-
þýðubandalaginu, sem hefur
haft hægar um sig en áður eft-
ir reynsluna af Hjörleifi Gutt-
ormssyni. Samtímis því sem hin
erlendu fyrijtæki gera það upp
við sig, hvort hagkvæmt sé að
reisa hér nýtt álver, þurfum við
að átta okkur á því, hvað við
þurfum að gera til að fyrirtækin
komist að hagkvæmri niður-
stöðu fyrir okkur og ákveði að
ráðast í framkvæmdir. Heima-
smíðaðar pólitískar hindranir
kunna að ráða úrslitum að lok-
um um það, hvort hagkvæmt
verður talið að ráðast í hið nýja
stórfyrirtæki hér.
Opinber heimsókn forseta Islands til Vestur-Þýskalands
Borgarstjóri Kölnar vill
íslenskt menningarsetur
Ahugamál mitt og Weizsácker-
hjónanna, segir forseti íslands
Bonn. Frá Önnu Bjamadóttur, fréttaritara Morgunblaðsins.
RICHARD von Weizsacker, forseti Sambandslýðveldisins Þýskalands,
fjallaði um mikilvægi menningarstofnana i samskiptum þjóða, i ræðu
sinni í veislu sem hann hélt forseta Islands á mánudagskvöld. Hann
sagðist fagna áhuga forseta á „að koma á fót menningarstofnunum
í ýmsum Evrópulöndum, svo að rödd íslands megi heyrast víðar og
skýrar en hingað til“.
Vigdís Finnbogadóttir sagði í
gær að hugmyndin að slíkum stofn-
unum væri sameiginlegt áhugamál
hennar og Weizsácker-hjónanna og
að þau hefðu áður rætt gagnsemi
slíkra stofnana.-
„Hugmyndin er eins og fræ sem
getur skotið rótum ef því er sáð í
góðan jarðveg," sagði forseti ís-
lands í samtali við Morgunblaðið.
„Orð eru til alls fyrst og mér virð-
ist sem orð Weizsáckers hafi vakið
mikla athygli og áhuga. Nú nefna
þetta allir við mig. Þjóðveijar vilja
að við reynum þetta ef við getum
og eru reiðubúnir að taka okkur
opnum örmum. Þeir rétta okkur
hönd sína og útrétt hönd er gjöful
hönd.“
Norbert Burger, borgarstjóri
Kölnar lýsti sérstökum áhuga á að
íslenskt menningarsetur yrði stofn-
að í Köln ef úr hugmyndinni yrði.
„Lista- og menningarborgin Köln
væri tilvalinn staður fyrir íslenska
menningarstofnun vegna legu
sinnar í Þýskalandi og Evrópu“
sagði hann þegar hann bauð Vigdísi
velkomna til Kölnar í gær. Forset-
inn þakkaði honum fyrir áhugann
sem hann sýndi málinu og benti á
að hugmyndin hefði komið fram í
einkasamræðum. Hún sagði að gott
gæti verið að reisa eins konar Norr-
ænt hús í Þýskalandi. „Evrópa er
alltaf að sameinast meir og meir
og við það eykst mikilvægi þess að
styrkja séreinkenni þjóðanna.“ Hún
sagði að ólík menning þjóða væri
mjög áhugaverð og að Norrænt hús
myndi geta stuðlað að því að styrkja
og kynna norræna menningu.
Morgunblaðið/Zik-Express
Vigdís Finnbogadóttir sést hér með borgarstjóra Kölnar, Norbert
Burger og framkvæmdastjóra borgarinnar, Kurt Rosse fyrir framan
dómkirkjuna i Köln.
Fundur með Helmut Kohl:
Skilningnr á sér-
stöðu íslands
gagnvart EB
Þjóðverjar vilja veiðirétt við ísland
Morgunblaðið/Zik-Express
Vigdís boðin velkomin til Kölnar
Rannveig Guðmundsdóttir afhenti forseta íslands sem forsetinn hélt síðdegis í gær. Sendiráðið í
blómvönd við komuna til Kölnar í gær. Rannveig Bonn sendi út 300 boðsbréf en allir íslendingar
var ein þeirra 120 íslendinga sem komu í móttöku búsettir í Vestur-Þýskalandi voru velkomnir.
HELMUT Kohl, kanslari Vestur-
Þýskalands, lýsti yfir fullum
skilningi á sérstöðu íslands gagn-
vart Evrópubandalaginu á fundi
með forseta íslands, Vigdísi
Finnbogadóttur, og Steingrími
Hermannssyni, utanríkisráð-
herra, í kanslaraskrifstofunni í
Bonn í gær.
Hátíðleg stund
við gröf Nonna
FORSETI íslands lagði blóm-
sveig að leiði Jóns Sveinssonar,
Nonna, í Melatenkirkjugarði í
útjaðri Kölnar í gær.
Norbert Burger, borgarstjóri
Kölnar, hópur gesta og fjöldi
blaðamanna fylgdu forseta þang-
að. Athöfnin við gröf Nonna var
stutt en hátíðleg. Vigdís stóð hljóð
við leiðið nokkra stund áður en
hún hélt úr kyrrð garðsins í skark-
ala borgarinnar. Nonni er vel
þekktur í þýskumælandi löndum
þar sem hann naut mikilla vin-
sælda áður fyrr. í stuttu ávarpi
sem Vigdís hélt í ráðhúsi Kölnar
sagði hún að aukins áhuga gætti
nú á verkum hans á ný.
í ráðhúsinu var forsetanum
færð að gjöf listaverkaskrá Róm-
versk-þýska safnsins. Hún ritaði
nafn sitt í hina gullnu gestabók
borgarinnar og skoðaði sýningu á
„gleri keisaranna" í áðurnefndu
safni áður en hún hélt í kirkjugarð-
inn. Hún gaf borgarstjóranum
landkynningarbók um Island og
áritaða litmynd af sér.
I ræðu sinni sagði Norbert
Burger, borgarstjóri, að fyrir sig
væri það eins og ferð til æskuár-
anna að fara að leiði Nonna. Á
þriðja og fjórða áratugnum hefðu
öll þýsk börn þekkt hann. Köln-
arbúar hefðu enn ekki gleymt hon-
um, gosbrunnur væri nefndur eftir
honum og gata í vesturhluta borg-
arinnar.
Morgunblaðið/Zik-Express
Forseti Islands lagði blómsveig að leiði Jóns Sveinssonar, Nonna, í
Köln í gær.
Kohl sagðist vera reiðubúinn að
styðja áform íslendinga um að
koma á sem nánustu samstarfi við
bandalagið. Utanríkisráðherra vitn-
aði í orð kanslarans á fundi í þýska
iðnaðar- og verslunarráðinu síðdeg-
is og sagðist vera bjartsýnn á að
eftir fundinn með kanslaranum
myndi fínnast sameiginleg lausn
sem hæfði sérstöðu íslands og eðli-
legum kröfum Evrópubandalagsins.
í samtalinu fagnaði Kohl framlagi
íslendinga til sameiginlegra varna
Vesturlanda.
Forsetinn og utanríkisráðherra
snæddu morgunverð með Dr. Irmg-
ard Adam-Schaetzer, varautanrík-
isráðherra, í Gymnich-kastala í
gærmorgun. Hans-Dietrich
Genscher, utanríkisráðherra, og
Martin Bangemann, fyrsti vara-
maður hans, eru báðir erlendis.
Adam-Schwaetzer er nú í framboði
í formannskjöri innan Ftjálslynda
flokksins, FDP.
Steingrímur Hermannsson átti
fund með sjávar- og landbúnaðar-
ráðherra Þýskalands eftir að hafa
flutt kynningarfyrirlestur um
íslensk viðskiptamál í verslunarráð-
inu. Hann sagði að ráðherrann hefði
óskað eftir að Þjóðveijar fengju
einhvem rétt til veiða innan
íslenskrar fiskveiðilögsögu en
Steingrímur svaraði því til að ákaf-
lega erfitt yrði að veita slíka heim-
ild nema þá til kolmunnaveiði. Hann
sagði að ráðherrann hefði sagt að
Þjóðveijar hefðu ekki beinan áhuga
á veiðunum sjálfum heldur myndi
slík heimild auðvelda þeim að styðja
málstað Islendinga í Evrópubanda-
laginu.
AF ERLENDUM VETTVANGI
„ eftir ÁSGEIR SVERRISSON
Bandaríkjameim hætta við
þróun og smíði geislavopns
EMBÆTTISMENN í bandaríska varnarmálaráðuneytinu hafa
afráðið að hætt skuli við þróun eina nothæfa geislavopnsins, sem
tekist hefur að smiða fyrir herafla Bandaríkjamanna. Flest bend-
ir til þess að í haust verði frekari fjármunum ekki varið til verk-
efnisins. í grein sem nýlega birtist í dagblaðinu The Wall Street
Journal andmælir höfundurinn, Bruce Berkowitz, þessari ákvörð-
un og segir hana sýna ljóslega að ekki sé heil brú í framkvæmd
og skipulagningu rannsóknarverkefna á vegum varnarmálaráðu-
neytisins. Deilur um fjárveitingar til varnarmála á Bandaríkja-
þingi, hafi gert það að verkum að gífurlegn fjármagni hafi verið
úthlutað til tiltekinna verkefna - og hér nefnir höfundur sérstak-
•ega geimvarnaráætlunina - og hafi önnur ekki siður mikilvæg
verkefni setið á hakanum sökum þessa.
Vopnið sem hér ræðir um
nefnist „Skylite" en Banda-
ríkjafloti hóf á síðasta áratug að
framkvæma tilraunir vegna þró-
unar og smíði þess. Upprunalega
var „Skylite" hannað sem varnar-
kerfi gegn stýriflaugum og mið-
uðu tilraunir að því að hanna út-
búnað sem gæti grandað þeim á
flugi með leysigeisla. Komið hefur
flestra þingmanna á gildi „Sky-
lite“-kerfisins varð banabiti þess.
Þrátt fyrir þetta segir Berkowitz
embættismenn í varnarmálaráðu-
neytinu bera ábyrgðina því ofurá-
hersla hafi verið lögð á rannsókn-
ir í tengslum við geimvarnaráætl-
unina umdeildu. Þetta hafi verið
gert á kostnað annarra mikil-
vægra rannsóknarverkefna, eink-
mikill því „Skylite“-kerfið er eina
leysi-varnarkerfið sem unnið hef-
ur verið að fyrir flotann. Komist
ráðamenn að þeirri niðurstöðu í
nánustu framtíð að slíkt kerfi sé
í raun ómissandi hefur dýrmætur
tími farið forgörðum auk þess sem
kostnaðarsamt verður að hefja
vinnu við verkefnið á ný. Þá er
þess að gæta að flotinn getur
ekki nema að litlu leyti nýtt sér
þau varnarkerfi sem hönnuð eru
fyrir land- og flugherinn. Síðast
en ekki síst verður ákvörðun þessi
til þess að erfiðara verður að fylgj-
ast með framförum í Sovétríkjun-
um á sviði geislavopna því þróun
„Skylite“-kerfisins gaf sérfræð-
ingum vísbendingu um stöðu þess
háttar rannsókna eystra.
Sovétmenn höfðu jafnan neitað
því að unnið væri að tilraunum
með slíkan búnað í Ráðstjóm-
arríkjunum og því vakti það mikla
Frönsk herþota af gerðinni Mirage F1 hleypir af „Exocet“-flugskeyti. Tvö slík skeyti hæfðu banda-
rísku freigátuna „Stark“ er írakar gerðu á hana árás fyrir misskilning á Persaflóa i maí á síðasta
ári með skelfilegum afleiðingum. Núverandi varnarkerfi Bandarikjaflota gegn flugskeytum er
sagt koma að takmörkuðum notum en nú hafa embættismenn afráðið að hætt skuli við þróun og
smíði fullkomnara kerfis eftir miklar og árangursríkar rannsóknir.
í ljós að mjög erfítt er að veijast
eldflaugaárásum á hafí úti og er
þess skemmst að minnast er Irak-
ar réðust á bandarísku freigátuna
„Stark“ á Persaflóa fyrir rúmu
ári. Reynslan sýnir að núverandi
varnarkerfi flotans, sem nefnist
„Phalanx“ og er í einfölduðu máli
ratsjárstýrð byssa, dugar skammt
ef riokkrum flugskeytum er skotið
samtímis að einu skipi eins og
raunar sannaðist í fyrrnefndri
árás er tvö flugskeyti af gerðinni
„Exocet" hæfðu „Stark“. 37 sjó-
liðar féllu í árásinni, sem að sögn
íraka var gerð fyrir misskilning.
Deilt um fjárveitingar
Að sögn Bruce Berkowitz, sem
er sérfróður um öryggis- og varn-
armál og hefur ritað bækur um
efnið auk greina í blöð og tíma-
rit, gekk „Skylite“-verkefnið mjög
veí. Óllum tímamörkum hafði ver-
ið náð og kostnaður hafði ekki
farið fram úr áætlunum. Mestu
skipti þó að tilraunir sýndu að
kerfið gat grandað skotmörkum
á flugi. Flugskeyti hefur á hinn
bóginn aldrei verið grandað með
„Phalanx“-kerfinu í raunveruleg-
um bardaga. Berkowitz segir
leysivopn taka núverandi kerfi
fram að öllu leyti. Miðunartími
sé mun styttri og meiri nákvæmni
náist með þess háttar búnaði auk
þess sem skotfærin þrjóti aldrei
líkt og I „Phalanx“-kerfinu, sem
aðeins er unnt að beita í 30 sek-
úndur í einu.
Endalaust þref á Bandaríkja-
þingi um fjárveitingar til varnar-
mála og takmarkaður skilningur
um og sér í lagi undanfarin þrjú
ár.
Þróun geimvarna
Það vakti gífurlega athygli er
Ronald Reagan Bandaríkjaforseti
lýsti yfir því 23. mars 1983 að
hann hygðist beita sér fyrir þróun
og smíði varnarkerfis í geimnum
gegn langdrægum kjarnorkueld-
flaugum, öflugustu gereyðingar-
vopnunum. Þegar tóku að heyrast
raddir - og heyrast raunar enn -
um að ekki væri fræðilega hugs-
anlegt að hanna slíkt kerfi og
margir lýstu því einfaldlega yfir
að manninum gæti ekki verið al-
vara. Að sögn Berkowitz var hug-
myndin um geimvarnir ekki úr
lausu lofti gripin. Þvert á móti fól
hún í sér að öll rannsóknarverk-
efni á sviði varnarkerfa gegn
langdrægum kjarnorkueldflaug-
um voru sett undir eina yfirstjórn.
Þar sem menn töldu að hugsan-
lega mætti beita „Skylite“-kerf-
inu, í breyttri mynd að sjálfsögðu,
gegn kjarnorkueldflaugum var
það fellt undir geimvarnaráætlun-
ina. Þetta varð til þess að áfram
var unnið að tilraunum með kerf-
ið þar til í ár.
Afdrifarík ákvörðun
Ákvörðun þessi þýðir í raun að
Bandaríkjamenn munu ekki geta
unnið að rannsóknum og tilraun-
um á nothæfu leysivopni í varnar-
skyni fyrr en í fyrsta lagi um
miðjan næsta áratug. Að líkindum
verður ekki unnt að taka slíkt
vopn í notkun fyrr en eftir alda-
mót. Missir Bandaríkjaflota er
athygli er Míkhaíl Gorbatsjov Sov-
étleiðtogi lýsti yfir því í viðtali við
bandarískan sjónvarpsmann
skömmu fyrir leiðtogafundinn í
Washington í desember á síðasta
ári að Sovétmenn hefðu hrundið
eigin geimvarnaráætlun af stað.
Þá má nefna að í nýjustu árs-
skýrslu bandaríska varnarmála-
ráðuneytisins segir að Sovétmenn
vinni ötullega að þróun og smíði
leysigeislavopna og svipi einu
þeirra mjög til „Skylite“-kerfisins.
Loks er þess að geta að banda-
rískir sérfræðingar hafa fullyrt
að Sovétmenn hafi þegar smíðað
geislavopn sem hugsanlega geti
grandað gervihnöttum á braut
umhverfis jörðu og megi í framtíð-
inni ef til vill beita þeim gegn
kjarnaoddum. Hermt er að þegar
hafi verið reistar tvær slíkar
„stöðvar“ og mun önnur þeirra
vera í fyalllendi skammt norðui
af landamærum Sovétríkjanna og
Afganistan.
Mistök á mistök ofan
Bruce Berkowitz segir ákvörð-
un embættismanna í varnarmála-
ráðuneytinu mikið áfall því „Sky-
lite“-kerfið hefði hugsanlega get-
að bjargað mannslífum í framtíð-
inni. Átakanlegast sé þó að verða
vitni að afdrifaríkum mistökum
embættismanna, sem hafi það
hlutverk með höndum að ákveða
hvaða rannsóknarverkefni eigi að
ganga fyrir. Ákvörðunin varðandi
„Skylite" sé aðeins eitt dæmi af
mörgum og það sorglega sé að
gera megi ráð fyrir sambærileg-
um mistökum í framtíðinni.